| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | حسین کاظم زاده ایرانشهر |
| برگرداننده | مهدی رستگار اصل |
| محتوا | |
| موضوع | سفرنامه حج |
| نشر | |
| تعداد صفحات | 103 |
| ناشر | مشعر |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | بهار 1401 |
| شابک | 9789645409713 |
| رده‌بندی کنگره | BP 188/8 |
| رده‌بندی دیویی | 297/357 |
دست نوشته های حج کتابی
نویسنده
اصل کتاب، با عنوان سفرنامه‌های حج (1911-1910م)، توسط حسین کاظم‌زاده ایرانشهر نگاشته شده و دست‌نوشته‌های حج، ترجمه این اثر؛ نوشته مهدی رستگار اصل می‌باشد.[۱]
محتوای اثر
کتاب از یک مقدمه (از مترجم) حاوی زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب، و سه فصل تشکیل شده که محتوای فصل‌های سه‌گانه کتاب عبارتند از:
فصل اول: سازمان اقتصادی حج ایرانیان
فصل اول خود شامل ده زیربخش است:
عزیمت از ایران
با فرارسیدن ایام حج، مسافران حج درصدد یافتن همسفر و نیز تشکیل کاروان برمی‌آیند. چارچیان - که آنان را چاوشان می‌خوانند - به راه افتاده و با خواندن اشعار مذهبی، مردم را به انجام فریضه حج فرا می‌خوانند.
کاروان و ترکیب آن
کاروان‌دار زائری است که چند بار به حج رفته و با مسیرهای آن، صحرانشینان و رؤسای آن آشنایی داشته و زائران به دلیل سختی سفر، فقدان امکانات تردّد و امنیت، به دنبال همراهی کاروان‌داران هستند. از دیگر اعضای کاروان، خدمه یا «عکّام»اند که کاروان‌دار آنها را برای خدمت به زائران، استخدام می‌کند. حاملان آب یا «سقایان»، وظیفه آب‌رسانی به زوار را، در طول مسیر حج بر عهده دارند. در میان کاروان چاوشان (که مأموریت اصلی آنان خواندن قصایدی در مدح امامان(ع) است)، درویشان، پیاده‌ها و حجه‌فروشان (به‌جا آورندگان حج به نیابت از اموات) نیز حضور داشته و از پرداخت هزینه‌های ارائه شده توسط کاروان، معاف‌اند.
بروات
زائران تمام پول مورد نیاز خود را به همراه نیاورده و از بروات (حواله دریافت پول) که در هر شهری قابلیت تبدیل‌شدن به پول نقد را دارد، استفاده می‌کنند.
قراردادها و اختلافات ناشی از آنها
عقد قرارداد میان زائر و کاروان‌دار بدون دخالت دولت بوده و دولت تنها در بروز اختلافات میانجی‌گری می‌کند. سه نوع قرارداد رایج شده است: «ساده یا شفاهی» که بین کاروان‌دار با زائران پیاده یا زائرانی که خود دارای مَرکب، خادم و مواد غذایی هستند، بسته می‌شود. «اجاره مَرکب، چادر و خدمات» که کاروان‌دار در قبال تسویه هزینه‌ها، نسبت به تهیه مَرکب، محل اقامت به بهای مشخص شده و نیز ملزومات سفر، متعهد می‌شود. «مکفی» که به موجب آن کاروان‌دار عهده‌دار تهیه همه ملزومات سفر می‌شود، همه خدمات، در قرارداد قید می‌شود و زائر بایستی هزینه سفر (بین 150 تا 400 تومان) را در دو یا سه قسط، پرداخت کند. این نوع قرارداد چندان اطمینان‌بخش نبوده زیرا زائر در اختیار کاروان‌دار قرار می‌گیرد و در موارد بسیاری؛ مخصوصا در مورد زمان پرداخت اقساط، اختلاف نظر ایجاد می‌شود. در صورت بروز اختلاف، سرکنسول ایران در جدّه با تشکیل دادگاه موقت یا با مداخله مستقیم، مسئله را حل می‌کند.
راه‌ها و وسایل نقلیه
زائرانی که از جنوب ایران به حج می‌روند از راه خلیج فارس، عدن و جدّه به مکه می‌رسند. اما آنانی که خواستار زیارت مدینه پیش از مکه باشند، از مسیر بغداد، حلب و دمشق می‌روند و از آنجا با راه‌آهن حجاز، به مدینه سفر می‌کنند. برخی دیگر از مدینه بــه دمشق و بیروت و از آنجا با کشتی به جدّه یا از راه ينبع - جــدّه بـه حـج می‌روند. زائران ناحیه شمال ایران و قفقاز، بخارا و ترکستان، از مسیر قسطنطنیه - جدّه به مکه می‌رسند. همچنین برخی زائران از مسیر قسطنطنیه، مصر و جدّه و برخی دیگر از قسطنطنیه، بیروت، دمشق و مدینه به حج می‌روند و از مسیر جدّه - بیروت باز می‌گردند.
شرکت ایرانی حمل و نقل دریایی ناصری
زائران مسیر خلیج فارس، از قایق‌های شرکت حمل و نقل دریایی ناصری استفاده می‌کنند. این شرکت در عهد ناصرالدّین شاه، توسط تاجران شیراز و بوشهر تأسیس شده و سهامداران آن همگی ایرانی‌اند. آنها در موسم حج خدمات منظمی را در مسیر بوشهر و جده ارائه می‌دهند و با پرچم انگلستان در تردّداند. در عصر حاضر، شرکت دارای هجده قایق بوده و ناخدایان آن بیشتر انگلیسی و برخی نیز هندی هستند. به منظور تسهیل خدمات‌رسانی به زائران، تعدادی از اهالی جنوب ایران؛ به عنوان منشی یا مترجم در هر قایق حضور دارند. دفتر شرکت در جده، هر ساله تعدادی بلیت رایگان به زائران فقیر و درویش اختصاص می‌دهد.
سازماندهی خدمت‌رسانی به زائران در مکه
جهت خدمت‌رسانی بهتر به زائران، مُطَوِّفین یعنی ایرانیان عرب زبانِ ساکنِ مکه و جده، وظایفی را بر عهده می‌گیرند. شهرهای ایران میان آنان تقسیم می‌شود و مناسک حج و قرائت اذکار واجب را به زائران آموزش داده با کمک عوامل خود، زوّار را در انجام حج هدایت می‌کنند. آنان در قبال انجام وظیفه، علاوه بر دریافت هدایا بابت هر زائر مبلغی را دریافت می‌کنند.
سازماندهی خدمت‌رسانی در جدّه
مطوّفین در جدّه کارگزارانی برای استقبال از زائران و نیز خانه‌دارانی با اتاق‌های متعدد در اختیار دارند. هرگاه قایقی به بندر جدّه می‌رسد تمامی کارگزاران و خانه‌داران؛ در بندر، گرد هم می‌آیند. به زائران وکیل مخصوصی اعلام می‌شود و تعداد زائران توزیع شده بین وکلای مطوّفین یادداشت می‌شود. پس از تقسیم زوّار میان وکلا، هر وکیل نامه‌ای با محتوای تعداد زائران و روز حرکت آنها برای مطوّفِ خود می‌فرستد تا وی خدمتکاران خود را برای استقبال از زائران بفرستد اما به دلیل اشتغال زیاد، از این کار سر باز می‌زند.
بیتوته در منا و عرفات
زائران در هشتمین شب ذی الحجه از مکه به منا می‌روند، شب را در آنجا بیتوته کرده و بامداد روز بعد عازم عرفات می‌شوند. باتوجه به کمبود اقلام ضروری در منطقه کاروان‌داران با تهیه چادر، فانوس، آب و ... نقش مهمی در اجرای هرچه بهتر مناسک ایفا می‌کنند. مطوّفین، وکلا و خدمتکاران راهنمای زائران در مناسک واجب هستند.
بازگشت از زیارت خانه خدا
پس از بازگشت از منا و عرفات، زائران به مکه بازگشته و آماده ترک این شهر می‌شوند. زائران مدینه نرفته به سمت مدینه و دیگر زائران با پرداخت اجاره قایق به خلیج فارس یا قسطنطنیه و بعد از آن به وطن خود برمی‌گردند. قبایل صحرانشین ساکن در مسیر مکه به مدینه، از زائران ایرانی در هنگام گذر از سرزمین هایشان باج می‌گیرند که باج خاوه نام دارد.
فصل دوم: مقامات و شهرها
جدّه، جنبه عمومی و حرکت اقتصادی در ایام حج
جده جمعیتی نزدیک به ۲۵ هزار مسلمان دارد که در آن علاوه بر کنسولگری قدرت‌های اروپایی مسیحیانی حضور دارند که شغلشان خدمت در دفاتر کشتی‌رانی تجارتخانه‌ها یا خرده‌پایی است. فاصله جده تا مکه بر پشت شتر ۲۰ ساعت و بر پشت الاغ ۱۰ ساعت طی می‌شود. ساختمان‌های شهر فاقد هرگونه مشخصه ساختاری هستند که از سه یا چهار طبقه و از گل رس یا چوب ساخته شده‌اند. به علت کمبود آب هیچ فضای سبزی به جز چند اصله درخت وحشی در باغ کاخ دولت و کاخ رئیس شهرداری وجود ندارد.
مردم بومی از آب سیلاب‌ها برای آب شرب استفاده می‌کنند و در اکثر منازل آب انبارهایی برای ذخیره سازی آب باران وجود دارد. در صورت کمبود آب صحرانشینان آب را از جلگه‌ها آورده اما این آب‌ها زرد رنگ و دارای بوی زننده‌ای هستند. البته کنسولگری‌ها مجهز به دستگاه یخ‌ساز کوچک و نیز آب شرب هستند که به طور هفتگی با قایق‌های مصری از سوئز آورده می‌شود. زیباترین محله شهر جده الشامی یا دمشق نام دارد که کنسولگری‌ها منازل افراد سرشناس ساختمان دولت پست تلگراف و ... در آنجا واقع است. فقط یک حمام عمومی و یک داروخانه در شهر وجود دارد که وابسته به شهرداری است. خیابان‌های جده از مکه پاکیزه‌تر بوده اما این مانع از هجوم پشه‌ها به بازارها و منازل نشده است. از منظر فرهنگی اخیرا مدرسه‌ای در محله الشامی به هزینه دولت احداث شده و در آنجا کودکان به شیوه مصوب در قسطنطنیه تحصیل می‌کنند.
همچنین دو مدرسه با ساختاری کاملاً هماهنگ در مدینه پایه‌ریزی شده که صدها کودک، تحصیلات ابتدایی را در آنجا سپری می‌کنند. از منظر تجاری و اقتصادی جده مهمترین شهر حجاز است. در این زمان قهوه، چرم، صدف، صمغ عربی، مرجان، جانوران صدفدار، تسبیح آلوئه ورا، بلسان، خرما و ... به خارج از کشور صادر و از آنجا گندم برنج عطر پارچه نخی لوازم خرازی بلور چای ابریشم هندی صابون و باقالا و ... وارد می‌شود. تجار ایرانی در جده فرش برنج مواد سوختی فیروزه خراسان آلیاژ مس و روی شیراز و اصفهان پارچه و غیره را می‌فروشند.
مساجد و مقبره حوا و تخریب آن توسط امیر سابق؛ رفیق عون
مساجدی از قبیل جامع شافعی جامع حنفی و جامع پاشا در این شهر وجود دارند که از منظر هنری و باستان شناسی نکته برجسته‌ای ندارند. این مساجد در تمامی ایام به روی مردم باز بوده و هر مسجد جامعی موذن مخصوص خود را دارد. قبر حوا در قبرستانی کوچک در خارج از شهر واقع شده است. سر حوا، ناف او و پاهایش هر یک مدفن جداگانه‌ای در یک مجموعه ولی با فاصله زیاد از هم دارند. اگر همانند بومیان بپذیریم که سر، ناف و پاهای حوا از هم جدا نیستند، باید بپذیریم حوا دارای قامتی بسیار بلند بوده ولی این تصور ناشی از خرافات سده‌های بسیار کهن است. شاید به همین دلیل بود که امیر سابق مکه شریف رفیق عون سعی در تخریب این قبر داشت اما به دلیل اعتراض کنسولی گری های مستقر در جده مبنی بر اینکه حوا هم مادر مسیحیان و هم مسلمانان است از این امر منصرف شد.
منع خروج مسیحیان از جده و ورود آنها به شهرهای مقدس
مسیحیان حتی کارکنان کنسولگری حق ندارند به هر بهانه ای از حصار شهر جده خارج و به شهرهای مقدس عربستان وارد شوند. تنها تعداد کمی از مسیحیان با ایجاد تغییر در ظاهر خود به شکل مسلمانان درآمده و در بین هزاران زائر کشورهای دیگر از چشمان پلیس ترک گریخته و به شهرهای مقدس وارد شدند. البته امروزه برای کنسولگری‌ها خروج از جده آسان شده و آنان برای تفریح یا ماهیگیری به دریا می‌روند.
هیئت کنسولی در جده و ویژگی‌های پذیرش آنها
هشت کنسولگری از کشورهای انگلستان، اتریش- لهستان، بلژیک، فرانسه، هلند، ایتالیا، ایران و روس که همگی در محله الشامی واقع شده‌اند، به فعالیت می پردازند. پذیرش هیئت کنسولی به آنچه در اروپا اتفاق می‌افتد متفاوت است در زمان ورود کنسول یا مامور کنسولگری، هیئت کنسولی را از ساعت ورود او آگاه شده و هیئت دو نفر را برای اجرای مراسم استقبال از همکار خود به پیش می فرستد.
سرکنسولگری ایران و روابطش با زائران ایرانی
کارکنان سر کنسولگری ایران عبارتند از: سرکنسول رایزن یا دبیر، ۴ یا ۵ مباشر و یک بازرس مالی. سرکنسول چند روز پیش از ایام حج به جده آمده و بلافاصله پس از ایام حج جده را ترک می‌کند. با ترک جده قائم مقام او، یک بازرگان مقیم جده را برای رسیدگی به امور زائران برمی‌گزیند. همچنین اگر سرکنسول خود مایل به زیارت قبر پیامبر اکرم باشد زائران را تا مدینه همراهی کرده و به مباشران برای صدور روادید ماموریت می‌دهد. نیز زائرانی که در گمرک گرد هم آمده‌اند را به محل کنسولگری به جهت صدور روادید هدایت می‌کند.
مکه نمای کلی فعالیت اقتصادی و تجاری در ایام حج
نویسنده در ابتدا به صورت مختصر، موقعیت جغرافیایی مکه، جمعیت، ورودی‌های شهر، نحوه ساخت خانه‌ها و خیابان‌ها، وضعیت آب شرب، مدارس، حمام‌ها و چایخانه را اشاره و پس از آن به جهت شرح وضعیت اقتصادی مکه در ایام حج اشاره دارد: بیشترین سهم تجارت از آن بازرگانان هندی و جاوایی است. زائران برای خرید سوغاتی اقدام می‌کنند و زائران ایرانی مفرغ، مصنوعات و پارچه‌های هندی، ابریشم بغدادی، حصیرهای جاوایی، عطر، تسبیح و خرما خریداری می‌کنند. از مشاغل موجود در این ایام صرافی، کتابفروشی کنار درب‌های کعبه، فروش صندلی نیمکت کجاوه،سبدهای کوچک که همگی از لیف خرما بافته شده‌اند و صندوق‌های سفید، مخصوص حمل آب زمزم می باشد.
نقش و اقتدار امیر یا والی مکه
از نظر اداری امیر مکه از قدرت بیشتری نسبت به والی حجاز برخوردار نبوده و عهده‌دار امور مربوط به زائران و مسائل حج است. اما در واقع امیر مکه از اقتدار و نفوذ قابل توجهی نسبت به والی برخوردار است. وی نماینده مردم عرب است و تنها او را مقامی واجب الطاعه می‌دانند. او دارای نفوذ معنوی بر اعراب و زائران بوده زیرا از نسل پیامبر است. همچنین زائران در طول مسیر خود فقط به سخنان او گوش می‌دهند. نیز م فرامین و اطلاعیه‌های مربوط به زائران به نام او صادر می‌شود و دیگر آنکه تفاوت آشکاری بین اختیارات امیر مکه و والی حجاز وجود ندارد زیرا رشد و توسعه مادی مکه وابسته به حج است و هیچ اموری را بین زائران و بومیان نمی‌توان پیدا کرد که خارج از اختیارات امیر باشد.
بزرگداشت عید قربان در منا ضیافت رسمی در خیمه‌گاه امیر
در روز دهم ذی‌الحجه با حضور تمام زائران مراسم بزرگداشت عید قربان در منا و در خیمه‌گاه امیر مکه برگزار می‌شود. در این مراسم، والی حجاز، سرکنسول ایران و کنسول وی، بخشداران مقامات نظامی و شاهزادگان با لباس یکسان در این ضیافت حضور دارند. با آمدن میهمانان، امیر به چادر اصلی خود وارد می شود و حضار به سوی او آمده ضمن تبریک عید دست او را فشرده یا بر آن بوسه می زنند. در ادامه مراسماتی از قبیل سان دیدن از سربازان ارتش حجاز و اعراب صحرانشین، خواندن نوشته سلطان (پادشاه عثمانی) برای همگان به اجرا درمی آید.
چراغانی و آتش بازی در منا و پذیرایی در خیمه گاه سرکنسول ایران
تمام خیمه‌گاه‌ها در شب عید قربان چراغانی می‌شود و پس از غروب آفتاب توپخانه ارتش حجاز ابل خیمه‌گاه امیر و سپس خیمه‌گاه والی اقدام به شلیک توپ می‌کند. زائران نیز چادرهای خود را با فانوس‌های نفتی و شمعدان و ثروتمندان با چراغ‌های برقی که از مغازه‌های مکه اجاره کرده‌اند چراغانی می‌کنند. در این شب انواع آتش بازی‌ها نیز انجام می‌شود.
محمل های سوری و مصری
محمل اتاقک چوبی است که بر پشت شتر می‌گذارند و همراه با کاروان به مدینه و مکه می‌آیند. محمل‌ها یا از مصر و یا از سوریه می‌رسند. از زمان سلطان سلیم اول هر سال دو محمل یکی از مصر که حامل پرده کعبه است و دیگری از سوریه که حامل اموال و هدایا است را همراه محافظان نظامی به مکه ارسال می‌کند. در روز هشتم ذی‌الحجه محمل‌ها به همراه محافظان نظامی خود به منا و کوه عرفات رفته علاوه بر شلیک ۲۱ گلوله توپ،خیمه‌گاه خود را چراغانی و اقدام به نواختن مارش می‌کند.
زائران و مناسک حج
این فصل شامل دو بخش است. نویسنده در این فصل ابتدا ویژگی‌های زائران کشورها و مناطق مختلف دنیا از جمله جاوائیان، ایرانیان، آفریقایی‌ها، هندی‌ها، ترکستانی‌ها و بخارایی‌ها را گزارش کرده پس از آن به توضیحاتی پیرامون آیین‌های حج مثل احرام، طواف و نماز آن، سعی بین صفا و مروه، مناسک منا و عرفات، رمی جمرات و تاریخ آنها می پردازد.
چاپ و نشر
این کتاب توسط پژوهشکده حج و زیارت و نشر مشعر، در بهار 1401 و در 198 صفحه، به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ رستگار اصل، مهدی، دست نوشته‌های حج، 1401ش، شناسنامه کتاب.
منابع
- فرض پوریان، محمد و باذلی، رضا، موسوعه رد شبهات (18)، تهران، مشعر، 1401ش.