افاضه

افاضه اصطلاحی فقهی به معنای جابجاشدن حاجیان بین مکانهای مختلف برای انجام حج است. تعبیر افاضه در شمار مناسک حج، از آیات ۱۹۸-۱۹۹ سوره بقره گرفته شده است. افاضه دارای چهار مرحله است: رفتن از مکه به منا و به عرفات، انتقال از عرفات به مشعرالحرام، کوچ از مشعرالحرام به منا و مرحله آخر، برگشت از منا به مکه.

تعریف

واژه افاضه از ریشه «ف ـ ی ـ ض» به معنای فراوانی،^[۱] جاری شدن به آسانی،^[۲] حرکت شتابان^[۳] و بازگشت^[۴] است.

بنابر آیات 198-199 سوره بقره، به حرکت دسته‌جمعی از مکانی پس از گرد آمدن در آن، به جهت شباهت این حرکت به سرازیر شدن نهر،^[۵] افاضه گفته می‌شود.^[۶]

شماری از واژگان هم‌معنای افاضه در منابع فقهی عبارتند از: نَفْر،^[۷] خروج^[۸] و دفع.^[۹] شماری از منابع تاریخی به جای افاضه واژه اجازه (← اجازه) را به کار برده‌اند.^[۱۰]

فقه

در اصطلاح فقه، کلمه افاضه به کوچ دسته‌جمعی حج‌گزاران از عرفات به مشعرالحرام و از آن‌جا به منا و سپس به مکه اطلاق می‌شود.^[۱۱] از این‌رو گاه به طوافی که پس از بازگشت از منا به جا آورده می‌شود و از ارکان حج است، «طواف افاضه» می‌گویند.^[۱۲] در منابع فقهی، این کلمه گاه درباره حرکت از مکه به منا و از آن‌جا به عرفات نیز به کار می‌رود.^[۱۳]

تفسیر

تعبیر افاضه در شمار مناسک حج، برگرفته از آیات 198-199 بقره/2 است: فَاِذَا اَفَضتُم مِن عَرَفَاتٍ فَاذکُرُوا اللهَ عِندَ المَشعَرِ الحَرَامِ* ثُمَّ اَفِیضُوا مِن حَیثُ اَفَاضَ النَّاسُ وَاستَغفِرُوا اللهَ اِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ. در آیه نخست، به افاضه از عرفات تصریح شده است. به باور شماری از مفسران^[۱۴] در آیه دوم نیز مقصود از {اَفِیضُوا} افاضه از مشعرالحرام و به باور شماری دیگر^[۱۵] افاضه از عرفات است. بر پایه سخن دوم، این آیه در ردّ رفتار قریش و هم‌پیمانانشان نازل شده است. آنان به ممنوعیت وقوف در عرفات باور داشتند. بدین استناد که عرفات از حرم بیرون است و اهل حرم نباید از حرم بیرون شوند. با نزول دو آیه بالا، آنان موظف شدند که مانند دیگر مردم در عرفات، توقف کنند و از آن‌جا به مشعرالحرام کوچ کنند.

افاضه از عرفات به مشعرالحرام و از آن‌جا به منا، در شمار مناسک حج ابراهیمی بوده است. بر پایه روایتی،^[۱۶] افاضه از عرفات به مشعرالحرام از موارد آزمایش و ابتلای حضرت ابراهیم(ع) بوده که در آیه124 بقره/2 به آن اشاره شده است: وَاِذِ ابتَلَی اِبرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ.... شماری از مفسران، افاضه از عرفات و مشعرالحرام را از مصادیق مناسکی دانسته‌اند که حضرت ابراهیم و اسماعیل به نص آیه 128 بقره/2 آموزش آن‌ها را از خداوند خواستند.^[۱۷] همچنین به باور شماری از مفسران^[۱۸] مقصود از «ناس» در آیه 199 بقره/2 حضرت ابراهیم(ع) و به باور شماری دیگر^[۱۹] حضرت آدم(ع) است. بر پایه دیدگاه اخیر، می‌توان پیشینه افاضه را به هنگام حضرت آدم(ع) بازگرداند. البته درباره مقصود از واژه یاد شده، دیدگاه‌های مهم دیگری نیز مطرح شده‌اند.^[۲۰] بر پایه منابع روایی و تاریخی، در دوران جاهلی، بیشتر مردم جز قریش و هم‌پیمانانشان از عرفات افاضه می‌کردند.^[۲۱] در آن هنگام، عهده‌دار حرکت حاجیان از عرفات به سوی مزدلفه که اجازه خوانده می‌شد، صوفه (غوث بن مرّ) و فرزندان او بودند.^[۲۲] (← اجازه)

مراحل افاضه

حرکت حج‌گزاران از مکه برای ادای مناسک منا و عرفات شامل چهار مرحله است که همگی از مصادیق افاضه به شمار می‌روند. بر این اساس، چهار مرحله افاضه وجود دارد: رفتن از مکه به منا و عرفات، انتقال از عرفات به مشعرالحرام، کوچ از مشعرالحرام به منا و مرحله آخر، بازگشت به مکه از منا.

جستارهای وابسته

پیوند به بیرون

افاضه بل افاضتان؛ اسدی، محسن، مجله میقات الحج (عربی)، بهار 1382 - شماره 19 (18 صفحه - از 35 تا 52)

پانویس

↑ العین، ج7، ص65؛ مفردات، ص387، «فیض.
↑ معجم مقاییس اللغه، ج4، ص465، «فیض.
↑ لسان العرب، ج7، ص212-213، «فیض.
↑ العین، ج7، ص65؛ المصباح، ج2، ص485، «فیض.
↑ معجم مقاییس اللغه، ج4، ص465-466؛ مفردات، ص387-388؛ نک: لسان العرب، ج7، ص212، «فیض.
↑ النهایه، ابن اثیر، ج3، ص484-485؛ لسان العرب، ج7، ص212-213، «فیض.
↑ الخلاف، ج1، ص667؛ المجموع، ج6، ص442؛ المغنی، ج3، ص476، 482.
↑ المبسوط، سرخسی، ج2، ص130؛ صحیح ابن حبان، ج1، ص169؛ ج9، ص155؛ کشف اللثام، ج6، ص59.
↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص20؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص211؛ روضة الطالبین، ج2، ص380.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص78-79؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص39.
↑ نک: المبسوط، سرخسی، ج4، ص18-20؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص211؛ فقه السنه، ج1، ص723.
↑ فتح العزیز، ج7، ص379؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص347.
↑ بدائع الصنائع، ج2، ص167؛ المبسوط، سرخسی، ج2، ص130؛ کشف اللثام، ج6، ص59.
↑ مجمع البیان، ج2، ص528؛ کنز العرفان، ج1، ص306؛ مواهب الرحمن، ج3، ص172.
↑ جامع البیان، ج2، ص169-172؛ مجمع البیان، ج2، ص527-528؛ المیزان، ج2، ص80.
↑ جامع البیان، ج1، ص415؛ التبیان، ج1، ص446؛ الدر المنثور، ج1، ص112.
↑ جامع البیان، ج1، ص433-436؛ التبیان، ج1، ص464؛ الدر المنثور، ج1، ص139.
↑ التبیان، ج2، ص169؛ مجمع البیان، ج2، ص528؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص350.
↑ الکشاف، ج1، ص247؛ مجمع البیان، ج2، ص528.
↑ نک: جامع البیان، ج2، ص171؛ مجمع البیان، ج2، ص528.
↑ صحیح البخاری، ج2، ص175؛ صحیح مسلم، ج4، ص43؛ سنن الترمذی، ج2، ص184.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص78-79؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص39؛ تاریخ طبری، ج2، ص38-39.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل افاضه.

ارشاد الاذهان: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، به کوشش الحسون، قم، نشر اسلامی، 1410ق؛
اسنی المطالب فی شرح روض الطالب: زکریا الانصاری (م. 926ق.) ، به کوشش محمد تامر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛
اصباح الشیعه: قطب الدین البیهقی (م. قرن6ق.) ، ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام صادق7، 1416ق؛
الاقتصاد الهادی: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، 1400ق؛
الام: الشافعی (م. 204ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1403ق؛
البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. 970ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛
البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1412ق؛
تفسیر سمرقندی (بحر العلوم): السمرقندی (م. 375ق.) ، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر؛
بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. 595ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق؛
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق؛
تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
التبیان: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (علیه‌السّلام)، 1420ق؛
تحریر الوسیله: امام خمینی1 (م. 1368ش.) ، نجف، دار الکتب العلمیه، 1390ق؛
تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، آل البیت:، 1414ق؛
ترتیب اصلاح المنطق: ابن السکیت (م. 244ق.) ، به کوشش بکایی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1412ق؛
التحریر و التنویر: ابن عاشور (م. 1393ق.) ، مؤسسة التاریخ؛
تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. 774ق.) ، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق؛
تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. 427ق.) ، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق؛
تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛
الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. 690ق.) ، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، 1405ق؛
جامع‌ البیان: الطبری (م. 310ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1412ق؛
جامع المقاصد: الکرکی (م. 940ق.) ، قم، آل البیت:، 1411ق؛
جمل العلم و العمل: السید المرتضی (م. 436ق.) ، به کوشش احمد حسینی، نجف، مطبعة الآداب، 1387ق؛
جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. 1230ق.) ، احیاء الکتب العربیه؛
حاشیة الصاوی علی الشرح الصغیر: احمد بن محمد الخلوتی (م. 1241ق.) ، دار المعارف؛
الحاوی الکبیر: الماوردی (م. 450ق.) ، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق؛
الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. 1186ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش؛
الخلاف: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق؛
الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1365ق؛
الدر المختار: الحصکفی (م. 1088ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1412ق؛
الروض المریع شرح زاد المستنقع: منصور البهوتی (م. 1051ق.) ، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر؛
روضة الطالبین: النووی (م. 676ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
سداد العباد: حسین بن محمد آل عصفور (م. 1216ق.) ، به کوشش محسن آل عصفور، قم، محلاتی، 1421ق؛
السرائر: ابن ادریس (م. 598ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1411ق؛
سنن الترمذی: الترمذی (م. 279ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق؛
السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق؛
شرائع الاسلام: المحقق الحلی،(م. 676ق.) ، به کوشش شیرازی، تهران، استقلال، 1409ق؛
الشرح الکبیر: ابوالبرکات (م. 1201ق.) ، دار احیاء الکتب العربیه؛
الصحاح: الجوهری (م. 393ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛
صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان: علی بن بلبان الفارسی (م. 739ق.) ، به کوشش الارنؤوط، الرساله، 1414ق؛
صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1401ق؛
صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر؛
العین: خلیل (م. 175ق.) ، به کوشش المخزومی و دیگران، دار الهجره، 1409ق؛
غنیة النزوع: الحلبی (م. 585ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق؛
فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.) ، دار الفکر؛
فقه السنه: سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی؛
فقه القرآن: الراوندی (م. 573ق.) ، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، 1405ق؛
الفقه علی المذاهب الخمسه: محمد جواد مغنیه، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1422ق؛
الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.) ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، 1403ق؛
الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
کشاف القناع: منصور البهوتی (م. 1051ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛
الکشاف: الزمخشری (م. 538ق.) ، قم، بلاغت، 1415ق؛
کشف الرموز: الفاضل الآبی (م. 690ق.) ، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، نشر اسلامی، 1408ق؛
کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. 1137ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1416ق؛
کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (م. 1090ق.) ، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، 1423ق؛
کنز العرفان فی فقه القرآن: الفاضل المقداد (م. 826ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، 1373ش؛
لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛
المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛
المبسوط: السرخسی (م. 483ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.) ، دار الفکر؛
المختصر النافع: المحقق الحلی (م. 676ق.) ، تهران، البعثه، 1410ق؛
مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1412ق؛
مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. 1009ق.) ، قم، آل البیت:، 1410ق؛
مستند الشیعه: احمد النراقی (م. 1245ق.) ، قم، آل البیت:، 1415ق؛
المصباح المنیر: الفیومی (م. 770ق.) ، قم، دار الهجره، 1405ق؛
معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. 395ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق؛
المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق؛
مفردات: الراغب (م. 425ق.) ، نشر الکتاب، 1404ق؛
المقنعه: المفید (م. 413ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1410ق؛
مناسک حج: لطف الله الصافی، دار القرآن الکریم، 1414ق؛
من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق؛
منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق؛
مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. 954ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق؛
مواهب الرحمن: سید عبدالاعلی السبزواری، بیروت، مؤسسه اهل بیت:، 1409ق؛
المهذب: القاضی ابن البراج (م. 481ق.) ، به کوشش جمعی از محققان، قم، نشر اسلامی، 1406ق؛
المیزان: الطباطبائی (م. 1402ق.) ، بیروت، اعلمی، 1393ق؛
النخبه: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.) ، به کوشش انصاری، تهران، سازمان تبلیغات، 1418ق؛
النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.) ، به کوشش محمود الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش؛
النهایه: الطوسی (م. 460ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق؛
نهایة المحتاج: محمد بن ابی العباس الشافعی (م. 1004ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1413ق؛
نیل الاوطار: الشوکانی (م. 1255ق.) ، بیروت، دار الجیل، 1973م؛
الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. 560ق.) ، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، 1408ق؛
الهدایة شرح بدایة المبتدی: علی بن ابی بکر المرغینانی (م. 593ق.) ، به کوشش طلال یوسف، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.

[1] العین، ج7، ص65؛ مفردات، ص387، «فیض.

[2] معجم مقاییس اللغه، ج4، ص465، «فیض.

[3] لسان العرب، ج7، ص212-213، «فیض.

[4] العین، ج7، ص65؛ المصباح، ج2، ص485، «فیض.

[5] معجم مقاییس اللغه، ج4، ص465-466؛ مفردات، ص387-388؛ نک: لسان العرب، ج7، ص212، «فیض.

[6] النهایه، ابن اثیر، ج3، ص484-485؛ لسان العرب، ج7، ص212-213، «فیض.

[7] الخلاف، ج1، ص667؛ المجموع، ج6، ص442؛ المغنی، ج3، ص476، 482.

[8] المبسوط، سرخسی، ج2، ص130؛ صحیح ابن حبان، ج1، ص169؛ ج9، ص155؛ کشف اللثام، ج6، ص59.

[9] المبسوط، سرخسی، ج4، ص20؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص211؛ روضة الطالبین، ج2، ص380.

[10] السیرة النبویه، ج1، ص78-79؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص39.

[11] نک: المبسوط، سرخسی، ج4، ص18-20؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص211؛ فقه السنه، ج1، ص723.

[12] فتح العزیز، ج7، ص379؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص347.

[13] بدائع الصنائع، ج2، ص167؛ المبسوط، سرخسی، ج2، ص130؛ کشف اللثام، ج6، ص59.

[14] مجمع البیان، ج2، ص528؛ کنز العرفان، ج1، ص306؛ مواهب الرحمن، ج3، ص172.

[15] جامع البیان، ج2، ص169-172؛ مجمع البیان، ج2، ص527-528؛ المیزان، ج2، ص80.

[16] جامع البیان، ج1، ص415؛ التبیان، ج1، ص446؛ الدر المنثور، ج1، ص112.

[17] جامع البیان، ج1، ص433-436؛ التبیان، ج1، ص464؛ الدر المنثور، ج1، ص139.

[18] التبیان، ج2، ص169؛ مجمع البیان، ج2، ص528؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص350.

[19] الکشاف، ج1، ص247؛ مجمع البیان، ج2، ص528.

[20] نک: جامع البیان، ج2، ص171؛ مجمع البیان، ج2، ص528.

[21] صحیح البخاری، ج2، ص175؛ صحیح مسلم، ج4، ص43؛ سنن الترمذی، ج2، ص184.

[22] السیرة النبویه، ج1، ص78-79؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص39؛ تاریخ طبری، ج2، ص38-39.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]