مسجد عمران بن شاهین

مسجد عمران بن شاهین

اطلاعات اوليه

موقعیت

از قديم‌ترين مسجدهاى نجف است و به عمران بن شاهين، از حاكمان عصر آل‌ بويه در سده چهارم، منسوب است. اين مسجد در ورودى صحن، از سمت باب طوسى، قرار دارد.

بنا

نمای داخلی مسجد، که درِ ورودی آن، رو به ایوان العلما باز می‌شود و در سوی راست تصویر، مرقد سید محمدکاظم یزدی مشخص است.

نمای داخلی مسجد.

تاریخچه

گزارش «فرحة‌ الغری»

مؤلف کتاب فرحة الغری، داستانی طولانی درباره پیشینه ساخت این بنا، از حسن بن حسين بن طحال مقدادى روايت كرده است. بر پایه این گزارش، عمران بن شاهین، امير بطيحه (كوفه-نجف)، از فرمان عضدالدوله ديلمى سرپيچى كرد. عضدالدوله او را فراخواند. ولی عمران درحالى‌كه تغيير قيافه داده بود، از دست او به حرم امام علی(ع) گريخت. او امام علی(ع) را در خواب ديد و وی به عمران خبر داد كه فرداى شب زيارت، فناخسرو به آنجا خواهد آمد. مراد وی از فناخسرو، عضدالدوله بود. امام(ع)، مكانى را به او نشان داد كه عضدالدوله از آنجا وارد حرم خواهد شد. وی جایگاهی را برايش مشخص كرد كه باید در آنجا، نزديك يكى از گوشه‌هاى گنبدى باستد، تا مناجات، دعا و قسم عضدالدوله را بشنود. او خدا را به محمد و آلش قسم خواهد داد که او را به عمران برساند. عمران بايد در اينجا به عضدالدوله نزديك شود و از او درباره مردى سؤال كند كه خدا را قسم داده به او دست یابد. سپس بايد درباره پاداش كسى سؤال کند که عمران را به او برساند. عضدالدوله، پاداش او را این خواهد دانست گه اگر بخشش عمران را بخواهد او را خواهد بخشید. در این هنگام عمران باید خود را معرفی کند.

عمران آنچه را امام على(ع) به او دستور داده بود، انجام داد. پس از پرسش عضدالدوله درباره این که چه کسی این جایگاه را به تو شناساند، عمران خوابش را برای او بازگفت. عضدالدوله به خدا قسم خورد هیچ کس جز مادر، دایه و خودش از نام فناخسرو آگاه نبوده است. عضدالدوله، عمران را بخشید و به او منصب وزارت داده، او را با خود به کوفه برد.

بر پایه خبر حسن الطحال، راوى اين داستان، عمران بن شاهين نذر كرد، زمانى كه عضدالدوله او را ببخشد، پابرهنه و سربرهنه، به زيارت قبر امام علی(ع) برود. در تاریکی شب، به تنهايى از كوفه خارج شد. جدش على بن طحال، که کلیددار حرم بود، امام علی(ع) را در خواب ديد كه به او دستور داد در را برای دوست امام علی(ع)‌ یعنی عمران به شاهین باز کند. او در را باز كرد. عمران رسید و هنگامی که از دستور امام علی(ع) و دوست خواندنِ او با خبر شد، خود را روى بارگاه امام(ع) انداخت؛ درحالى‌كه آن را مى‌بوسيد. سپس شيخ را به مسئول ماهى‌ها، ارجاع داد تا شصت دينار به او بدهد. عمران، قايق‌هايى داشت كه در آب در زمينه صيد ماهى فعاليت مى‌كردند.

به باور مؤلف فرحة الغری، عمران به شاهین، رواق معروف به رواق عمران را در دو حرم امام علی(ع) و امام حسین(ع) ساخت.

بررسی گزارش «فرحة‌ الغری»

موافقان

سید محسن امین نیز، مانند مؤلف فرحة الغری، این مسجد را ساخته عمران بن شاهین دانسته و تاریخ ساخت آن را پس از بنای عضدالدوله معرفی کرده است. برخی، این تاریخِ ساخت را رد کرده‌اند؛ زیرا عمران بن شاهین، سال ۳۶۹ق. درگذشته و بنای عضدالدوله در سال ۳۷۱ق. بوده است.

محمد جواد فخرالدين نیز، بناى اين مسجد و ايوان را به روايت «فرحة الغری» ارتباط داده و آن را تأييد مى‌كند؛ همچنان‌كه ديدار عمران با عضدالدوله را تأييد كرده است. او احتمال داده بنايى كه عمران بن شاهين آن را بنا کرده، رواقى بوده است كه هم‌رتبه با مسجد قرار گرفته باشد؛ پس از آنكه از حرم امام علی(ع) جدا شده است.

محمدرضا شبيبى در «كتاب النجف»، رواق و مسجدی را به عمران بن شاهین منتسب کرده که تا امروزه وجود دارد و معروف است.

فخرالدین همچنين اين گفته حسينى، مؤلف كتاب «لؤلؤة الصدف» را اين‌گونه منحصربه‌فرد مى‌داند:

ابن شاهين يك رواق و يك مسجد را بنا نمود. با وجود اينكه دانشمندان سده‌هاى گذشته و نيز سده‌هاى اخير به اين نكته اشاره كرده‌اند كه او يك رواق يا مسجد ساخته است كه مسجدى است كه معروف به مسجد عمران بن شاهين مى‌باشد. اين مسجد نزديك قسمت شمالى حرم امام على(ع) است؛ به‌گونه‌اى كه از رواقى كه امروزه وجود دارد، جدا بوده است و چند قدم با آن فاصله دارد. با اين همه، بر اثر ساخت‌وسازهاى پى‌درپى، وارد صحن مطهر شده است و امروزه دو درِ دارد. يك درِ، نزد درِ طوسى و درِ ديگر، در صحن شريف است كه آثار آن از بين رفته است؛ به‌گونه‌اى كه محل دفن برخى از دانشمندان شده است.

مخالفان

محمد کوفی غروی، در کتاب نزهة الغری، انتساب این مسجد به عمران به شاهین را رد کرده است. وی این باور که مسجد مذکور، ابتدا رواقی بوده که عمران بنا کرده و بعدها تبدیل به مسجد شده است را نپذیرفته است. وی احتمال داده این مسجد را شماری از خاندان عمران بن شاهين، بنا كرده باشند و با گذشت ساليان دراز، به مسجد عمران شهرت یافته باشد.

به باور شيخ جعفر محبوبه، از كسى شنيده نشده كه مسجد عمران، پيش‌تر مسجد بوده باشد. بلکه بر پایه نظر مشهور، عمران بن شاهین، يكى از رواق‌هاى حرم را ساخت، که پس از مدتی از حرم جدا شد. دور از ذهن است كه پس از جدا شدنش از حرم، هم‌رتبه با مسجد شده باشد.آثار موجود در این مسجد و اشاره‌های قرآنی آن نیز، احتمال ندارد که جزء بنای عمران باشد. جعفر محبوبه، اطمینان دارد بنای عمران، باقی نمانده است.

به باور برخی، ابن طحال، بسيارى از پژوهشگران را به سبب رواياتش كه به سختى مى‌توان به آنان اعتماد كرد، دچار اشتباه كرده است؛ زيرا مبالغه‌هاى فراوانى از او در اين روايات وجود دارد كه مشمول امور نامحسوس و غيبى هستند، يا در دايره ادبيات دينى مردم يا ادبيات سنتى مردم قرار مى‌گيرند كه در بيشتر موارد، چنين رواياتى بر سندى مبتنى نيستند كه به اعتبار آنها كمك بكند يا اينكه چون از حقايق مربوط به حوادث تاريخى دور هستند، قابل استناد نمى‌باشند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، صلاح مهدی فرطوسی، ترجمه حسین طه‌نیا، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش، ص۳۰۳ و کتاب همسفر، جمعی از نویسندگان، مشعر، تهران، ۱۳۹۴ش. و کتاب عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، مشعر، تهران، ١٣٨٧ش. ص۴۸ و مقاله جلوه‌هایی از روضۀ علوی، ناصر غروی، ترجمه محسن سلامی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره اول، زمستان ۸۸، ص ۱۴۵ است.

• اعيان الشيعة، سيد محسن امين، دار المعارف للمطبوعات، بيروت، ١٩٨٣م.
• تاريخ النجف حتى نهاية العصر العباسي، محمد جواد فخر الدين، منشورات معهد المعلمين للدراسات العليا، نجف، بی‌تا.
• سیمای نجف اشرف، سعید بابایی، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.
• فرحة الغري، عبدالکریم بن احمد حلی، تحقيق السيد تحسين آل شبيب الموسوي، مركز الغدير للدراسات الإسلامية، بی‌جا، ١٩٩٨م.
• ماضی النجف وحاضرها، جعفر آل محبوبة، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۶ق.

• موسوعة العتبات المقدسه، جعفر خليلى، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بيروت، ج۲، ١۴٠٧ق.
• نزهة الغري في تاريخ النجف، محمد عبود الكوفي، منشور في القرص الخاص بمكتبة اهل البيت، ٢٠٠۵م.