چاه روحاء
چاه رَوْحاء: چاهی در جنوب غرب مدینه
چاه روحاء در وادیی به همین نام، در۷۴کیلومتری جنوب غربی مدینه قرار داشته است.[۱] این وادی به سبب وجود چاه‌های متعدد[۲] و نیز داشتن هوای مناسب[۳] از منزلگاه‌های مورد توجه کاروانها، میان مکه و مدینه بوده است. بر اساس گزارشی، تُبع اسعد حمیری از پادشاهان یمن در نیمه اول قرن پنجم میلادی، هنگام بازگشت از مدینه، در کنار چاه روحا به استراحت پرداخت و آنجا را روحا نامید.[۴] در برخی گزارشها درباره غزوه بدر*، گفته‌اند پیامبر درشب چهارشنبه نیمه رمضان به روحاء رسید و در آنجا مدتی استراحت کرد و نماز خواند[۵] این مورد هم در نامگذاری این محل به روحاء می‌تواند مؤثر باشد. سمهودی با آوردن اطلاعات متقدمان درباره موقعیت جغرافیایی این ناحیه، نتیجه گرفته که روحاء نام یک خشکرود/وادی بوده است.[۶] از آنجا که وادی روحاء از وادیهای خوش آب و هوای مدینه بود و در سخنی از پیامبر نیز بر آن تصریح شده[۷] گاه چاه روحاء را با نام چاه سجسج (هوای معتدل)[۸] هم می‌شناسند.[۹] به هر صورت، چاه روحاء را به سبب استقرار در منطقه‌ای خوش آب و هوا، بهشتی وصف کرده‌اند.[۱۰]مؤید این مطلب، گزارش سخنی از پیامبر است در اینکه وادی روحاء از وادیهای بهشتی است.[۱۱]
برخی گزارشها حاکی است که در وادی روحاء چاه‌های متعددی وجود داشته که به تدریج با هجوم سنگریزه‌ها پر شده و تنها چاه روحاء باقی مانده است.[۱۲] به هر صورت، محل دقیق چاه، نام حفرکننده و تاریخ حفر آن در منابع گزارش نشده و تنها به سبب ذکر نام این چاه در یکی از غزوات پیامبر، از آن یاد شده است. طبق گزارش سیره‌نویسان هنگام رفتن پیامبر برای غزوه بدر بعد از توقف در چاه سقیا* به سمت چاه روحاء عزیمت کرد و ضمن استراحت در سر این چاه، از آب آن نوشید.[۱۳] واقدی (-۲۰۷ق) به نمازخواندن پیامبر در روحاء تصریح کرده و افزوده که پیامبر در آنجا برای نجات مردم از بزرگان قریش دعا کرد و فرمود این سَجسَج برترین وادیهای عرب است.[۱۴] در آگاهی متفاوتی، عُمیر بن سلمه گزارش داده که در یک مأموریت به همراه پیامبر از برخی آبهای روحاء که محصور در بستان‌ها و باغهایی بوده، گذشته‌اند[۱۵] که به احتمال می‌تواند منظور همین چاه روحاء باشد. در نقل نبوی از عبور کردن و نماز خواندن حضرت موسی دراینجا یاد شده و گفته شده هفتاد پیامبر بزرگ در این محل نماز خوانده‌اند. مسلمانان بعدها همین‌جا یا جایی در نزدیکی آن را به مسجد شرف الروحا تبدیل کردند.[۱۶] اشاره شده در ناحیه روحاء و در مجاورت چاه آثار رسول خدا بجا مانده است ولی نوع آثار را مشخص نکرده‌اند. نیز از وجود دو قصر و چاه‌های بسیار از جمله چاهی معروف به چاه مروان که در مجاورت آن برکه‌ای از هارون الرشید تعبیه شده و چاه عثمان بن عفان و چند چاه دیگر در روحاء خبر داده‌اند.[۱۷]
طبق گزارش ابن جبیر (-۶۱۴ق) از میانه منزلگاه بدر به منزلگاه صَفرا، او به چاهی به نام چاه ذات العَلَم برخورد کرده که گفته شده علی بن ابیطالب(ع) در آنجا با جنیان جنگیده و به نام روحاء شناخته می‌شود.[۱۸] گزارش ابن بطوطه (-۷۷۹ق) هم مؤید این است که درروحاء چاهی به نام ذات العلم وجود داشته است.[۱۹] برخی دیگر ذات العلم را در سمت مقابل روحاء توصیف کرده‌اند.[۲۰]
تواریخ محلی مدینه از سده ششم تا منابع معاصرکه معمولاً چاه‌های مدینه مرتبط با پیامبر را معرفی کرده‌اند، هیچ‌کدام ازچاه روحاء نام نبرده‌اند و سخنی مبنی بر نسبت این چاه با سیره پیامبر به میان نیاورده‌اند. این مطلب نشانه وجود این چاه در خارج مدینه است و اینکه احتمالاً به تدریج از بین رفته و اثری از آن شناخته نمی‌شده است. در عین حال در سفرنامه‌های فارسی دوره قاجاریه از چاه روحاء به عنوان یکی از منازل از مکه به مدینه معرفی شده که پیش و پس از آن به ترتیب منازل بئر شریوف و بئر علی قرار داشته است.[۲۱]فرهاد میرزا تصریح می‌کند که به سرچاه روحاء که آب داشته رفته ولی چاه عمیق بوده است.[۲۲]
پانویس
- ↑ اسد الغابه، ج1، ص232، 618، «پاورقی»؛ سبل الهدی، ج3، ص175؛ معالم الاثیرة، ص131.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص165؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص814.
- ↑ وفاء الوفا ج4، ص90.
- ↑ المغانم المطابة، ص160-161؛ معجم البلدان، ج3، ص76؛ مراصد الاطلاع، ج2، ص637.
- ↑ المغازی، ج1، ص46؛ وفاء الوفاء، ج3، ص165.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص83.
- ↑ تاریخ المدینة، ج1، ص78؛ الروض الانف، ج5، ص119؛ وفاء الوفاء، ج4، ص90.
- ↑ الازمنة والامکنة، ص174.
- ↑ معجم ما استعجم، ج3، ص958؛ البدایة و النهایة، ج3، ص261؛ وفاء الوفاء، ج4، ص83.
- ↑ احسن التقاسیم، ص166؛ الازمنة و الامکنة، ص174؛ وفاء الوفاء، ج4، ص83.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص164؛ حجاز در صدر اسلام ص199.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص165؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص814.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص614؛ سبل الهدی، ج4، ص25.
- ↑ المغازی، ج1، ص46-47؛ امتاع الاسماع، ج1، ص92.
- ↑ اسد الغابه، ج3، ص792.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص83-84؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص814.
- ↑ نک: وفاء الوفاء، ج4، ص84؛ حجاز در صدر اسلام، ص199.
- ↑ تذکرة بالاخبار، ص149.
- ↑ رحلة ابن بطوطة، ج1، ص365.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص22؛ الرحلات المغربیة، ص331.
- ↑ سفرنامه سیف الدوله، ص139، «پاورقی»؛ سفرنامه میرزا محمد حسین، فراهانی، ص218.
- ↑ سفرنامه فرهاد میرزا، ص137.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل چاه روحاء.
- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، محمد بن احمد المقدسی ( -۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۴۱۱ق.
- الازمنة و الامکنه، احمد المرزوقی ( -۴۲۱ق.)، به کوشش المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- اسد الغابه فی معرفه الصحابه، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی ( -۸۴۵ق.) به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
- تاریخ المدینة المنورة، عمر بن شبه النمیری ( -۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار، محمد بن احمد بن جبیر ( -۶۱۴ ق.)، ابوظبی، بیروت، المؤسسة العربیة دارالسویدی، ۲۰۰۸ م.
- حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
- الرحلات المغربیة و الاندلسیة، عواطف محمد یوسف نواب، الریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۱۷ق.
- رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار فی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاسفار)، ابن بطوطه ( -۷۷۹ق.)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
- الروض الانف فی شرح السیره النبویه لابن هشام، عبدالرحمن بن عبدالله السهیلی ( -۵۸۱ق.)، به کوشش عبدالرحمن الوکیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، محمد بن یوسف الشمس الشامی ( -۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- سفرنامه سیف الدوله (سفرنامه مکه)، سیف الدوله سلطان محمد (قرن ۱۴ ق.) تهران، نشر نی، ۱۳۶۴ش.
- سفرنامه فرهاد میرزا (ه‍دای‍ه ال‍س‍ب‍ی‍ل و ک‍ف‍ای‍ه ال‍دل‍ی‍ل)، فرهاد میرزا معتمد الدوله، تصحیح غلام رضا طباطبایی، تهران، علمی، ۱۳۶۶ش.
- سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، محمد حسین فراهانی (قرن ۱۴ ق.)، به کوشش گلزاری، تهران، فردوسی، ۱۳۶۲ش.
- مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و ال‍ب‍ق‍اع، و ه‍و م‍خ‍ت‍ص‍ر معجم البلدان ل‍ی‍اق‍وت، صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق ( -۷۳۹ق.)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- المعالم الاثیرة، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق.
- معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی ( -۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، عبدالله بن عبدالعزیز البکری ( -۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
- المغازی، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- المغانم المطابه، محمد بن یعقوب فیروزآبادی( -۸۱۷ ق.)، به کوشش حمد الجاسی، الریاض، دارالیمامة، ۱۳۸۹ ق.
- موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا ( -۱۲۹۰ق.)، القاهرة، دارالآفاق العربیة، ۱۴۲۴ق.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی ( -۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.