بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)
بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)، مهمترین اصلاحات مسجدالنبی پس از حریق در دوره قایتبای انجام گرفت.
اقدامات قایتبای قبل از حریق دوم
بازسازی در این دوره، در سال 879ه/75-1474م، آغاز شد و تا سال 880ه ادامه یافت. سپس به مدت یک سال وقفه ایجاد شد و پس از آن در جمادی الاول 881ه، کار بازسازی از سر گرفته شد و در شوال 881 به اتمام رسید.[۱]
ناظر بنا
ناظر معماری در این دوره، شمس الدین بن زمن و سپس شرف الدین انصاری بود. او پس از مدت کوتاهی فوت کرد و به سبب نقایصی که در نظارت شمس الدین زمن وجود داشت، کار دیگری در مسجد انجام نگرفت.[۲]
بازسازی طی‌سال‌های (879-880ه)
- طاق‌های مشرف بر صحن در جهت شرقی و سقف رواق تخریب شد.
- ستون‌ها از سرب ساخته شد
- دیوار شرقی بعد از مأذنه شمال شرقی(سنجاریه) از اساس ویران و دوباره ساخته شد.
- در پی و اساس مأذنه شمال شرقی اصلاحاتی انجام شد ومطالح و نوع خاک آن تغییر یافت.
- پی دیوار شرقی از گل و آهک و شن ریخته شد.
- سقف مسجد در جهت شرقی نیز به همراه گچ‌کاری‌های روی سنگ‌ها از داخل و خارج مرمت شد.[۳]
بازسازی سال 881ه از جمادی الاول تا شوال
بیشتر اقدامات این دوره معطوف به روضه و قبر نبوی بود.
- سقف روضه و بخشی از سقف غربی منبر ارتفاع بیشتری یافت: ساخت اول آن عبارت بود از پل های چوبی که سقف زیرین هم‌سطح سرستون‌ها روی آن‌ها قرارداشت و سقف بالایی نیز متکی بر پلهای چوبی بود که بر ستون‌های سنگی بالای سرستون‌ها تکیه داشت.
- پلهای چوبی به طاق‌هایی از آجر بدل شد، مانند طاق‌های صحن در نتیجه سقف این قسمت نسبت به قسمت‌های سقف جناح جنوبی ارتفاع بیشتری یافت.[۴]
- سقف پایینی رواق شرقی، شرق قبر نبوی بین باب جبرئیل و باب النساء و نیز سقف زیرین جلوی قبر نبوی در جهت جنوبی و نیز برخی اجزای سقف جناح شمالی مرمت شد.
- در شعبان 881ه برخی دیوارها به منظور از بین بردن آثار حریق اول از داخل قبر نبوی ویران شد
- سقف داخلی غرفه ارتفاع بیشتری یافت و دیوارهای داخلی از سنگ ساخته شد
- سطح قبر از محیط خارجی اطراف 1/5 ذراع(0/75 متر)، و از سطح مسجد حدود 3 ذراع(1/5 متر) پایینتر قرار گرفت.
- ساختن دیوارها در شعبان 881ه آغاز شد
- گنبد داخلی به‌جای سقف چوبی ساخته شد که در ساختمان سنگ بازالت به‌کار رفته بود و رأس آن از سنگ آهک ساخته شد. این بنا در شوال 881ه پایان یافت.
سمهودی با تحقیق و دقت در غرقه نبوی، عنوان می‌کند سطح مقطع آن مستطیل بوده و با ایجاد یک طاق ضربی در بخشی از آن سعی شد تا مقطع گنبد مربع باشد.
در این زمان، مرمر حجره نبوی با استفاده از مرمر سفید و سرخ بازسازی شد. همچنین مرمر قبله و ردیف بالای آن و نیز مقصوره چوبی اطراف قبر نبوی، بازسازی شد.[۵]
اقدامات قایتبای بعد از حریق دوم
رمضان سال 886ه.ق مأذنه جنوب شرقی(رئیسیه) بر اثر اصابت صاعقه آتش گرفت و در اثر آن تمام مسجد دچار حریق شد.
بر اثر این آتش سوزی، منبر، مقصوره، اکثر طاق‌های مسجد، ستون‌ها از بین رفت. ثلث مأذنه اصلی نیز ویران شد و در آستانه فروپاشی قرارداشت.
بنا بر گفته سمهودی، هیچ چیز جز گنبد داخلی روی قبر نبوی سالم نماند.[۶]
ناظران و کارگزارن معماری
پس از حریق، کار مرمت مسجد آغاز شد. حدود صد نفر صنعتگر و مهندس و نجار و رنگرز و سنگتراش و آهنگر فرستاده شدند. ناظر این معماری سیفی سنقر جمالی و برادرش شاهین جمالی بودند.
گروه دوم کارگزاران متشکل از بیش از سیصد صنعتگر بود که با مواد و مصالح لازم و با نظارت شمس الدین زمن که ناظر معماری قبل از حریق بود، از قاهره فرستاده شدند.[۷]
بازسازی مسجد و کیفیت آن
دیوارها
دیوار خارجی از باب جبرئیل، در جهت شرقی تا باب الرحمه در جهت غربی منهدم شد و دوباره دیوار و مأذنه ساخته شد.
ارتفاع دیوار نسبت به گذشته بیشتر شد
ستون‌ها
ستون‌های جدید ساخته شد که بالای آن‌ها طاق‌هایی از آجر و بالای آن نیز سقفی از چوب قرار داشت. دو ستون به جهت شرقی غرفه نبوی اضافه شد.
گنبد
چشمه(دریچه نور) مقابل محراب دیوار جنوبی با گنبدی پوشیده شد و ستونی بر ستون‌های حامل گنبد اضافه شد و ستون جلوی محراب، در وسط ویران شد، گنبد بزرگی بر ستون‌های سنگی و طاق‌های آجری بر قبر نبوی ساخته شد
سقف بین گنبد قبر نبوی و دیوار جنوبی با گنبد بزرگی که اطراف آن سه گنبد دیگر بود، پوشیده شد.
دو گنبد نیز مقابل باب السلام در داخل مسجد ساخته شد و باب السلام با مرمر سفید پوشیده شد.
دریچه نور
در جوار این گنبدها و مأذنه جنوب شرقی(رئیسیه)، چشمه‌ای(دریچه) به منظور نوردهی و تهویه ساخته شد و برای مأذنه در دیوار غربی بابی قرار داده شد در حالی‌که در قبل این در در دیوار شمالی قرار داشت.
خزائن و پنجره‌های هلالی در دیوار شرقی و جنوبی ساخته شد. قسمت‌هایی از دیوار که هم سطح و هم تراز پنجره‌ها بود با آجر بنا شد، درحالی‌که بقه دیوار از سنگ بازالت ساخته شده بود.
علت ساخت پنجره‌ها این بود که طاق‌ها نور داخل رواق‌ها را کاهش می‌دادند، بعدها تمام پنجره‌های دیوار جنوبی بجز پنجره واقع در منطقه محراب عثمانی، مسدود شد.
محراب
در سال 888ه.ق محرابی در جایگاه نماز پیامبر ساخته شد.
محراب دیوار جنوبی(محراب عثمانی) توسعه یافت و با مرمر رنگارنگ پوشیده شد
مقصوره
مقصوره با پنجره هایی از مس در سال 888ه.ق ساخته شد
منبر و جایگاه
در همین سال منبر و دکه‌ای(جایگاه) از مرمر ساخته شد. یکی از جایگاه‌ها در رواق‌های شرقی بین باب النسا و آخر مسجد نهاده شد و جایگاه دیگر در رواق‌های غربی بین باب الرحمه و آخر مسجد قرار گرفت.
مسدود شدن خوخه عمر
راهی که از خارج مسجد مقابل پنجره (خوخه متعلق به آل عمر در گذشته) به رواق دوم از جهت دیوار جنوبی(طاق ضربی پایین مسجد) می‌رسید در ذیقعده 888ه.ق بسته شد.
دیوار و سقف حجره نبوی
دیوارهای قبر نبوی با مرمر پوشیده شد و ارتفاع سقف مسجد از سطح آن به 22 ذراع(11متر) رسید.
رنگ آمیزی سقف
کار سقف مسجد در اواخر رمضان 888ه.ق به پایان رسید.در ذیقعده 889ه.ق بهاءالدین ابی البقا بن جیعان با گروهی از رنگرزان، آن‌گاه که معماری مسجد روبه اتمام بود برای رنگ کردن سقف مسجد با لاجورد حضور یافتند.
رواق‌ها
هفت رواق در جهت جنوبی، چهار رواق در جهت غربی، سه رواق در جهت شرقی، چهار رواق در جهت شمالی وجود داشت.
مناره باب الرحمه
قایتبای رباط و مدرسه‌ای را که در جوار دیوار غربی مسجد بین باب السلام و باب الرحمه بود، بازسازی کرد و مأذنه کوچکی نیز ساخت. این مأذنه پس از آن به مأذنه باب الرحمه شناخته شد و بر تمام درهای چوبی مسجد نام سلطان قایتبای حک شد.
مناره جنوب شرقی
مأذنه جنوب شرقی در بازسازی اول دوره قایتبای 77 ذراع(38/35متر) ارتفاع اما پس از حریق دوم و بازسازی مجدد ارتفاع آن به 100 ذراع(بیش از 50 متر) رسید. اما در این دوره نیز گنبد بالای مفبره نبوی و مأذنه جنوب شرقی دچار فرسودگی شد. بنابراین مأذنه تخریب و پی آن با بازالت ریخته شد، این همان مأذنه فعلی است. ارتفاع آن این بار به 120 ذراع(59/76متر) رسید.گنبد نیز منهدم و دوباره ساخته شد. این اعمال در در سال 92-891ه.ق انجام شد. ناظر این اقدامات شاهین جمالی بود.
در 19 صفر 898ه.ق صاعقه‌ای به مسجد اصابت کرد و میزان خسارت اندک بود. سلطان قایتبای نیز در ربیع الثانی 898ه.ق امر به مرمت خرابی‌ها داد.