ارض المعجزات (کتاب)

ارض المعجزات:سفرنامه حج، نوشته بنت الشاطی. این کتاب‌گزارش دو سفر است: یکی عمره (۱۹۵۱م./۱۳۷۰ق.) با عنوان رحلة فی جزیرةالعرب و دیگری حج واجب (۱۹۷۲م./ ۱۳۹۶ق.) با عنوان لقاء معا لتاریخ.

ارض المعجزات (کتاب)

درباره نویسنده

عایشه بنت عبدالرحمن مشهور به بنت‌ الشاطی، نویسنده و پژوهشگر علوم قرآنی و ادبیات عرب، به سال ۱۹۱۳ م. در دَمیاط مصر زاده شد. قرآن و ادبیات را نزد پدرش شیخ محمد علی عبدالرحمن آموخت که از استادان الازهر بود. تحصیلات جدید را نیز به‌رغم مخالفت پدرش آغاز کرد و به سال ۱۹۳۱ م. دیپلم گرفت. وی به سرودن شعر و نقد ادبی روی آورد و اشعار خود را در مجله النهضه چاپ کرد. سپس در روزنامه نام‌آور الاهرام المصریه به نقد ادبی پرداخت و نام مستعار بنت‌ الشاطی (دختر ساحل) را برای پنهان کردن هویت خود از پدر برگزید. تحصیلات دانشگاهی را به سال ۱۹۳۶ م. در دانشگاه قاهره آغاز کرد و به سال ۱۹۵۰ م. با مدرک دکترای ادبیات فارغ ‌التحصیل شد. سال‌ها در دانشگاه‌های مصر از جمله دانشگاه عین ‌الشمس قاهره و برخی کشورهای عربی، زبان و ادبیات عربی را تدریس کرد و پس از بازنشستگی، به فاس مراکش رفت و تا پایان عمر (۱۹۹۸ م.) استاد مطالعات عالی قرآنی دانشگاه قرویین بود.

بنت‌ الشاطی در تفسیر قرآن دیدگاه‌هایی ویژه داشت و از روش تفسیری استاد و شوهرش امین خولی (۱۸۹۵-۱۹۶۶ م.) موسوم به «روش ادبی در تفسیر» پیروی می‌کرد و بخشی از شهرت او در محافل علمی از همین رو است. او کتاب التفسیر البیانی للقرآن الکریم را با همین روش در تفسیر چند سوره جزء آخر قرآن کریم نوشت. او همچنین به نگارش زندگینامه پیامبر(ص) و خاندان ایشان به سبک داستانی مستند که خاص خود او بود، پرداخت. از آثار او است: تراجم سیدات آل البیت النبوی که مجموعه کتاب‌هایی است درباره زنان خاندان پیامبر و بسیاری از آن‌ها به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ مانند السیدة زینب عقیلة بنی‌هاشم با چند ترجمه فارسی از جمله ترجمه سید جعفر شهیدی بانام شیرزن کربلا یا زینب دختر علی و السیدة آمنة بنت وهب ترجمه حسین اژدری آزاد با عنوان آمنه مادر گرامی پیامبر.

محتوای کتاب

سفرنامه عمره

بخش نخست کتاب شامل‌گزارش‌های سفر اول یعنی سفر عمره نویسنده است که مباحثی را درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی حجاز نیز در خود دارد. این سفر همراه گروهی از همکاران دانشگاهی وی به دعوت ملک فیصل به سال ۱۹۵۱م. صورت گرفته است. وی در این سفر، مدینه و مکه را زیارت و از چند شهر دیگر از جمله ریاض، قطیف و دمام دیدن کرده است. (ص۱۵۱۸)

قلم این سفرنامه، عاطفی و مانند بسیاری از آثار بنت‌ الشاطی، ادبی و داستانی (برای نمونه: ص۹۲۱۰۳) است. او با دیدن شهرهای حجاز، از پیشینه آن‌ها و اقوام و شهرهای کهن این سرزمین یاد می‌کند و عاد و ثمود را ساکنان نخستین حجاز می‌شمرد که بعدها قبایل عرب از آن‌ها پدید آمده‌اند. (ص۲۵۲۶) البته این نظر به لحاظ تاریخی اثبات‌پذیر نیست. از دیدگاه وی، مکه همواره برای قبایل حجاز اهمیتی ویژه داشته و بیت عتیق قدیمی‌ترین خانه‌ای است که خدا را در آن پرستیده‌اند و حرم مکانی امن برای عبادت‌کنندگان و خداترسان و جایگاه حج قوم عرب بوده است. (ص۲۶۲۷)

بخشی از مطالب کتاب به فراخور تخصص نویسنده، به زبان و ادبیات عربی اختصاص یافته است. به اعتقاد او، فصاحت عرب و پدید آمدن زباندقیق عربی با قواعد پیچیده لغوی و صرفی از مردم صحرانشین عرب، بسیار عجیب است و یکی از کارکردهای فرهنگی حج در روزگار جاهلیت، کارکرد زبانی بوده؛ یعنی قریش از لهجه‌ها و واژگان قبایل عربدرموسم حج اقتباس ‌کرده و لهجه خود را به کمال ‌رسانده است. (ص۳۱۳۳)

بنت‌ الشاطی در بخشی دیگر با نگاهی جامعه‌شناختی به عربستان، توضیح می‌دهد که زندگی عرب صحرانشین در صحرای خشک چندان تغییر نکرده و هر چند می‌تواند به زندگی مدرن روی آورد، گویی آن را با آزادگی خود در تنافی می‌بیند. (ص۵۰۵۱) او در کنار ستایش مردم عربستان، بر آنان نقدهایی می‌زند و چندین نمونه از باورهای خرافی آنان را می‌آورد؛ همچون: برخی در حجاز تلگراف را ابزار جن یا ماشین را وسیله سواری شیطان می‌شمرند (ص۵۲۵۳)؛ کسانی که رانندگی را بدعت و گناهی بزرگ می‌دانند، رانندگان را کتک می‌زنند؛ ساعت مچی را وسیله بدعت می‌ا‌نگارند و آن را می‌شکنند. (ص۵۵) او برخی فتاوی و دیدگاه‌های عجیب وهابیان را درباره جلوه‌های فن‌آوری یاد کرده است، از جمله ادله آنان بر حرمت علوم جدید و هنر و آموختن زبان بیگانه؛ زیرا مقدمه آموختن عقاید و علوم غربی است و جوانان را گمراه می‌کند. (ص۶۳)

اشاراتی به تاراج منابع زیرزمینی و نفت به دست استعمارگران غربی در دورانی که اعراب حجاز اهمیت نفت را نمی‌دانستند، از دیگر مباحث کتاب است. (ص۶۷) به گفته وی، نخستین چاه نفت را به سال ۱۹۳۸م. در ظهران حفر کردند. (ص۶۹) او این موهبت طبیعیزیر صحرای خشک را مصداق وعده خداوند وپیامبرش می‌داند. (ص۶۹۷۰) نفت پیشرفت حجاز را در پی آورده و باعث شدهاست تا امریکایی‌ها مدارسی برای تعلیم دانش فنی و مهندسی تأسیس کنند و او، خود، این مدارس را دیده است. (ص۷۵۷۶) ‌گزارش اوضاع کارگران خارجی صنعت نفت و انتقاد از نپذیرفتن کارگران مصری به دست عربستان از دیگر مطالب کتاب است. بهره‌گیری از برق و دستگاه‌های خنک‌کننده و رادیو گویا از همین طریق در عربستان رواج یافته است. (ص۸۶، ۸۸)

ورود به مدینه و حرم پیامبر(ص)با جوشش احساسات بنت الشاطی روبه‌رو می‌شود. آن‌گاه ماجرای زنی زائر را با زبان داستانی گزارش می‌کند. (ص۹۲۱۰۲) ‌گزارش سفر زمینی به مکه، اعمال عمره، مروری بر تاریخ مکه (ص۱۰۳۱۰۵) و ماجرای ابراهیم(ع) و هاجر (ص۱۰۵۱۱۱) از دیگر مطالب کتاب است.

سفرنامه حج واجب

بنت‌ الشاطی سفر حج واجب را به سال ۱۹۷۲م./۱۳۹۶ق. از مغرب آغاز کرده است. (ص۱۴۸) در این سفرنامه نیز توجه او به چگونگی برخورد مردم حجاز با جلوه‌های تمدن جدید آشکار است. او کنار هم آمدن رهاوردهای فن‌آوری را با سنّت، مانند برق با بناهای کهن همچون مسجدالحرام و کعبه، شیرین می‌داند. (‌ص۱۴۹) به گفته وی، هر چند ظاهر برخی مکان‌های مقدس همواره در حال تغییر است، روح معنوی آن‌ها همچنان باقیاست. (ص۱۵۰) از روزگار پیش از اسلام، مردم مکه به کعبه حرمت می‌نهادند و برای اکرام این خانه و حاجیان و زائران، وظایفی خاص مانند ‌سقایت، کلیدداری و پرده‌داری کعبه را وظیفه خود می‌دانستند. اما اوج احترام کعبه هنگامی بود که دین اسلام حجاز را فراگرفت. (ص۱۶۱۱۶۳)

بنت‌ الشاطی این بار پس از مکه به مدینه می‌رود.از زیبایی مسجدالنبی می‌گوید که با سنگ‌های مرمر و چوب‌های گرانبها ساخته شده و قالی‌های نفیس ایرانیکف آن را پوشانده‌اند. (ص۱۶۷) نیز به فضای معنوی و رخدادهای تاریخی آن می‌پردازد. (ص۱۶۸) او تأکید می‌کند که مسجدالنبی با سادگی ظاهری خود، همچنان گرامی است؛ اما قصرهای مصریان و رومیان از رونق افتاده‌اند. (ص۱۶۷۱۷۰)

بنت‌ الشاطی وضعیت جامعه عربستان را در این سفر با سفر پیشین مقایسه کرده و آن را رو به رشد شمرده است. (ص۱۷۴۱۷۵) اما آن را مطلوب ندانسته و حرمت درس خواندن دختران را از لحاظ عقلی و دینی، باطل و برخاسته از افکار جاهلی مردم دانسته است. (ص۱۷۵۱۷۶) او فلسطین را که در چنگ طاغوت است، از یاد نمی‌برد و پس از زیارت مکان‌های مقدسمدینه، از قدس یاد می‌کند و آه می‌کشد که نمی‌توان آن مسجد را زیارت کرد. (ص۱۷۷)

ارض المعجزات به سال ۱۹۸۵م. در‌دار الکتاب العربی بیروت با قطع وزیری و در ۱۹۲ صفحه به چاپ رسیده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ ].

السفیر: «بنت‌ الشاطئ و الاسلامیةالجدیده»، رضوان سید، سال ۲۵، ش۸۱۸۴، دسامبر ۱۹۹۸م؛ دانشنامه جهان اسلام : زیرنظر حدادعادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.