اخبار مکه (ابن ساج)
اخبار مکه کهن‌ترین تاریخ محلی مکه، اثر عثمان بن عمرو بن ساج (درگذشت حدود۱۸۰ق)
در منابع کهن، متنی مکتوب به عثمان بن ساج نسبت نیافته و وجود کتابی در تاریخ مکه از عثمان بن ساج، رهاورد استنباط و استنتاج سزگین از مجموعه روایت‌های گسترده‌ای است که ازرقی از عثمان بن ساج درباره مکه آورده است.[۱] محقق کتاب اخبار مکه فاکهی، این نظر سزگین را به گونه‌ای تأییدآمیز گزارش کرده[۲] و حتی به تصریح از کتاب عثمان بن ساج در مکه‌شناسی یاد کرده است.[۳] تنها راه آشنایی با محتوای این کتاب، مجموعه گزارش‌ها و گزیده‌هایی است که ازرقی و احیاناً فاکهی از عثمان بن ساج ضبط کرده‌اند. دامنه موضوعی این گزارش‌های گوناگون، شامل همه مباحث مکه‌شناسی اعم از مساجد، مکان‌ها، کوه‌ها، حدود حرم، بنای کعبه، اقوام و حکومت‌های کهن مکه، و اوضاع سیاسی و تاریخی این شهر مقدس است.
نویسنده
ابوساج عثمان بن عمرو بن ساج قرشی جزری[۴] از دانشوران بزرگ و راویان اخبار است. مهم‌ترین استادان وی ابن جریح، محمد بن سائب کلبی، موسی بن عُقبه و محمد بن اسحاق بوده‌اند. گفته‌اند وی از امام جعفر صادق(ع) حدیث روایت کرده است.[۵] اما این مطلب در متون رجالی و حدیثی شیعه نیامده است. گرچه راویان و شاگردان گوناگون برای او نام برده‌اند، گزارش‌های مکی او تنها از طریق سعید بن سالم قَداح بر جای مانده است.
قضاوت عثمان بن ساج ریشه تاریخی ندارد و از بدخوانی عبارت «کان قاصّاً[۶]» (قصه‌گو بود) و تبدیل آن به «کان قاضیا» حاصل شده است.[۷]
معتمر بن سلیمان با عبارت «حدثنی» از عثمان بن ساج نقل حدیث می‌کند.[۸] در منابع رجالی، گاه عثمان بن ساج از عثمان بن عمرو بن ساج جدا شده است.[۹] اما برخی شرح حال هر دو را مربوط به عثمان بن ساج، از راویان و اخباریان مکه دانسته‌اند.[۱۰] بر پایه منابع رجالی و حدیثی، روایت عثمان بن ساج و برادرش ولید ثبت و ضبط می‌شده، اما مبنای عمل و اعتبار نبوده است. نسایی روایت‌هایی در باب صوم و دیگر مسائل فقهی از عثمان بن ساج برگرفته است.[۱۱]
اهمیت
گزارش‌های ازرقی (درگذشت حدود۲۵۰ق) از عثمان بن ساج، گوناگون و شامل همه مباحث و موضوعات مکه‌شناسی است. بر پایه این گزارش‌ها، می‌توان حدس زد که اخبار مکه ابن ساج یکی از مراجع و مصادر ازرقی، صاحب کهن‌ترین کتاب موجود در تاریخ مکه، بوده است. وی از طریق سعید بن سالم قَداح، آگاهی‌های مکی ابن ساج را گزارش نموده، گرچه در بسیاری از موارد به این اسناد و طریق تصریح نکرده است.
محتوا
آن گزارش‌ها در این عناوین و موضوعات تلخیص شده‌اند: فرشتگان و زیارت کعبه، حج آدم، سال تشریع طواف، وحشت آدم هنگام هبوط به زمین، فضیلت حرم، بیت المعمور، بنای کعبه به دست فرزندان آدم، کعبه در دوران ابراهیم و نوح، گزارش‌هایی درباره چگونگی سکونت ابراهیم در مکه، نزول جُرْهُم در حرم، ابراهیم و بنای کعبه، حج ابراهیم و پیامبران پس از او، تفسیر آیه اول بیت وضع للناس، امنیت مکه و عظمت حرم در دوران ابراهیم، ولایت بنی‌اسماعیل بر کعبه، حکومت خزاعی‌ها بر مکه و کعبه پس از حکومت قصی بن کلاب، آگاهی‌هایی درباره تغییر دین حنیف ابراهیم و بت‌پرستی فرزندان اسماعیل، نخستین فردی که در کعبه بت آویخت، نصب و شکستن بت‌ها، بت‌های موجود در صفا و مروه، آمدن تُبَّع به مکه، داستان اصحاب فیل، حج جاهلی و اِنساء ماه‌ها از سوی عرب، اکرام و اطعام حج‌گزاران از جانب مردم روزگار جاهلیت، سوزاندن کعبه با مَنجنیق به دست ابوقُبیس، ابن زبیر و بنای کعبه و اوصاف و حدود و ویژگی‌های این بنا، کسوت کعبه در روزگار جاهلیت، دعای هنگام نگریستن به کعبه، نام‌های کعبه و تفسیر آیه حج، معنا و تفسیر تطهیر کعبه به دست ابراهیم و اسماعیل، فضیلت رکن حجرالاسود و بوسیدنش و سجده بر آن، اِزدحام هنگام اِستلام حجرالاسود و رکن یمانی، بوسیدن رُکن یمانی، ترک اِستلام ارکان، فضیلت‌های طواف، طواف زنان، فضیلت اقامت در مکه در ماه رمضان، موضع حطیم، احکام آب زمزم، پیامبر و یاد و اندوه دوری از مکه، و رَمی جَمَرات.[۱۲]
تأثیر در تاریخ‌نگاری مکه
بعد از ازرقی، فاکهی (درگذشت حدود۲۷۹ق) بیشترین روایت‌های مربوط به مکه را از عثمان بن ساج گرفته است. نقل شده‌های وی را می‌توان در این عناوین خلاصه کرد: وجوب حج، تفسیر آیه اکمال، تفسیر آیه حج، سختگیری در تخلف از انجام حج، حج پیاده، ثبت نام و اکرام حج‌گزاران در آسمان، حج‌گزاری با چهارپایان. در مبحثی دیگر، بدیل‌های حج یعنی اعمالی که از دیدگاه معنوی، جایگزین حج می‌شوند، آمده است. بر پایه این اخبار، حج جهاد ضعیفان و ناتوانان است و در روایتی، پیامبر اکرم(ص) به زنان فرمود: جهاد شما حج است. مفاد این اخبار، ستایش و تقدیس حج است. در تفسیر آیات مربوط به مناسک حج، وی دیدگاه‌هایی از مفسران نخستین آورده است. او کلمه «سبیل» در آیه حج را به زاد و توشه تفسیر کرده است.[۱۳] بیشتر نقل شده‌های فاکهی از عثمان بن ساج، درباره جمع میان حج و عمره است.[۱۴] نیز فاکهی گزارش‌هایی کوتاه از وی درباره تاریخ زمزم، مقبره منا و نصب بت در منا آورده است.[۱۵] طریق روایت فاکهی معمولاً از عبدالله بن عمران از سعید بن سالم و او از عثمان بن ساج است.
ابواسحاق حربی (درگذشت ۲۸۵ق) در گزارش‌های مربوط به وضعیت و جابه‌جایی حجرالاسود، به واسطه سعید بن سالم، گزارشی از عثمان بن ساج درباره تعیین جای رکن آورده است.[۱۶]
در مُثیر العَزم[۱۷] ابن جوزی که حاوی مجموعه روایت‌هایی در مناسک و مسائل حج و فضیلت‌های کعبه است، در سه مورد از گزارش‌های عثمان بن ساج یاد شده است: ۱. فضیلت حج پیاده. ۲. داستان بنای کعبه. ۳. تکرار حدیث اول در باب من یکثُرُ الحج. در عُرَف الطیب[۱۸] نیز دو حدیث در فضیلت روزه ماه رمضان در مکه، از عثمان بن ساج روایت شده است. عبدالله غازی از نویسندگان سده چهاردهم ق. در کتاب پُربرگ اِفادة الاَنام از ازرقی و فاکهی بهره جسته و مجموعه‌ای از گزارش‌های تاریخی عثمان بن ساج را از آن‌ها برگرفته است.[۱۹]
محتوا
بر پایه مجموعه این نقل شده‌ها از عثمان بن ساج، می‌توان اخبار مکه وی را مشتمل بر گزارش‌ها و مباحثی دانست که بیشتر مربوط به تاریخ کهن کعبه و بناهای نخستین آن و نیز وضعیت مکه در روزگار جاهلیت و عقاید جاهلی درباره مناسک و احکام حج و نخستین حکومت‌های مکه است. وی کمتر درباره دوره‌های بعد و اوضاع مکه و کعبه پس از اسلام یا پس از پیامبر(ص) داوری کرده است. البته در گزارش‌های وی گفتارهایی درباره تفسیر آیات حج و مباحث مربوط به کعبه و حج پس از اسلام هم آمده؛ اما این مباحث بیشتر به شکل حاشیه‌ای در میان گزارش‌های وی ازکعبه پیش از اسلام گنجانده شده‌اند.
پانویس
- ↑ تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۶۴.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴.
- ↑ التاریخ الکبیر، ج۶، ص۲۲۷؛ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۳۱.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.
- ↑ تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ الثقات، ج۸، ص۴۴۹.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۶، ص۱۵۳، ۱۶۲.
- ↑ لسان المیزان، ج۴، ص۱۶۶.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۴۶۵.
- ↑ برای نمونه نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵، ۳۹، ۷۴، ۸۴، ۹۰.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۷۸-۳۷۹.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۰۵-۴۳۵.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۰۸-۱۰۹، ۲۶۸، ۳۰۶.
- ↑ المناسک، ص۴۹۳- ۴۹۴.
- ↑ نک: مثیر العزم الساکن، ج۱، ص۵۹، ۴۰۹.
- ↑ عرف الطیب، ص۲۳۴.
- ↑ افادة الانام، ج۱، ص۲۰۶، ۲۱۶، ۲۳۳، ۲۸۸، ۶۴۲.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار مکه ابن ساج.
- کککاخبار مکهککک: الفاکهی (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۴۰۷ق.
- ککک اخبار مکهککک: الازرقی (درگذشت ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
- ککک افادة الانامککک: عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت ۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
- ککک تاریخ التراث العربیککک: فؤاد سزگین (درگذشت ۱۹۲۴م)، ترجمهککک: فهیمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ق.
- ککک التاریخ الکبیرککک: البخاری (درگذشت ۲۵۶ق)، به کوشش عبید بن فیروز و عمیر بن عبدالرحمن.
- ککک تهذیب التهذیبککک: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۴ق.
- ککک تهذیب الکمالککک: المزی (درگذشت ۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- ککک الثقاتککک: ابن حبان (درگذشت ۳۵۴ق)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
- ککک الجرح و التعدیلککک: ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت ۳۲۷ق)، بیروت،دار الفکر، ۱۳۷۲ش.
- ککک عرف الطیب من اخبار مکة و مدینة الحبیبککک: محمد بن محمد عاقولی (درگذشت ۷۹۷ق)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۸ق.
- ککک لسان المیزانککک: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- ککک مثیر العزم الساکنککک: ابن الجوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، به کوشش مرزوق علی، مکه،دار الرایه، ۱۴۱۵ق.
- ککک المناسک و اماکن طرق الحجککک: ابواسحاق الحربی (درگذشت ۲۸۵ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، وزارة الحج و الاوقاف، ۱۴۰۱ق.