جویریة بنت حارث
جُويريه بنت حارث، همسر حضرت محمد(ص) و از مدفونان در بقيع است.
جويريه دختر حارث بن ابي ضرار، رئيس طائفه بنيمُصطلق* از قبيله خزاعه* بود. نام اصلي او را بَرّه گفته‌اند که پيامبر(ص) پس از ازدواج با او، وي را جويريه (مصغر جاريه) ناميد. با توجه به سن 20سالگي وي به هنگام ازدواج با پيامبر(ص) ، زمان تولدش دو سال پيش از بعثت بوده است. بني مصطلق از همپيمانان قريش بود. پدر جويريه در سال پنجم هجري در صدد تدارک نيرو براي حمله به مدينه برآمد که پيامبر(ص) پس از اطلاع، پيش دستي کرد و در نبردي که به بنيمصطلق و يا مُريسيع شهرت يافت، اقدام آنان را خنثي کرد. همسر جويريه مُسافع بن صفوان يا صفوان بن مالک در اين نبرد کشته شد. جويريه که 20 سال داشت به اسارت مسلمانان درآمد.
به روايت ابن هشام پدر جويريه به اتفاق چند نفر از بزرگان با به همراه داشتن شتراني براي فديه آزادي اسيران به مدينه آمده وپس از گفت و گو با پيامبر مسلمان شدند. آن حضرت نيز جويريه را آزاد کرد و سپس او را از پدرش خواستگاري و با مهريه‌اي معادل 400 درهم او را در سال پنجم به ازدواج خود درآورد.
بنا به نقلي، حارث پس از قبول اسلام، از پيامبر درخواست کرد دخترش را آزاد نمايد وآن حضرت جويريه را ميان ماندن يا بازگشت نزد خانواده‌اش مخير کرد پس جويريه ماندن نزد رسول خدا را ترجيح داد. به روايتي، وي پيش از اسارتش در خواب ديد که ماه از يثرب (يا آسمان) به سمت او آمده است.
بنا به روايت عايشه پس از تقسيم غنايم بنيمصطلق، جويريه سهم ثابت بن قيس انصاري و پسر عمويش گرديد. آنان نيز آزادي جويريه را به پرداخت نُه اوقيه (واحد اندازهگيري نقره) منوط کردند. جويريه که خود را از پرداخت اين مبلغ ناتوان ميديد نزد پيامبر رفت و پس از معرفي خود ازاو کمک خواست. آن حضرت هزينه آزادي او را بر عهده گرفت و به او پيشنهاد ازدواج داد که جويريه پذيرفت. در پي آن، انصار همه اسراي بني مصطلق را آزاد کردند. برخي آزادي اسيران بني مصطلق را مهريه جويريه دانسته‌اند از اين رو عايشه جويريه را با برکتترين زن معرفي کرده است. حجره جويريه پس از حجره زينب بنت جحش در امتداد شمالي محراب تهجد مسجد النبي قرار داشت.
اطلاعات اندکي درباره روابط جويريه با برخي زنان پيامبر موجود است. زيبايي جويريه حسادت برخي همسران پيامبر را به دنبال داشت تا بدانجا که ناخشنودي خود را از اين ازدواج اعلام مي‌کردند. برتري طلبي برخي زنان پيامبر نسبت به جويريه و سخن آنان به او که پيامبر تو را به بردگي گرفته شاهد اين ماجراست. ضمن آن که ملزم شدن جويريه به رعايت ويژه زنان پيامبر که در آيه حجاب بيان شده بود، مؤيد ازدواج رسمي رسول خدا با او است.
جويريه همانند ديگر همسران پيامبر پس از مصالحه آن حضرت با يهوديان خيبر، ساليانه هشتاد وَسَق خرما و 20 وَسَق جو (يا گندم) دريافتي داشت.
برخي با استناد به روايتي غير مشهور و غير معتبر از ابن ابي رزين جويريه را از جمله زنان پيامبر دانسته‌اند که با ناراحت کردن آن حضرت سبب نزول آيه 51 احزاب/33 شدند. اين در حالي است که گزارش‌هاي تاريخي تصوير مثبتي از او ارائه کرده‌اند از اين رو بعيد به نظر مي‌رسد رفتار جويريه مايه ناراحتي پيامبر شده باشد. ذيل آيات 28-29 احزاب/33 نيز از جويريه ياد شده که خواسته او از رسول خدا يک چادر بوده است. مطابق اخباري، اين سخنان پس از آن مطرح شد که پيامبر(ص) طلا، جواهرات و گنج آل ابي حقيق نضيري را که در نبرد خيبر در سال هفتم به دست آورده بود قسمت کرد و سهمي از آن براي همسران خود در نظر نگرفت.
اطلاع ديگري از زندگي جويريه در عصر نبوي از جمله حضور او در حجة الوداع در دست نيست. اما با توجه به گزارشي که از حضور همسران پيامبر در حجة الوداع ارائه شده بنظر مي‌رسد که وي نيز حضور داشته است. خليفه دوم در سال بيستم هجري، زماني که ديوان را تدوين ميکرد، سهم جويريه را 6000 درهم تعيين کرد که نسبت به برخي زنان پيامبر کمتر بود، زيرا سهم يک اسير جنگي را با سهم دختر ابوبکر يکسان نميدانست. بنا به گزارش ديگري، عمر براي زنان پيامبر 10000 دينار تعيين کرد؛ ولي سهم جويريه، صفيه و ميمونه را کمتر دانست که عايشه با استناد به سنت پيامبر از عمر خواست ميان زنان پيامبر تفاوتي قائل نشود. برخي نيز گفته‌اند که سهم او همچون سهم ديگر زنان پيامبر 12000 دينار تعيين شد.
جويريه در سال 56 هجري، در عصر معاويه از دنيا رفت و والي اموي مدينه، مروان بن حکم بر او نماز گزارد، عموم مورخان اين گزارش را ترجيح دادهاند. در گزارشي ديگر از آنها وي در سال 50 هجري و در 65 سالگي از دنيا رفته است. با توجه به گزارشي که قبور همسران پيامبر در بقيع را در کنار هم مي‌داند ، قبر جويريه نيز در آن جاست. جويريه راوي حديث بود.عبيد بن سباق، ابن عباس، مجاهد، بخاري و مسلم از وي روايت کرده‌اند بر پايه روايتي درباره فضايل جويريه، وي يکبار از صبح تا ظهر به ذکر مشغول بود که پيامبر پس از آگاهي از اين امر، ذکري خاص به وي آموخت. روايت ديگري از روزهداري او در ايام غير ماه رمضان خبر ميدهد که ميتوانند بيانگر روحيه عبادي وي باشند.
پانویس
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جویریه.
- الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق.)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق.)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- اسد الغابه فی معرفه الصحابه، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری ( -۲۷۹ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- الانساب، عبدالکریم السمعانی ( -۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان، ۱۴۰۸ق.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
- تاریخ بغداد، احمد بن علی الخطیب البغدادی ( -۴۶۳ق.)، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- تاریخ خلیفه بن خیاط، خلیفه بن خیاط( -۲۴۰ق.)، تحقیق مصطفی نجیب فواز و حکمت کشلی فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- التحفة اللطیفه، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن السخاوی ( -۹۰۲ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم)، عبدالرحمن بن محمد ابن ابی حاتم ( -۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۱۹ق.
- تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی ( -۳۰۷ق.)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- تفسیر سمعانی (تفسیر القرآن)، منصور بن محمد السمعانی ( -۴۸۹ق.)، به کوشش یاسر ابراهیم و غنیم بن عباس، ریاض، دارالوطن، ۱۴۱۸ق.
- تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، یوسف بن عبدالرحمن المزی ( -۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، موسسه الرساله، ۱۹۸۵م.
- جمهره انساب العرب، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴-۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، احمد بن الحسین البیهقی ( -۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- رحلة المکناسی، محمد بن عبدالوهاب المکناسی (م۱۲۱۳ ق.)، به کوشش بوکبوط، بیروت، ابوظبی، المؤسسة العربیة، دارالسویدی، ۲۰۰۳ م.
- روض الجنان، ابوالفتوح رازی ( -۵۵۴ق.)، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
- سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث ( -۲۷۵ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی ( -۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
- السیره النبویه م‍ق‍ت‍ض‍ب‍ا من البدایه و النهایه، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دارالمعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۶ق.
- صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، علی بن بلبان الفارسی ( -۷۳۹ق.)، به کوشش شعیب الارنووط، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.
- الطبقات الکبری ( الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد ( -۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- فتوح البلدان، احمد بن یحیی البلاذری ( -۲۷۹ق.)، تصحیح صلاح الدین منجد، قاهره، مکتبه النهضه المصریه، ۱۹۵۷م.
- المصنّف فی الاحادیث و الآثار، عبدالله بن محمد بن ابی‌شیبه ( -۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی ( -۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق.
- المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان الفسوی ( -۲۷۷ق.)، به کوشش العمری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق.
- المغازی، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- النسب و القرابة فی المجتمع العربی قبل الاسلام، محمد سعید، بیروت، دارالساقی، ۲۰۰۶ م.