ستون‌های مسجدالنبی
ستون‌های مسجدالنبی، نگهدارنده سقف مسجد بوده و هر یک با توجه به پیشینه خود از این منظر که محل رجوع پیامبر و صحابه بوده‌اند، جنبه تقدس و تبرک یافته‌اند.
در بازسازی‌های مسجد، محل این ستونها تغییری نمی‌کرد، جز اینکه ستون‌های قدیمی جای خود را به ستون‌های جدید می‌داد. با توسعه مسجد، ستون‌های جدیدی نیز اضافه می‌شد؛ به طوری که اکنون مسجد نزدیک به ۲۱۰۴ ستون دارد.
آخرین بار این ستونها در دوره عبدالمجید اول عثمانی بازسازی شد و با تغییر رنگ، آن‌ها را از سایر ستون‌های مسجد، مشخص کردند.
از میان این ستونها، نیمی از ستون‌های حرس، وفود و سریر از زمان بیبرس مملوکی داخل ضریح پیامبر قرارگرفته است. این ستونها به همراه ستون مربعه‌القبر و تهجد، دور از دسترس زائران قرار دارند.
ستون‌های نخستین مسجدالنبی
هنگام ساخت مسجدالنبی در سال اول قمری ستون‌هايی از تنه درخت خرما به بلندي قامت انسان، براي پوشاندن سقف از شاخه و برگ‌هاي نخل نهاده شد[۱] كه شمار آن‌ها شش ستون در يک رديف بود.[۲] پس از تغيير قبله در سال دوم قمری و افزايش شمار مسلمانان، شمار ستونها افزايش يافت و به دو يا سه رديف ستون و در هر رديف شش ستون رسيد.[۳] پس از فتح خيبر به سال هفتم ق. پيامبر به توسعه مسجد از سمت شرق پرداخت. بدين سان، بر شمار ستونها افزوده شد و ستون‌هاي هر رديف از شش به نُه عدد رسيد.[۴] در گسترش‌هاي بعد نيز به شمار اين ستونها افزوده شد. در توسعه‌های اخير، شمار اين ستونها به ۲۱۰۴ رسيده است.[۵]
| ردیف | ستون های مسجدالنبی | نام های دیگر | علت نام‌گذاری |
|---|---|---|---|
| ۱ | حرس | ستون علی (ع)، مَحرَس | محل حفاظت و نگهبانی امام علی از پیامبر |
| ۲ | توبه | ابولبابه | محل توبه ابولبابه |
| ۳ | وفود | الوفاده، قلاده، مجلس قلاده | محل ملاقات سران قبایل با پیامبر و بیعت با وی |
| 4 | سریر | اعتکاف | محل اعتکاف پیامبر |
| 5 | قرعه | مهاجرین، عایشه | محلی که به نقل از عایشه در حدیثی از پیامبر زمین آن تقدس دارد |
| 6 | حنانه | جزعه | محلی که تنه نخلی قرار داشت که قبل از قرارگرفتن منبر پیامبر بر آن تکیه می‌زد |
| 7 | مربعه القبر | جبرئیل، مقام جبرئیل، مَعرَس | ستون کنار قبر پیامبر و در محلی که جبرئیل بر پیامبر وارد می‌شد، کنار درِ خانه فاطمه |
| 8 | تهجد | - | محل نمازشب پیامبر |
| 9 | مخلقه | عَلَم | محل قرار دادن عود برای خوشبوکردن مسجد |
ستون‌های متبرک
از ميان اين ستونها، چند ستون قديمي كه در شمارشان اختلاف است، به سبب رويداد يا خاطره‌اي در دوران رسول خدا که نزد آن‌ها رخ داده، از ديگر ستونها تمايز يافته و داراي فضيلت گشته و در گذر تاريخ، کانون توجه مسلمانان شده‌اند. گويند در توسعه‌های مسجد، اصل آن بوده كه با تغيير جنس ستون[۶]، مکان آن تغيير نكند. اين ستون‌هاي متبرك تا سده هفتم ق. در فضاي باز مسجد قرار داشتند و زائران آزادانه كنار آن‌ها به عبادت مي‌پرداختند. به سال ۶۶۸قمری به فرمان ملک ظاهر بيبرس، از پادشاهان مماليک مصر، در ميان ستون‌هايي که چهار سوي مرقد مطهر قرار داشتند، شبکه‌اي چوبين به ارتفاع تقريباً دو متر نصب و اين قسمت از مسجد جدا شد. در ضریح، افزون بر نيمی از ستون‌های سرير، محرس، و وفود، خانه حضرت فاطمه نيز قرار گرفت[۷] و از آن هنگام تاكنون نزديك شدن به آن‌ها و زيارتشان ممنوع شده است.
مکان ستون‌های متبرک مسجدالنبی
این ستونها در قسمت جنوبی مسجد قرار داشتند. امروزه این ستونها با رنگ متفاوت از بقیه ستونها متمایز شده تا ستون‌های نخستین قابل شناسایی باشد.[۸]
آخرین بار این ستونها در دوره سلطان عبدالمجید اول عثمانی بازسازی شد و از آن وقت تا به امروز، به همراه سایر اجزای بخش قبله‌ای مسجد، برجامانده‌است.[۹]
ستون‌های متبرک
ستون حَرَس
این ستون، پشت ستون سریر، از سمت شمالی، قرار داشت، مقابل دریچه ای که رسول خدا هنگامی که در خانه عایشه بود از آن می گذشت و به روضه شریفه می‌آمد.[۱۰][۱۱]
نام‌گذاری آن به حرس، از آن‌روست که امام علی(ع) در کنار این ستون می‌نشست و از پیامبر(ص) نگاهبانی می‌کرد. نوشته‌اند که پس از نزول آیه ( وَ اللّٰهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّٰاسِ ... ) دیگر امام به نگاهبانی از رسول‌خدا(ص) نپرداخت؛ چرا که خداوند خود حفاظت از جان رسول خدا(ص) را عهده‌دار شد.[۱۲][۱۳]
در نقلی از موسی بن سلمه، این ستون را ستون علی(ع) خوانده، هنگامی‌که از فضیلت این ستون از جعفربن عبدالله بن حسین سوال می کند.[۱۴] [۱۵]
همچنین نوشته‌اند که این ستون، محل اقامه نماز امام علی(ع) بوده است.[۱۶]
ستون توبه
چهارمین ستون از منبر و دومین ستون از قبر، سومین ستون از قبله است. به روایت ابن اسحاق و دیگر منابع، ستون توبه مرتبط با یکی از اصحاب رسول خدا(ص) به نام رفاعه[۱۷] بن عبدالمنذر انصاری مشهور به ابولبابه بوده‌است.[۱۸] از همین رو این ستون را ستون ابولبابه نیز نامیدهاند.[۱۹]
زمانی که در سال پنجم هجرت، احزاب مشرک به مدینه یورش آوردند و در شمال مدینه با خندق روبرو شدند، به فکر اتحاد با یهودیان بنی‌قریظه افتادند که در قسمت جنوبی مدینه ساکن بودند و می‌توانستند با گشودن دروازه‌هایشان، احزاب را به مدینه راه دهند. یهود بنی‌قریظه با رسول خدا(ص) پیمان داشتند و به رغم این پیمان، با مشرکان همراهی کردند. پس از خاتمه حمله احزاب، رسول خدا(ص) به سراغ بنی‌قریظه رفت و آنان را در حصار گرفت.
ابولبابه از طرف رسول خدا(ص) نزد بنی‌قریظه رفت تا با آنان سخن بگوید. وی از روی بی‌توجهی به اشاره، به آنان گفت: چون نقض عهد کرده‌اند، مرگ در انتظار آنهاست. این سخن می‌توانست بنی‌قریظه را به دفاعی سخت در برابر مسلمانان وادار کند. ابولبابه که خود متوجه خطای خویش شده بود، از قلعه بنی‌قریظه خارج شد و مستقیم به سوی مسجد رفت و خود را به یکی از ستونها بست [۲۰] تا اینکه توبه وی پذیرفته شد.[۲۱][۲۲]
ستون وفود
این ستون، پشت ستون حرس، از سمت شمال، قرار داشت.[۲۳] [۲۴]یکی از کارهای جاری رسول خدا(ص) ، ملاقات با سران قبایل برای آشنا ساختن آنان با اسلام و یا مذاکرات سیاسی بود. آن حضرت محلی را در مسجد به این امر اختصاص داده بود و همیشه در همان مکان، هیأت‌ها را به حضور می‌پذیرفت. محل‌این‌ملاقات‌ها در کنار ستونی از ستون‌های مسجد بود که بعدها به نام «اسطوانةالوفود» معروف شد و اکنون نیز همین نام را دارد. [۲۵]«وفد» به معنای هیأت نمایندگی و «وفود» جمع آن است.[۲۶] بنا به گفته منابع، به این ستون «مجلس‌القلاده» نیز می‌گفتند، زیرا بزرگان صحابه در کنار آن نشسته و به گفتگو می‌پرداختند، و این بخاطر شرافت [۲۷]کسانی بود که در آنجا حاضر می‌شدند.[۲۸][۲۹]
ستون سریر
ستون سریر، در شرق ستون توبه قرارگرفته و به پنجره مشرف بر روضه شریفه متصل است. [۳۰][۳۱]این ستون محلی بود که رسول خدا(ص) ایام اعتکاف را در آنجا بسر می‌برد. اصحاب در آنجا برگ‌هایی از درخت خرما پهن می‌کردند تا رسول خدا(ص) روی آن استراحت کند.[۳۲] [۳۳]این محل که در کنار ستون سریر قرار داشته، به عنوان جایی که تختخواب رسول خدا(ص) بوده، شناخته شده است. «سریر» به معنای تخت است.[۳۴]
ستون قرعه، عایشه، مهاجرین
ستون قرعه، سومین ستون از منبر و سومین ستون از قبر و نیز سومین ستون از قبله است.[۳۵] [۳۶]برای این ستون، سه نام یاد کرده‌اند:
قرعه
نام «قرعه» از آن‌روست که عایشه نقل کرد که پیامبر(ص) فرمود، در کنار این ستون، زمینی است که اگر مردم اهمیت آن را می‌شناختند برای نماز خواندن میان خود قرعه می‌انداختند. [۳۷][۳۸]
عایشه
نام گذاری آن به «عایشه» از آن روست که وی این حدیث را روایت کرده وفضیلت آن را گوشزد کرد.[۳۹][۴۰]
مهاجرین
به دلیل اجتماع مهاجران در کنار آن، آن را ستون «مهاجرین» نامیدند.[۴۱][۴۲][۴۳]
ستون حنانه
رسول خدا(ص) در آغاز و زمانی که هنوز منبر ساخته نشده بود، بر تنه درخت خرمایی تکیه می‌کرد و خطبه می‌خواند.
بنا بر نقل برخی منابع، زمانی که برای آن حضرت منبر ساخته شد و برای ایراد سخن روی منبر قرار گرفت، از این درخت ناله‌ای شبیه ناله شتر ماده‌ای که از بچّه خود جدا شود، برخاست که به همین دلیل به ستونی که در محل آن بنا شد، حنانه می‌گویند. پیامبر(ص) دستور داد تا آن درخت را در همانجا دفن کردند. محل این ستون در غرب محراب است.[۴۴]
ستون مُربّعه القبر یا مقام جبرئیل
این ستون در جایی که دیوار غربی به سمت شمال منحرف می‌شود در صف ستون وفود و حرس قرار داشت.[۴۵][۴۶]
مربعه القبر
از این جهت به آن مربعه القبر گفته شده که داخل دیواری که اطراف قبر نبوی کشیده شده، قرار دارد و به همین خاطر امکان زیارت آن وجود ندارد.[۴۷]
مقام جبرئیل
این محل بدان جهت به عنوان «مقام جبرئیل» شناخته شده که جبرئیل از آنجا بررسول خدا(ص) وارد می‌شد و خدمت آن حضرت می‌رسید. اینجا درِ ورودی خانه حضرت فاطمه زهرا(س) نیز بوده است.[۴۸][۴۹]
در فضیلت این مكان، در روایتی مشهور آمده كه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) 40 روز با نهادن دست مباركش بر چارچوب در، می‌فرمود: «السّلام علیكم یا أهل البیت» و بدین سان، بر فاطمه(س) و علی(ع) و حسنین(ع) درود می‌فرستاد. سپس آیه تطهیر: {إِنَّما یرِیدُ اللهُ لِیذهِبَ عَنكُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَ یطَهِّرَكُم تَطهِیراً...} (احزاب/33، 41) را تلاوت میكرد. به روایتی دیگر، رسول خدا هر روز درِ خانه فاطمه(س) و علی(ع) را می‌زد و می‌فرمود: «الصلاة، الصلاة.»[۵۰][۵۱]
ستون تهجد
انتهای دیوار غربی ضریح رسول خدا(ص) ، در نقطه‌ای که به دیوار شمالی می‌رسد، باب خانه فاطمه زهرا(س) و ستون مربعةالقبر یا مقام جبرئیل است. در ادامه دیوار شمالی به سمت شرق، و در انتهای دیوار شمالی خانه فاطمه زهرا(س) ، محراب تهجد قرار دارد. کسی که در این محراب بایستد، سمت چپ او باب جبرئیل و سمت راست او مقام جبرییل است.[۵۲]
این نقطه، در زمان پیامبر، خارج از مسجد بوده و حضرت رسول(ص) نماز شب را در اینجا می‌خوانده [۵۳]و به همین دلیل به محراب تهجّد شهرت یافته است.
ستون مُخَلَّقه
خلقوق به معنای عطر و مخلقه به معنای معطر است. بدین معنا این ستون مکانی بوده که عود بر آن می‌گذاشتند تا فضای مسجد را معطر کند.[۵۴] . این ستون را علم رسول‌الله نیز نامیدهاند.[۵۵]
مخلقه به معنای بوی خوش و معطر است و بنا بر روایاتی کسانی چون عثمان بن عفان، خیزران مادر هارون الرشید، اقدام به خوشبو نمودن مسجد کرده‌اند.
سلمةبن اکوع، صحابی پیامبر(ص) به دلیل اعتقادش به تبرّک، همیشه در کنار این ستون نماز می‌گزارد؛ و می‌گفت: پیامبر(ص) را در کنار این ستون، در حال نماز دیده است.[۵۶]
مالک بن انس نیز می‌گفت: بهترین جای خواندن نماز نافله اینجاست؛ و البته نماز واجب، بهترین جایش صف اول است. [۵۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حرمين شريفين، ص۱۲۹.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۲۶۷؛ موسوعه مکه المکرمه، ج۱، ص۲۴۶.
- ↑ موسوعه مکه المکرمه، ج۲، ص۳۴۶؛ عماره و توسعه المسجد النبوي، ص۵۲-۵۳.
- ↑ عماره و توسعه المسجد النبوي، ص۵۴-۵۶.
- ↑ موسوعه مکه المکرمه، ج۲، ص۳۵۳.
- ↑ حرمين شريفين، ص۱۳۱.
- ↑ نک: وفاء الوفاء، ج۱، ص۲۶۸.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 223
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 75
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 185
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 80
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 222
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 80
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 185
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 223
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 223
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 177
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 225
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 78
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 225
- ↑ مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 78-79
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 179
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 80
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 185
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 185
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 226
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 185
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 225-226
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 80
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 79
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 184
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 184
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 79
- ↑ آثار اسلامی در مکه و مدینه، ص 226
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 176
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 77
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 176
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 79
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 176
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 226
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 176
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 79
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 226
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 226
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص186
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 80
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 80
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 186
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 81
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 187
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 228
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 228-229
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 188
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 229
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 174
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 174
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 76-77
منابع
- آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1381
- تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن عبدالقادرالانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، مشعر، 1378
- حرمين شريفين، حسين قره‌چانلو، تهران، امير کبير، ۱۳۶۲ش؛
- عماره و توسعه المسجد النبوي الشريف عبر التاريخ، محمد حسن نادي، المدينه المنوره، ۱۴۱۶ق؛
- موسوعه مکه المکرمه و المدينه المنوره، احمد زکي يماني، مصر، مؤسسه الفرقان، ۱۴۲۸ق؛
- وفاء الوفاء، السمهودي (م.۹۱۱ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، ۲۰۰۶م.