حرمین
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Abbasahmadi1363 در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۹۹ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
واژه
واژه حرمین، تثنیه حَرَم[۱] و در واژگان به معنای ممنوع بودن بوده[۲] و در اصطلاح به حرم مکی و مدنی گفته می‌شود.[۳] علت اینکه به آن دو، حرم گفته شده حرمت و احترام آنها و نیز ممنوع بودن برخی چیزها در آنها است.[۴]
حرم مکی
حرم مدنی
فضایل مشترک
بر پایه روایات شیعه، ارزش نماز در حرمین با هزار نماز در جای دیگر برابر است[۵] و کسی که در یکی از حرمین بمیرد، مهاجر الی الله به شمار آمده[۶] و از عذاب در امان است.[۷]
احکام مشترک
- بر پایه دسته‌ای از روایات شیعه کامل خواندن نماز در حرمین دارای فضیلت است.[۸] برخی فقیهان شیعه کامل خواندن نماز در حرمین را مستحب[۹] و برخی به تخییر میان شکسته خواندن و کامل خواندن فتوا داده‌اند.[۱۰] میان فقیهان، درباره محدوده کامل خواندن نماز در دو شهر مکه و مدینه اختلاف نظر است.[۱۱]
- خروج از حرمین، پیش از بالا آمدن روز و پیش از خواندن نماز ظهر کراهت دارد.[۱۲]
- بریدن درختان در حرمین حرام است.[۱۳]
تفاوت‌ها
میان احکام حرم مکی و مدنی تفاوت‌هایی هست که برخی از آنها چنین‌اند:
- به فتواي برخي فقيهان شيعه[۱۴] و سني[۱۵]، شکار و بريدن درختان حرم مدنی حرام نیست و کفاره ندارد.
- بر پایه فتوای فقیهان شیعه، برای ورود به حرم مدنی بستن احرام واجب نیست.[۱۶]
- بر پایه روایات شیعه، آنچه در حرم مکی حرام می‌شود، در حرم مدنی حرام نمی‌شود.[۱۷]
تفاضل حرمین (کدام حرم برتر است؟)
با توجه به ویژگی‌های هر کدام از این دو حرم، در اینکه کدام یک بر دیگری برتر است، اختلاف شده است.[۱۸] بر پایه روایتی شیعی، ساکن شدن در مدینه، افضل از مکه بوده[۱۹] و بر پایه روایتی از اهل سنت، فضایل مدینه به دوران زندگی حضرت محمد(ص) اختصاص ندارد.[۲۰]
با این همه، درباره احترام مکه، آیاتی نازل شده؛[۲۱] با اینکه درباره حرم مدنی، چنین چیزی وجود ندارد.
پانویس
- ↑ التحقيق، ج2، ص204، «حرم».
- ↑ مفردات، ص229؛ لسان العرب، ج12، ص122، «حرم».
- ↑ جمهرة اللغه، ص390-391؛ معجم البلدان، ج2، ص243.
- ↑ معجم مقاييس، ج2، ص45؛ مفردات، ص230، «حرم».
- ↑ الخصال، ص628.
- ↑ كامل الزيارات، ص44؛ بحارالانوار، ج96، ص387.
- ↑ الکافي، ج4، ص558؛ سنن دارقطني، ج2، ص244؛ الدعوات، ص241.
- ↑ الکافي، ج4، ص524؛ وسائل الشيعه، ج8، ص526، 533.
- ↑ التهذيب، ج5، ص425؛ تذكرة الفقها، ج8، ص444؛ جواهر الکلام، ج14، ص330.
- ↑ مناهج الاخيار، ج3، ص695؛ جواهر الکلام، ج14، ص329.
- ↑ رک: مناسک حج (محشي)، ص486؛ السرائر، ج1، ص342؛ العروة الوثقي، ج3، ص516.
- ↑ نک: الكافي، ج4، ص17، 543؛ التهذيب، ج5، ص452؛ تذكرة الفقهاء، ج8، ص447؛ تحرير الاحكام، ج2، ص116، 882 .
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص364، 375، 376.
- ↑ تذكرة الفقهاء، ج7، ص380؛ نيز نک: منتهي المطلب، ج2، ص799؛ جواهر الکلام، ج20، ص77-79.
- ↑ المجموع، ج7، ص480، 497.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص381؛ جواهر الکلام، ج20، ص79.
- ↑ قرب الاسناد، ص301.
- ↑ المرور بين العلمين، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحاديث الواردة في فضائل المدينه، ص1-3.
- ↑ المرور بين العلمين، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحاديث الواردة في فضائل المدينه، ص1-3.
- ↑ صحيح البخاري، ج2، ص222-224؛ صحيح ابن حبان، ج9، ص50-52.
- ↑ بقره/2، 125- 126؛ ابراهيم/14، 35؛ نمل/27، 91؛ تين/95، 3.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ حرمین، ج۷].
- الاحاد و المثانی، ابن ابی‌عاصم ضحاک (م. ۲۸۷ق)، تحقیق باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض، دارالدرایه، ۱۴۱۱ق.
- الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه، صالح بن حامد الرفاعی، دار الخضیری، ۱۴۳۰ق.
- الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، علی بن محمد الماوردی (م. ۴۵۸ق)، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۶ق.
- احکام القرآن، احمد بن علی الجصاص (م. ۳۷۰ق)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- احکام القرآن، محمد بن عبدالله ابن العربی (م. ۵۴۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- احکام و خصائص الحرمین المکی و المدنی، علی احمد یحیی القاعدی، بیروت، الریان، ۱۴۲۹ق.
- اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
- اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۰۳ق.
- استفتائات حج، لطف‌الله صافی. اعانه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، عثمان بن محمد البکری (م. ۱۳۱۰ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
- الاعلام، خیرالدین بن محمود الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
- الام، محمد بن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
- الامامة و السیاسه (تاریخ الخلفاء)، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش علی شیری، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۳ق.
- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- البرهان فی تفسیر القرآن، هاشم بن سلیمان البحرانی (م. ۱۱۰۷ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۵ق.
- بصائر الدرجات فی علوم آل محمد، محمد بن الحسن الصفار (م. ۲۹۰ق)، به کوشش محسن کوچه باغی تبریزی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
- تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضی الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
- التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
- تاریخ مکة المشرفه، محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
- التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
- تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
- تحریر الوسیله، روح‌الله خمینی (م. ۱۳۶۸ش)، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
- تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
- التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
- تسنیم، عبدالله جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
- تفسیر البحر المحیط، ابوحیان محمد بن یوسف (م. ۷۵۴ق)، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
- تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- التفسیر الکبیر، محمد بن عمر الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
- تفسیر روح البیان، اسماعیل حقی بروسوی (م. ۱۱۳۷ق)، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- تفسیر مقاتل بن سلیمان، (م. ۱۵۰ق)، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق.
- تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
- تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
- جرعه‌ای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- جمهرة اللغه، محمد بن الحسن بن درید (م. ۳۲۱ق)، به کوشش عادل بدری، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۴ش.
- جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (م. ۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، یوسف بن احمد البحرانی (م. ۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثه، ۱۴۰۵ق.
- الخصال المحمودة و المذمومه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- دایرة المعارف تشیع، زیر نظر سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق.
- الدر المختار، محمد بن علی الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- درآمدی بر اقتصاد اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، قم، سمت، ۱۳۷۲ش.
- الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، محمد بن مکی (م. ۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- الدعوات، قطب‌الدین الراوندی (م. ۵۷۳ق)، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ق.
- ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق)، آل البیت،
- الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق)، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- زبدة البیان فی احکام القرآن، مقدس اردبیلی احمد بن محمد (م. ۹۹۳ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۳۸۶ش.
- الزهور المقتطفة من تاریخ مکة المشرفه، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
- السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- سنن الدار قطنی، علی بن عمر الدارقطنی (م. ۳۸۵ق)، به کوشش منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴–۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
- سنن النسائی، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
- السیرة النبویه، عبدالملک بن هشام (م. ۲۱۸ق)، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق.
- شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- الشرح الکبیر، عبدالرحمان بن قدامه (م. ۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- شرح معانی الآثار، احمد بن سلمه الطحاوی (م. ۳۲۱ق)، به کوشش محمد زهر النجار، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹ق.
- صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
- صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
- العروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
- علل الشرائع و الاحکام، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
- عمدة القاری، محمود بن احمد البدرالعینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- العین (ترتیب العین)، الخلیل بن احمد الفراهیدی (م. ۱۷۰ق)، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۵ق.
- فتح الباری شرح صحیح الامام ابی‌عبدالله محمد بن اسماعیل البخاری، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- فتح القدیر الجامع بین فنی الراویة و الدرایة من علم التفسیر، محمد بن علی الشکوکانی (م. ۱۲۵۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، محمد محمد حسن شراب، ترجمه شیخی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- فقه الرضا، علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
- الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، عبدالرحمان الجزیری (م. ۱۳۶۰ق)، دارالفکر، ۱۴۰۶ق.
- القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق)، بیروت، دارالعلم، بی‌تا.
- قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری (م. ۳۰۰ق) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- کامل الزیارات، ابن قولویه القمی (م. ۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
- کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی (م. ۱۰۵۲ق)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- کنز الدقائق، محمد المشهدی (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
- کنز العرفان فی فقه القرآن، محمد بن عبدالله المقداد (م. ۸۲۶ق)، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
- کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، علی بن حسام‌الدین الهندی (م. ۹۷۵ق)، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۹ق.
- لب اللباب فی تعلیم الفقه الشافعی، محمد علی سلطان العلماء، به کوشش محمد عبدالرحیم، دارالفتح، ۱۴۳۱ق.
- لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
- المبسوط فی فقه الامامیه، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
- المبسوط، محمد بن احمد السرخسی (م. ۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، مقدمه محمد جواد بلاغی (۱۸۶۴–۱۹۳۳م)، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبایی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
- المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
- المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
- المحلی بالآثار، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴–۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
- المختصر النافع فی فقه الامامیه (النافع فی مختصر الشرائع)، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.
- مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- المرور بین العلمین فی مفاخرة الحرمین، علی بن یوسف الزرندی (م. ۷۷۲ق)، به کوشش الخطراوی، مدینه، دارالتراث، ۱۴۰۷ق.
- مسند ابی‌یعلی، احمد بن علی بن المثنی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث.
- مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
- معالم التنزیل فی التفسیر و التاویل (تفسیر البغوی)، حسین بن مسعود البغوی (۵۱۶–۴۳۲ق)، به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- معالم المدینة المنوره، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق.
- معانی الاخبار، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
- المعجم الاوسط، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، تحقیق طارق بن عوض الله و عبدالحسن بن ابراهیم الحسینی، قاهره، دارالحرمین، ۱۴۱۵ق.
- معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (م. ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- معجم الفاظ الفقه الجعفری، احمد فتح الله، الدمام، مطابع المدخول، ۱۴۱۵ق.
- المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (م. ۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
- معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس (م. ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
- معرفة السنن، احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، به کوشش سید کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، محمد بن احمد الشربینی (م. ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
- المغنی، عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- مفردات الفاظ القرآن، الحسین بن محمد الراغب الاصفهانی (م. ۴۲۵ق)، به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
- المقنع، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
- المقنعه، محمد بن محمد بن النعمان (شیخ مفید) (۳۳۶–۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- من لایحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مناسک حج (محشی)، امام خمینی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۱۶ق.
- مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار، سید احمد علوی عاملی (م. ۱۰۶۰ق)، قم، انتشارات اسماعیلیان.
- منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
- المهذب، عبدالعزیز بن نحریر البراج (م. ۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- میقات الحج (دو فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- الهدایه (فی الاصول و الفروع)، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسة الامام الهادی، ۱۴۱۸ق.
- وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- الوسیلة الی نیل الفضیله، محمد بن علی بن حمزه (م. ۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (م. ۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.