وادی محسر

وادی مُحسِّر، منطقه‌ای است میان مزدلفه و مِنا که حاجیان از آن می‌گذرند. «محسر» نام رود کوچکی است که از سمتِ شرقی کوه «ثبیر» بزرگ از سوی ثقبه سرازیر می‌شود و به «وادی عُرَنه» می‌ریزد. این رود از میان منا و مزدلفه می‌گذرد و به صورت مرزی میان آن دو قرار می‌گیرد.

وادی محسر در حج احکام و آدابی ویژه خود دارد. درخصوص اینکه این منطقه جزئی از مناست یا منطقه‌ای مستقل میان فقیهان مسلمان اختلاف‌نظر هست؛ اما همه قربانی کردن را که باید در منا صورت گیرد، در این منطقه نیز صحیح می‌دانند.

از جمله احکام وادی محسر یکی آن است که قبل از طلوع آفتاب نباید از آن عبور کرد. این حکم ویژه کسانی است که صبح روز عید قربان، می‌خواهند برای افاضه به منا، مشعرالحرام (مزدلفه) را به سوی منا ترک کنند. همچنین هنگام عبور از این منطقه، مستحب است حج‌گزاربا حالت دویدن مسیر را طی کند.

موقعیت جغرافیایی

وادی محسر، منطقه‌ای است میان مزدلفه و مِنا که حاجیان از آن می‌گذرند و در این قسمت، تابلوهایی وجود دارد که حدود محسر را نشان می‌دهد.^[۱]

محسر رود کوچکی است که از سمتِ شرقی کوه ثَبیر در شرق مکه سرازیر می‌شود و به وادی عُرَنه (یکی از دره‌های مکه، بین مزدلفه و صحرای عرفات) می‌ریزد. هنگامی که از میان مِنا و مُزدَلَفه می‌گذرد، به صورت مرز و فاصله‌ای میان آن دو قرار می‌گیرد و به سوی جنوب می‌رود.

مساحت وادی محسر

طول رود محسر، 3812 متر بوده و نقطه پایان آن، مأزمین (دو کوهی که در مسیر حجّاج از مزدلفه به منا قرار دارد) است.^[۲]

این رودخانه در پایان سرزمین مزدلفه، باریک می‌شود و عرض آن به 50 متر می‌رسد و تا مسافتی در حدود 4372 متر، یعنی تا «العلمین» که مرز حرم از سمت عرفه است امتداد پیدا می‌کند.^[۳]

علت نام‌گذاری‏

محسّر از ریشه «حَسَرَ» و به معنای خسته شدن و از پا افتادن است.^[۴] گفته شده علت نامگذاری آن به وادی محسّر آن است که وقتی ابرهه و لشکرش برای نابودی کعبه آمدند، هنگامی که به این رودخانه رسیدند، با سنگریزه‌های «سجیل» از پای درآمدند. ابرهه یاران خود را از پیروزی ناامید ساخت و آنان به خاطر از دست رفتن پیروزی، حسرت خوردند.^[۵]

نام‌های دیگر

وادی محسر را با نام‌های مهلل،^[۶] بطن محسر^[۷] و وادی‌النار هم می‌خوانند. مردم مکّه، آن را به نام اخیر می‌خوانند.^[۸] گفته‌اند علت این نام‌گذاری آن است که مردی از اهل مکّه برای شکار به آنجا رفته بود که آتشی از آسمان آمد و او را سوزانید.^[۹]

آیا وادی محسر بخشی از منا است؟

از آنجا که احکام فقهی خاصّی برای هریک از مزدلفه، مِنا و محسّر وجود دارد، فقیهان از حدود این سرزمین بحث کرده‌اند.

گفته شده بیشتر فقیهان شیعه و اهل سنّت، وادی محسّر را بیرون از منا و نیز بیرون از مزدلفه می‌دانند و معتقدند این سه منقطه به ترتیب و بدون فاصله پشت‌سرهم قرار دارند: «منا»، «محسر» و «مزدلفه»؛ مثلًا می‌گویند: محسّر، بیرون از منا و چسبیده به آن است.^[۱۰] یا می‌نویسند: محسّر میان منا و مزدلفه قرار گرفته است و منا میان دو رودخانه قرار دارد که یکی چسبیده به موضع «جمره عقبه» نزدیک مکّه، و دیگری محسّر است.^[۱۱]

اما عده‌ای از فقیهان شیعه و سنی با پیروی از برخی روایات، وادی محسّر را بخشی از منا دانسته‌اند.^[۱۲]

احکام و آداب محسر

در کتاب‌های فقهی احکامی برای وادی محسر نوشته شده است:

قبل از طلوع آفتاب نباید از این وادی عبور کرد و وارد منا شد؛ زیرا توقف در مشعر، بین فجر و طلوع آفتاب است.^[۱۳] این حکم، برای کسانی است که در صبح روز عید قربان، می‌خواهند برای رفتن به منا، مشعرالحرام (مزدلفه) را به سوی منا ترک کنند. آنان می‌توانند تا نزدیکی وادی محسّر بیایند و آنجا توقف کنند و با طلوع خورشید وارد محسر شوند و از آن بگذرند و به منا بروند.^[۱۴]
اگر محرم قبل از طلوع آفتاب از محسر بگذرد، گناه کرده؛ اما کفاره بر او واجب نیست.^[۱۵]
به نظر فقیهان شیعه و اهل سنّت، هنگام عبور از محسر، مستحب است انسان، با حالت دویدن، مسیر را طی کند و پیامبر(ص) و صحابه نیز چنین می‌کرده‌اند.^[۱۶]

بنابر روایتی، امام صادق(ع) به کسی که دویدن در محسر را فراموش کرده بود، سفارش کرد که از مکّه بازگردد و دوباره در آنجا بدود و اگر جایِ محسّر را نمی‌داند، از مردم بپرسد.^[۱۷]

مقدار دویدن در محسر، صدگام‏ است^[۱۸] و گفته شده هنگام دویدن این دعا خوانده شود: «الّلهم سلّم عهدی واقبل توبتی و أجب دعوتی و اخلفنی فیمن ترکت بعدی.»^[۱۹]

آیا قربانی کردن در وادی محسر، درست است؟

به فتوای مراجع کنونی شیعه آن است که در وادی محسّر نیز قربانی صحیح است.^[۲۰] از نظر اهل سنّت، قربانی کردن در تمام درّه‌های مکّه درست است.^[۲۱]

احکام دیگر وادی محسر

برخی دیگر ازاحکام این منطقه عبارت است از:

مستحب است، سنگریزه‌هایِ مورد نیاز برای رمی جمرات را از اینجا جمع کرد.^[۲۲]
توقف در وادی محسّر جز در صورت ضرورت جایز نیست،^[۲۳]
مستحب است حج‌گزار در حال عبور از وادی محسر پیوسته تلبیه بگوید.^[۲۴]

پانویس

↑ معجم معالم مکّه، ص۲۴۸؛ أودیة مکّة، ص۲۸، ۸۶، ۱۱۵.
↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۵۳.
↑ مرآةالحرمین، ج1، ص339-341.
↑ مجمع‌البحرین، مادّه «حسر».
↑ اودیة مکّة، ص86؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص101؛ شفاءالغرام، ج1، ص499؛ النهایة فى غریب الحدیث، مادّه« حبس»؛ اودیة مکّة، ص86؛ فضائل مکّة و حرمة البیت الحرام، ص197؛ السیرة النبویة، ج1، ص44، 46؛المقدّمة فى علوم الحدیث، ص44.
↑ اخبار مکّه، ج2، ص93.
↑ تاج‌العروس، ص3، 140؛ الصحاح، ج2، ص630؛ منتهى الأرب، مادّه« حسر».
↑ اخبار مکة، ج2، ص93؛ شفاءالغرام، ج1، ص499؛ معجم معالم مکّه، ص249؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص102.
↑ ملئ‌العیبة، ج5، ص102؛ المقدّمة فى علوم الحدیث، ص44؛ الحاشیة على شرح المنهج، ج2، ص463.
↑ کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ص506؛ معجم معالم الحجاز، ج8، ص40، 42؛ معجم‌البلدان، ج5، ص62.
↑ معجم‌الحجاز، ج8، ص40؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص101.
↑ الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة، ج1، ص234؛ جامع‌المقاصد، ج3، ص220؛ شفاءالغرام، ج1، ص498، به نقل از محب طبرى، القِرى‏؛ صحیح مسلم، کتاب حج، ج3، ص104، حدیث 1282؛ المغنى، ج3، ص444؛ شوکانى، نیل‌الاوطار، ج5، ص62.
↑ مناسک نوین، ص۲۱۰.
↑ وسیله(الینابیع الفقهیه)، ج8، ص441؛ الغنیة(الینابیع الفقهیه)، ج8، ص410؛ المقنعة، ص417؛ المبسوط، ج1، ص368؛ الشرائع، ج1، ص258؛ جامع‌المقاصد، ج3، ص220؛ اللمعة الدمشقیة، ج2، ص272؛ آراء المراجع فى الحج، ص338.
↑ مناسک نوین، ص۲۱۰.
↑ معجم معالم مکّة، ص249؛ معجم معالم الحجاز، ج8، ص41؛ شفاءالغرام، ج2، ص93؛ المعجم، ج4، ص119، به نقل از نووى، الایضاح و المحب الطبرى، القرى و المطالع؛ اخبار مکّة، ج2، ص93؛ وسائل‌الشیعة، ج10، ص46؛ مستدرک‌الوسائل، ج10، ص54؛ الروضة البهیّة، کتاب الحج، اعمال الوقوفین.
↑ وسائل‌الشیعه، ج10، ص46، ابواب وقوف به مشعر، باب 13، حدیث 1 و 2 و 3؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.
↑ وسائل‌الشیعة، ج10، ص47، حدیث 1 و 2؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.
↑ وسائل‌الشیعة، ج10، ص47، حدیث 1 و 2؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.
↑ آراء المراجع فى الحج، ص358.
↑ السنن الکبرى، ج5، ص122.
↑ صحیح مسلم، ج3، ص 104؛ السنن، ج5، ص258؛ فضائل مکه و حرمة البیت الحرام، ص169.
↑ اودیة مکّة، ص86؛ الحاشیة على شرح المنهج، ج2، ص463.
↑ المغنى، ج3، ص444.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل وادی محسر.

آراء المراجع فى الحج: علی افتخاری، دارالقرآن الکریم، قم ۱۴۱۲ق/۱۳۷۱ش.
اخبار مکة: . اَزرقی//
الایضاح و المحب الطبرى، القرى و المطالع: نووی،//
الحاشیة على شرح المنهج: سلیمان الجمل، الحاشیة علی شرح المنهج، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.
الحدائق الناضرة: دارالاضواء، بیروت، ۱۴۰۵ه/۱۹۸۵م.
الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة: شهید ثانی، چاپ اسلامیة، تهران، بی‌تا.
السیرة النبویة: ابن‌هشام//
الشرائع: محقق حلی، دارالاضواء، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
الصحاح: ؛ الجوهری، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۳۷۶ه/۱۹۵۶م.
الغنیة(الینابیع الفقهیه): ابن‌زهره،//
اللمعة الدمشقیة: شهید ثانی، دارالعالم الاسلامی، بیروت، باشراف السید محمد کلانتر.؟؟
المبسوط: شیخ طوسی، المکتبة المرتضویة، المطبعة الحیدریة، تهران، ۱۳۸۷ش.
المعجم: البکری//
المغنى: ؛ ابن‌قدامه//
المقدّمة فى علوم الحدیث: ابن‌صلاح، مخطوط، دارلکتب المصریة.//
المقنعة: شیخ مفید، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۰ق.
النهایة فى غریب الحدیث: ، ابن‌اثیر//
اَودیة مکّة: عاتق بن غیث بلادی، دار مکّه.//
تاج‌العروس: زبیدی، دار مکتبة الحیاة، بیروت.
جامع‌المقاصد: مؤسسة آل البیت، قم، ۱۴۰۸ه.
جواهرالکلام: نجفی،
شفاءالغرام: الفاسی، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۴۰۵ه/۱۹۸۵م.
صحیح مسلم: مسلم، مؤسسة عزالدین، ۱۴۰۷ه.
فضائل مکّة و حرمة البیت الحرام: عاتق بن غیث بلادی، دارمکّة، مکّة المکرمة، ۱۴۱۰ه/۱۹۸۵م.
فى منزل الوحى: دارالمعارف، القاهره، بی‌تا.//
کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة: حربی، تحقیق حمد الجاسر، دارلیمامه، ریاض، ۱۴۰۱ه/۱۹۸۱م.
مجمع‌البحرین: طریحی//
مستدرک‌الوسائل:
معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: تحقیق مصطفی السقاء، بیروت، ۱۹۸۳//
معجم معالم الحجاز: عاتق بن غیث بلادی//
معجم معالم مکّه: عاتق بن غیث بلادی، دار مکّه، مکّة المکرّمة، ۱۴۰۳ه/۱۹۸۳م؛
معجم‌البلدان: یاقوت حموی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۹۹ه/۱۹۷۹م.
معجم‌الحجاز://
ملئ العیبة بما جمع بطول الغیبة: سبیتی، دارالغرب الاسلامى، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
مناسک حج: امام خمینی، شرکت افست، تهران، ۱۴۰۷ق.
منتهى‌الارب://
نیل‌الاوطار: شوکانی، دارالجیل، بیروت (افست از روی چاپ دارالحدیث- قاهره)، بی‌تا.
وسائل‌الشیعة: . الحرّ العاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
وسیله(الینابیع الفقهیه): ابن‌حمزه//

[1] معجم معالم مکّه، ص۲۴۸؛ أودیة مکّة، ص۲۸، ۸۶، ۱۱۵.

[2] تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۵۳.

[3] مرآةالحرمین، ج1، ص339-341.

[4] مجمع‌البحرین، مادّه «حسر».

[5] اودیة مکّة، ص86؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص101؛ شفاءالغرام، ج1، ص499؛ النهایة فى غریب الحدیث، مادّه« حبس»؛ اودیة مکّة، ص86؛ فضائل مکّة و حرمة البیت الحرام، ص197؛ السیرة النبویة، ج1، ص44، 46؛المقدّمة فى علوم الحدیث، ص44.

[6] اخبار مکّه، ج2، ص93.

[7] تاج‌العروس، ص3، 140؛ الصحاح، ج2، ص630؛ منتهى الأرب، مادّه« حسر».

[8] اخبار مکة، ج2، ص93؛ شفاءالغرام، ج1، ص499؛ معجم معالم مکّه، ص249؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص102.

[9] ملئ‌العیبة، ج5، ص102؛ المقدّمة فى علوم الحدیث، ص44؛ الحاشیة على شرح المنهج، ج2، ص463.

[10] کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ص506؛ معجم معالم الحجاز، ج8، ص40، 42؛ معجم‌البلدان، ج5، ص62.

[11] معجم‌الحجاز، ج8، ص40؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص101.

[12] الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة، ج1، ص234؛ جامع‌المقاصد، ج3، ص220؛ شفاءالغرام، ج1، ص498، به نقل از محب طبرى، القِرى‏؛ صحیح مسلم، کتاب حج، ج3، ص104، حدیث 1282؛ المغنى، ج3، ص444؛ شوکانى، نیل‌الاوطار، ج5، ص62.

[13] مناسک نوین، ص۲۱۰.

[14] وسیله(الینابیع الفقهیه)، ج8، ص441؛ الغنیة(الینابیع الفقهیه)، ج8، ص410؛ المقنعة، ص417؛ المبسوط، ج1، ص368؛ الشرائع، ج1، ص258؛ جامع‌المقاصد، ج3، ص220؛ اللمعة الدمشقیة، ج2، ص272؛ آراء المراجع فى الحج، ص338.

[15] مناسک نوین، ص۲۱۰.

[16] معجم معالم مکّة، ص249؛ معجم معالم الحجاز، ج8، ص41؛ شفاءالغرام، ج2، ص93؛ المعجم، ج4، ص119، به نقل از نووى، الایضاح و المحب الطبرى، القرى و المطالع؛ اخبار مکّة، ج2، ص93؛ وسائل‌الشیعة، ج10، ص46؛ مستدرک‌الوسائل، ج10، ص54؛ الروضة البهیّة، کتاب الحج، اعمال الوقوفین.

[17] وسائل‌الشیعه، ج10، ص46، ابواب وقوف به مشعر، باب 13، حدیث 1 و 2 و 3؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.

[18] وسائل‌الشیعة، ج10، ص47، حدیث 1 و 2؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.

[19] وسائل‌الشیعة، ج10، ص47، حدیث 1 و 2؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.

[20] آراء المراجع فى الحج، ص358.

[21] السنن الکبرى، ج5، ص122.

[22] صحیح مسلم، ج3، ص 104؛ السنن، ج5، ص258؛ فضائل مکه و حرمة البیت الحرام، ص169.

[23] اودیة مکّة، ص86؛ الحاشیة على شرح المنهج، ج2، ص463.

[24] المغنى، ج3، ص444.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]