دمع السجوم (کتاب)

دمع السجوم، ترجمه کتاب نفس المهموم تألیف شیخ عباس قمی است که توسط ابوالحسن شعرانی ترجمه شده و مطالب گوناگونی در پاورقی بر آن افزوده شده است.

نویسنده

ابوالحسن شعرانی(۱۳۲۰-۱۳۹۳ق)، فرزند محمد، زاده تهران و از نوادگان فتح‌الله کاشانی نویسنده تفسیر منهج الصادقین(ع) است. وی به زبان‌های ترکی، عربی و فرانسه مسلط بوده و کتاب هیئت فلاماریون را از فرانسه به فارسی برگردانده است. او در رشته‌های گوناگون علمی و دینی مانند فقه، اصول، تفسیر، رجال، تاریخ، طب، هیئت و ریاضی مهارت داشته و شاگرد برجسته او، حسن حسن‌زاده آملی است. برخی از آثار او به این شرح است: نشر طوبی، تحقیق و تصحیح تفسیر ابوالفتوح رازی، ترجمه و شرح دعای عرفه، المدخل الی عذب المنهل، شرح عمل به زیج هندی و تصحیح و تحقیق کشف الغمة.

ساختار

کتاب دمع السجوم، از دو مقدمه؛ مقدمه مترجم و مقدمه مؤلف، پنج باب و یک خاتمه تشکیل شده و در پایان، زندگی‌نامه مؤلف کتاب، شیخ عباس قمی آمده است. باب‌ها و خاتمه، بر پایه سیر زمانی تنظیم شده‌اند؛ باب‌های آغازین از مناقب امام حسین(ع) و رویدادهای پس از بیعت مردم با یزید شروع شده و در خاتمه با سرگذشت توابین و قیام مختار پایان می‌یابد. توضیحات مترجم، افرون بر متن عربی، در پاورقی و گاه درون متن، بین دو کمانک آمده است.

محتوا

این کتاب، به گردآوری اخبار و روایات درباره مناقب امام حسین(ع)، ثواب گریستن برای او، رویدادهای پس از بیعت مردم با یزید تا شهادت امام حسین(ع) و یاران وی، و مترجم، پژوهش‌ها و اندیشه‌های خود را در برخی بخش‌ها به کتاب افزوده است.

فهرست

• [پیشگفتار]
• مقدمه مترجم
• مقدمه [مولف] در ولادت مولانا الحسین(ع)
• باب اول در مناقب حسین(ع) و ثواب گریستن بر آن حضرت و لعن بر کشندگان او و اخباری که در شهادت او وارد است و در آن دو فصل است.
  • فصل اول، در مختصری از مناقب آن حضرت
  • فصل دوم در ثواب گریستن بر مصیبت حسین(ع) و ثواب لعن بر قاتلان او و اخباری که در شهادت آن حضرت وارد شده است، و در این فصل به چهل حدیث اکتفا می‌کنیم.
• باب دوم در ذکر وقایع پس از بیعت مردم با یزید بن معاویه تا هنگام شهادت بر حضرت سید الشهداء(ع) و در آن چند فصل است.
  • فصل اول
  • فصل دوم
  • فصل سوم
  • فصل چهارم
  • فصل پنجم
  • فصل ششم
  • فصل هفتم
  • فصل هشتم
  • فصل نهم
  • فصل دهم، شهادت دو فرزند مسلم بن عقیل
  • فصل یازدهم، در توجه حضرت امام حسین(ع) از مکه به عراق
  • فصل دوازدهم
  • فصل سیزدهم، در ذکر دیدار حر بن یزید ریاحی حضرت سید الشهداء(ع) را و بازداشتن آن حضرت از رفتن به کوفه
  • فصل چهاردهم
  • فصل پانزدهم
  • فصل شانزدهم، در نزول حضرت سید الشهداء(ع) به زمین کربلا و ورود عمر بن سعد و آنچه میان آن حضرت و ابن سعد رخ داد
  • فصل هفدهم، در ورود شمر به کربلا و وقایع تاسوعا
  • فصل هیجدهم، در ذکر وقایع شب عاشورا
  • فصل نوزدهم، ذکر وقایع عاشورا و صف‌آرایی لشکر از دو جانب و احتجاج امام(ع) بر اهل کوفه
  • فصل بیستم، در چگونگی جنگ اصحاب امام حسین(ع) و کشته شدن آنان
  • فصل بیست و یکم، به میدان رفتن اهل بیت امام حسین(ع) و کشته شدن انها در ذکر ابو الحسن علی بن الحسین(ع)
  • فصل بیست و دوم
• باب سوم در وقایع پس از شهادت و در آن چند فصل است
  • فصل اول
  • فصل دوم، در تاراج کردن اثاث و شیون کردن حرم محترم بر آن حضرت
  • فصل سوم
  • فصل چهارم، در ذکر وقایع عصر عاشورا
  • فصل پنجم، روانه کردن عمر سعد اهل بیت را از کربلا به کوفه
  • فصل ششم، در دفن مولانا الحسین(ع)
  • فصل هفتم، ورود اهل بیت به کوفه
  • فصل هشتم، در ورود اهل بیت به مجلس عبید الله زیاد
  • فصل نهم، در کشته شدن عبد الله بن عفیف
  • فصل دهم، در فرستادن ابن زیاد عبد الملک سلمی را به مدینه و خطبه ابن زبیر در مکه
  • فصل یازدهم، فرستادن عبید الله زیاد سرهای طاهره را به شام
  • فصل دوازدهم، در ذکر چند واقعه در راه شام
  • فصل سیزدهم، در ورود اهل بیت به شام
  • فصل چهاردهم، فرستادن یزید حرم محترم حضرت سید الشهداء(ع) را به مدینه رسول(ص) و وارد شدن ایشان به آن شهر و ماتم گرفتن ایشان
• باب چهارم در آنچه ظاهر شد پس از شهادت حضرت ابی عبد الله الحسین(ع) از گریستن آسمانها و زمین و اهل آنها و ناله ملائکه به خدای تعالی در امر آن حضرت و نوحه جن و مراثی که برای آن حضرت گفتند
  • فصل اول، در گریه آسمان و زمین
  • فصل دوم، در ناله و زاری کردن فرشتگان سوی خدای تعالی در امر آن حضرت و گریستن ایشان
  • فصل فی ذکر بعض ما قیل من المراثی فیه(ع)
• باب پنجم در ذکر فرزندان حسین(ع) و زوجات آن حضرت و فضل زیارت و ستم خلفا بر قبر شریف او و در آن چند فصل است.
  • فصل اول، در ذکر فرزندان و بعض زوجات آن حضرت(ع)
  • فصل دوم، در فضیلت زیارت حضرت سید الشهداء(ع)
  • فصل سیم، در ستم خلفاء بر قبر شریف آن حضرت
• خاتمه در شرح حال توابین و خروج مختار و کشتن وی کشندگان حسین(ع) را
  • ذکر آمدن مختار به کوفه
  • داستان بیرون رفتن سلیمان بن صرد و توابین به جنگ اهل شام
  • خروج مختار در کوفه
  • اما داستان مختار
  • کشتن مختار کشندگان حسین(ع) را
  • کشتن عمر سعد و چند تن دیگر
  • در ذکر رفتن ابراهیم اشتر به قتال ابن زیاد
  • کشته شدن ابن زیاد
• ترجمه مولف

منابع کتاب

مؤلف کتاب، در مقدمه، منابع خود را معتبر و قابل اعتماد دانسته و برخی از آن‌ها را اینگونه برشمرده است:

• مقتل الحسین(ع)، نوشته ابو مخنف (م.۱۵۷ق)، که از طریق تاریخ طبری نقل شده است؛
• مقتل الحسین(ع)، نوشته هشام بن سائب کلبی (م.۲۰۴ یا ۲۰۶ق)، که از طریق کتاب تذکرة الخواص و تاریخ طبری نقل شده است؛
• التاریخ، نوشته محمد بن جریر طبری (م.۳۱۰ق)؛
• مقاتل الطالبین، نوشته ابی‌الفرج اصفهانی (م.۳۵۶ق)؛
• مروج الذهب و معادن الجوهر، نوشته علی بن حسین مسعودی (م.۳۴۵ یا ۳۴۶ق.)؛
• العقد الفرید، نوشته ابن عبد ربه (م.۳۲۸ق)؛
• الارشاد، نوشته شیخ مفید (م.۴۱۳ق)؛
• روضة الواعظین، نوشته فتال نیشابوری (م.۵۰۸ق)؛
• المناقب، محمد بن علی بن شهرآشوب (م.۵۸۸ق)؛
• الاحتجاج علی اهل اللجاج، احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (از عالمان سده ششم قمری)؛
• تاریخ کامل، نوشته ابن اثیر جزری (م.۶۳۰ق)؛
• ملهوف علی قتلی الطفوف، نوشته سید رضی‌الدین بن طاوس (م.۶۶۴ق)؛
• تذکرة خواص الامة فی معرفة الائمة، نوشته سبط ابن جوزی (م.۶۵۴ق)؛
• مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، نوشته محمد بن طلحه شافعی (م.۶۵۲ق)؛
• مثیر الاحزان، نوشته ابن نما (م.۶۸۰ق)؛
• کشف الغمة فی معرفة الائمة، نوشته علی بن عیسی اربلی (م.۶۹۲ق)؛
• کامل بهایی فی السقیفة، نوشته عماد‌الدین حسن بن علی طبری (نوشته شده در ۷۶۵ق)؛
• الفصول المهمة فی معرفة الائمة، نوشته ابن صباغ مالکی (م.۸۵۵ق)؛
• روضة‌الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء، محمد بن خاوندشاه (م.۹۰۳ق)؛
• تسلیة‌ المجالس،‌ نوشته محمد بن ابی‌طالب حسینی حائری (از عالمان نیمه دوم از سده دهم قمری).

ویژگی‌ها

• پژوهش و اندیشه‌های ابتکاری مترجم، در زمینه‌های لغت، تاریخ، کلام، رجال و تراجم که بر متن افزوده شده است. برخی از اندیشه‌های ابتکاری او درباره موضوعات روبه‌رو مطرح شده است: سرخی آسمان و کسوف در شهادت امام حسین(ع)، نوحه و زاری کردن جنّ در شهادت وی، ویرانه‌نشینی جغد در شهادت او، زمان ورود رأس امام حسین(ع) به شام، مدفن رأس امام(ع)، زیارت اهل بیت امام حسین(ع)، از قبر وی در روز اربعین.
• نثر روان و ادبی آن، که در دیگر نوشته‌ها و ترجمه‌های ابوالحسن شعرانی نیز دیده می‌شود.

چاپ

این کتاب، برای بار نخست،‌ با عنوان کامل «دمع السجوم ترجمه نفس المهموم سالم‌ التحریر المحدث‌ الخبیر‌ المرحوم‌ الحاج شیخ عباس‌القمی»، توسط کتابفروشی علمیه اسلامیه، در تهران، در سال ۱۳۶۹ق. (۱۳۲۷ش) چاپ شده و در سال ۱۳۷۳ق. (۱۳۳۱ش) و ۱۳۷۴ق. (۱۳۳۳ش) تجدید چاپ شده است. این کتاب، بارها توسط انتشاراتی‌های گوناگون مانند هجرت، (۱۳۸۴ش)؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، (۱۳۸۷ش)؛ نور محبت، (۱۳۹۲ش) و آرام دل، (۱۳۹۴ش) در تهران چاپ شده است.

کتاب دمع السجوم، با نام «حماسه کربلا»، توسط قائم آل محمد، در قم، در سال ۱۳۸۴ش. و با نام «حماسه عاشورا»، توسط هفت اختر اندیشه، در تهران، در سال ۱۳۹۳ش. چاپ شده است. کتاب آه، که بازخوانی کتاب دمع السجوم است، با ویرایش یاسین حجازی، توسط حکمت (جام ظهور)، در تهران، در سال ۱۳۸۷ش. چاپ و در سال ۱۳۹۴ش. تجدید چاپ شده است. گزیده‌ای از کتاب دمع السجوم، با نام «مانند باران گریستن»، توسط شمس الضحی، در تهران، در سال ۱۳۸۴ش. چاپ و در سال ۱۳۸۸ش. تجدید چاپ شده است.

پیوند به بیرون

• خواندن کتاب دمع السجوم.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله [محمدعلی اردستانی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره بیست و نهم، زمستان ۱۳۹۵، ص۱۵۵ تأملات ابتکاری «دمع السجوم» (وقایع مرتبط با شهادت سیدالشهدا(ع))،] فصلنامه فرهنگ زیارت، است.

اندیشه و حیات علامه شعرانی، سعید رحیمیان، مجله کیهان اندیشه، ش۴۵، آذر و دی ۱۳۷۱ش، شماره ۴۵، ص۸۱.

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

دمع السجوم: ترجمه کتاب نفس المهموم، عباس قمی، ابوالحسن شعرانی، موسسه انتشارات هجرت، قم، ۱۳۸۱ش.

زندگی‌نامه علامه شعرانی، فصلنامه حکمت سینوی، زهرا آشیان، شماره ۹، تیر و مرداد ۱۳۷۸ش، ص۳۳.