باب دارالعجله
باب دارالعَجَله: از درهای ضلع شمالی مسجدالحرام می‌باشد. این باب به علت قرار گرفتن در برابر دار العجله، به این نام مشهور شد. دار العجله از نخستین خانه‌های ساخته شده در مکه و متعلق به بنی‌سهم از تیره‌های قریش بود که عبدالله بن زبیر آن را در دوره حکومتش بر مکه خرید. برای این در نام‌های دیگری چون، باب دار الصحابه، باب الباسطیه، یاد شده است. این باب چندین بار بر اثر سیل و خرابی بازسازی شد که عمده‌ترین بازسازی باب که گویا واپسین بازسازی آن بوده، به سال ۹۸۴ق. در حکومت سلطان مراد سوم عثمانی انجام شد. این باب در ۱۳۸۱ق. ضمن گسترش اول دوره سعودی در حکومت ملک سعود بن عبدالعزیز از میان رفت.
معرفی اجمالی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
باب دارالعجله از درهای شمالی مسجد بود[۱]که به سبب قرار گرفتن در برابر دار العجله، بدین‌نام مشهور گشت.[۲]این نام، نخست بر ورودی دوم و سوم از ورودی‌های این ضلع مسجد اطلاق می‌شد. در پی گسترش دار العجله و پیوستن آن به مسجد به عنوان سکونت‌گاه مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) به دست یقطین بن موسی، کارگزار گسترش مسجدالحرام در دوران مهدی، به سال160ق. ورودی غربی بسته شد و بر ورودی شرقی دری ساختند که تنها برای ورود و خروج ساکنان دار العجله به مسجد استفاده می‌شد و باب عمومی مسجد به شمار نمی‌آمد.[۳]
دار العجله[ویرایش | ویرایش مبدأ]
دار العجله از نخستین خانه‌های ساخته شده در مکه و متعلق به بنی‌سهم از تیره‌های قریش بود[۴]که عبدالله بن زبیر (حک: 63-73ق.) آن را در دوره حکومتش بر مکه خرید.[۵]برخی سبب نام‌گذاری آن به دار العجله را شتاب ابن‌زبیر در هنگام ساخت آن دانسته‌اند.[۶]چندین گزارش از بازسازی این خانه به فرمان خلفای عباسی[۷]و سکونت آنان در این خانه هنگام سفر به مکه حکایت دارد.[۸]ازرقی از ساخت دو در برای این خانه در دوره منصور عباسی (حک: 136-158ق.) [۹]گزارش داده است. برخی با برداشت نادرست از این گزارش، از ساخت دو در برای مسجد با نام باب دار العجله سخن رانده‌اند.[۱۰]
باب الزمانیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ورودی غربی تا سده هشتم ق. همچنان بسته ماند تا آن‌گاه که در پی ساخت مدرسه زمامیه به سال 797ق. به دست امیر زین‌الدین مقبل رومی[۱۱]از امیران سلطان برقوق مملوکی (حک: 784-801ق.) بار دیگر با یک ورودی و یک لنگه درِ کوچک، بازگشایی شد و با 9 پله، تنها به عنوان باب ورودی مدرسه به مسجد، بهره‌برداری گشت.[۱۲]از این‌رو، در منابع از آن با نام باب الزمامیه یاد شده است.[۱۳]این باب به سال 1368ق. در دوران حکومت ملک عبدالعزیز سعودی (حک: 1319-1373ق.) از میان رفت.[۱۴]
نام‌های دیگر باب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از ورودی شرقی باب دار العجله در دوره‌های بعد با نام‌های دیگر یاد شده است؛ از جمله: باب دار الصحابه در سده 9ق.[۱۵]؛ و باب الباسطیه در سده 11ق. به سبب همسایگی با مدرسه باسطیه که به سال 836ق. در حکومت برسبای مملوکی (حک: 825-841ق.) به فرمان عبدالباسط بن خلیل دمشقی ساخته شد.[۱۶]
در سیل جمادی‌الاولی سال 802ق. دو ستون از ستون‌های برابر این در فروریخت.[۱۷]چند ماه بعد در شوال همین سال، مسجد از سمت غرب دچار آتش‌سوزی شد که تا ضلع شمالی مسجد و نزدیک باب دار العجله را فراگرفت. بقایای ستون‌های ویران شده باب، مانع گسترش بیشتر آتش و آسیب رسیدن به باب شد.[۱۸]به سال‌های 803-804ق. مسجد و ستون‌های باب به دست امیر بیسق ظاهری، امیرالحاج مصر در حکومت فرج بن برقوق مملوکی (حک: 801-808ق.) تعمیر و بازسازی شد.[۱۹]
این ورودی از باب دار العجله به سال 826ق. به دست امیر مقبل قدیدی، امیر مکه در حکومت برسبای مملوکی (حک: 825-841ق.) [۲۰]بازسازی گشت. سپس برای جلوگیری از ورود سیل به مسجد، بلندای آن از سطح زمین افزایش یافت و پله‌هایی برای آن ساختند.[۲۱]
بازسازی دارالعجله[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمده‌ترین بازسازی باب که گویا واپسین بازسازی آن بوده، به سال 984ق.[۲۲]در حکومت سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 982-1003ق.) انجام شد. در این بازسازی، باب دار العجله با یک ورودی و دو لنگه درچوبی به وسعت سه متر با هفت کنگره و نُه پله[۲۳]یا 12 پله[۲۴]ساخته شد. بر بالای این در، با خط ثلث عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیه80 سوره اسراء: وَ قُلْ رَبِّ اَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اَخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصیراً نوشته شد.[۲۵]این باب در 1381ق. ضمن گسترش اول دوره سعودی در حکومت ملک سعود بن عبدالعزیز (حک: 1373-1384ق.) از میان رفت.[۲۶]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص93؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص197؛ الاعلاق النفیسه، ص52-53.
- ↑ الجامع اللطیف، ص193؛ مرآة الحرمین، ج1، ص234؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص130.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص169؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص379.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص264؛ فتوح البلدان، ص60؛ معجم البلدان، ج2، ص422.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص252؛ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص309؛ العقد الثمین، ج1، ص29.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص252؛ العقد الثمین، ج1، ص29.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص69.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص206؛ اتحاف الوری، ج2، ص235.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص27؛ موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص287.
- ↑ تحفة الاحباب، ص67.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص130؛ مرآة الحرمین، ج1، ص234؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص133-134.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص130.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص134.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص301.
- ↑ مفرحة الانام، ص89؛ الارج المسکی، ص182.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص315؛ تحصیل المرام، ج1، ص357.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص420؛ التاریخ القویم، ج5، ص38؛ تحصیل المرام، ج1، ص357.
- ↑ الزهور المقتطفه، ص137.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص600؛ تحصیل المرام، ج1، ص362.
- ↑ التاریخ القویم، ج5، ص74.
- ↑ موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص754.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص136؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص130-131.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص234.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص130-131.
- ↑ موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص287.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب دارالعجله.
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق؛
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- الارج المسکی فی تاریخ المکی: علی عبدالقادر الطبری (م. 1070ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، 1416ق؛
- الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م؛
- تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین بن عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛
- تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
- تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق؛
- تحفة الاحباب و بغیة الطلاب: علی السخاوی (م. 643ق.)، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، 1406ق؛
- الجامع اللطیف: محمد ابن ظهیره (م. 986ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1423ق؛
- رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
- الزهور المقتطفه: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش علی عمر، مکتبة الثقافة الدینیه، 1422ق؛
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق؛
- فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م؛
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛
- مفرحة الانام فی تاسیس بیت الله الحرام: زین العابدین الحسینی الکاشانی (م. قرن11ق.)، به کوشش عبودی، تهران، مشعر، 1424ق؛
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
- موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.