خطبه غدیر خم
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | حدیث |
| مکان | بین مکه و مدینه |
| نام‌های دیگر | حدیث غدیر |
| وقایع مرتبط | امامت امام علی(ع) |
| معماری | |
| وبگاه | محل ایراد خطبه غدیر |
خطبه غدیر خم، سخنرانی پیامبر اکرم(ص) در بازگشت از حجة الوداع در سال دهم هجری به همراه بسیاری از مسلمانان، در محل معروفی به نام غدیر خم است که در شرایط خاصی ایراد شد. [۱] در خطبه به ولایت، و امامت امام علی(ع)، پس از خودشان تصریح شده است. اسناد قوی و مختلفی از شیعه و اهل سنت در مورد این خطبه در کتب زیادی آمده است و ضمنا این خطبه محکم‌ترین دلیل بر ولایت و امامت امام علی(ع) می‌باشد. محتوای اصلی و جمله کلیدی این خطبه یعنی: «من کنت مولاه فعلی مولاه» هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست»[۲]، در منابع شیعی [۳] و اهل‌سنت [۴] به شکل متواتر روایت شده است.
علت ایراد خطبه غدیر
هنگام بازگشت از حجت الوداع، آیه 67 سوره مائده بر پیامبر نازل شد. [۵] در این آیه ضمن فرمان اکید بر اعلام ولایت علی بن ابی طالب(ع)، پیامبر(ص) از تاخیر در این زمینه برحذر داشته شده است، در این آیه ایمنی آن حضرت از خطرهای احتمالی و نگرانی‌های ایشان نسبت به واکنش مردم در مقابل اعلام ولایت امام علی (ع)، تضمین شده است. [۶] با رسیدن این فرمان پیامبر توقف فرمود و فرمان داد همه جمعیت را به سوی او فرا بخوانند، سپس زیر درختانی که درآنجا بود نماز ظهر را خواند و در خطبه‌ای جانشینی رسمی امام علی بن ابی طالب(ع) را اعلام کرد.
راویان اهل سنت خطبه
برخی از علمای رجال و حدیث‌شناس اهل‌سنت، اسناد این حدیث را کثیر دانسته و بیشتر آنان اسناد آن را صحیح می‌دانند. [۷] در میان راویان این حدیث، حدود 90 نفر از صحابه[۸] و 84 نفر از تابعین[۹] قرار دارند.
علاوه بر نقل مستقیم از سوی این افراد، برخی این حدیث را از کسانی که در غدیرخم حاضر بوده‌اند شنیده و نقل کرده‌اند. به گفته علامه امینی، این حدیث را احمد بن حنبل از 40 طریق، ابن جریر طبری از 72 طریق، جزری مقری از 80 طریق، ابن عقده از 105 طریق، ابوسعید سجستانی از 120 طریق، ابوبکر جعابی از 125 طریق [۱۰] و حافظ ابوالعلاء العطار همدانی نیز از 250 طریق [۱۱] نقل کرده‌اند.
منابع خطبه
در منابع شیعی بعد از قرن پنجم مانند: روضه الواعظین و الاحتجاج، متن مفصلی از خطبه پیامبر(ص) در غدیر خم به روایت امام باقر (ع) وجود دارد که نسبت به آنچه در منابع قبلی نقل شده بسیار مفصل‌تر است و بیشتر فرازهای آن با عبارت "معاشر الناس" آغاز می‌شود.
سید علی بن طاووس، متن این خطبه را با سند خود از محمد بن جریر طبری مفسر و مورخ شهیر اهل سنت و صاحب کتاب طرق حدیث الغدیر و او نیز به اسناد خود از زید بن ارقم نقل کرده است. ابن طاووس این متن را در کتاب دیگرش با اسناد دیگری نیز از رجال اهل سنت از حذیفة بن یمان نقل می‌کند که نشان دهنده وجود چنین متنی در احادیث اهل سنت نیز هست. [۱۲]
نقل‌های متفاوت خطبه
در متون حدیثی و تاریخی، این حدیث، افزون بر «من کنت مولاه فعلی مولاه»، به چند صورت نقل شده است:
- در برخی، دعای پیامبر(ص) در حق امام علی(ع) نیز آمده است. [۱۳]
- در برخی اشاره دارد که پیامبر ابتدا از مردم در مورد اولویت خود نسبت به امور آنان سوال پرسید و سپس ولایت حضرت علی(ع) را به آنان اعلام نمود. [۱۴]
- در برخی به سوال از مردم و نصب حضرت علی(ع) و دعای برای ایشان اشاره دارد. [۱۵]
- در برخی، علاوه بر سوال از مردم، اعلان ولایت علی(ع) و دعای در حق ایشان، به تهنیت عمر بن خطاب به ایشان نیز اشاره شده است. [۱۶]
- در برخی نیز ابیاتی از حسان بن ثابت در توصیف این واقعه نقل کرده‌اند. [۱۷]
ایراد به ساختگی بودن خطبه
با اینکه شواهد زیادی از طرق اهل سنت و شیعه در منابع اهل سنت و شیعه در صحت سند خطبه غدیر وجود دارد بعضی‌ها به خاطر نبود اين متن در کتب اربعه شيعه و منابع دست اول، طولاني بودن خطابه برخلاف معمول خطابه هاي برجا مانده از پيامبراکرم، نام بردن از امامان دوازده گانه، اشاره نکردن به معيدان (تکرار کنندگان خطبه برای جمعیت)، فهرست کردن فضايل امام علي(ع) و تکرار مطالب در آن موجب طرح احتمال جعل اين خطبه از سوي کساني است که در تلاش براي اثبات حقانيت امير مومنان و واقعه غدير، حقايق پراکنده اي را به صورت يک خطبه ساختگي بلند سامان داده‌اند. [۱۸]
جواب ایراد مذکور
در جواب می‌توان گفت که در خطبه شواهدی برای بسیاری از فرازهای این خطبه در روایات اهل سنت یافت که هرکدام بیان کننده قسمتی از واقعه غدیر است، مانند نقل‌های حذیفه بن یمان[۱۹] و ابی الطفیل [۲۰] از این خطبه و حدیث پیشوایان دوازده گانه اهل سنت که به روایت جابر بن سمره در حجه الوداع در منابع معتبر نزد اهل سنت وجود دارد و جانشینان پیامبر را که شکست ناپذیری و عزت اسلام در سایه آنان است دوازده نفر از قریش معرفی می‌کند. [۲۱] در روايات اهل تسنن خطبه غدير از چند سطر تا چند صفحه نقل شده است، كه عبارات آنها به برخی فصول خطبه مفصل مندرج در منابع شیعی نزدیک است، اين بدان معنى است كه منابع مختلف اهل سنت به علل مختلف در صدد نقل قسمتى از خطبه بوده اند در حالى كه متن کامل آن را در اختيار داشته اند که با متن نقل شده در قرن پنجم به بعد شباهت بسيار داشته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ صحيح البخاري، ج5، ص126؛ تاريخ الطبري، ج3، ص152؛ السيره الحلبيه، ج3، ص384.
- ↑ سنن ابن ماجه، ج1، ص45؛ سنن الترمذي، ج5، ص297.
- ↑ الخصال، ص66؛ الاحتجاج، ج1، ص59-60.
- ↑ اسد الغابه، ج1، ص439؛ تاريخ اليعقوبي، ج2، ص112؛ البداية و النهايه، ج7، ص348-349.
- ↑ تفسير القرآن المجيد، ج1، ص184؛ تفسير العياشي، ج1، ص332.
- ↑ الارشاد، ج1،ص176؛ اعلام الورى،ج1، ص262.
- ↑ صواعق محرقه، ص 42؛ المستدرک علي الصحيحين ، ج3، ص109؛ صحیح الترمذی، ج2، ص 218.
- ↑ الغدير، ج،1 ص41-144.
- ↑ الغدير، ج،1 ص145-312.
- ↑ الغدير، ج1، ص40-42.
- ↑ الغدير، ج1، ص158.
- ↑ التحصين لأسرار ما زاد من كتاب اليقين، ص 578.
- ↑ مسند احمد، ج1، ص152.
- ↑ مسند احمد، ج4، ص347؛ سنن ابن ماجه ،ج1،ص45؛سنن الترمذي،ج5،ص297.
- ↑ مسند أحمد، ج4، ص370؛ مسند ابي يعلي، ج11، ص307؛ المعجم الکبير، ج5، ص194.
- ↑ مسند احمد،ج1،ص118-119 ،331،ج4،ص281؛ المستدرک علي الصحيحين،ج3،ص109-110 ،116، المصنف،ج7، ص495،503.
- ↑ الامالي، ص670؛ اقسام المولي، ص35.
- ↑ مجموعه مقالات کنگره بین المللی غدیر و انسجام اسلامی(( جایگاه غدیر در سقیفه))
- ↑ المعجم الكبير، ج3، ص180.
- ↑ ترتيب الأمالي الخميسية للشجري، ج1، ص190.
- ↑ المعجم الكبير، ج2، ص196؛ صحيح البخاري ،ج8،ص127.
منابع
- الاحتجاج علی اهل اللجاج، احمد بن علی الطبرسی (م.520ق.)، تحقیق سید محمد باقر موسوی خرسان، نجف، دار النعمان، 1386ق.
- الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، تحقیق مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دار المفید، 1414ق.
- اسد الغابة فی معرفة الصحابه، علی بن محمد بن الاثیر (555-630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
- اعلام الوری باعلام الهدی، الفضل بن الحسن الطبرسی (468-548ق.)، تصحیح مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1417ق.
- اقسام المولی، شیخ مفید(م. 413ق)، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، 1414ق.
- الامالی، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (311-381ق.)، تصحیح قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، 1417ق.
- البدایة و النهایة فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، دار الفکر، 1407ق.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوك)، محمد بن جریر الطبری (م.310ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1378ق.
- تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (م. 292 ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
- التحصین لاسرار ما زاد من اخبار کتاب الیقین، علی بن الطاووس العلی، تحقیق الانصاری، قم، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386ش.
- ترتیب الامالی الخمیسیة للشجری، یحیى بن الحسین بن إسماعیل الحسنی الشجری الجرجانی (م. 499 ق)، تحقیق، محمد حسن محمد حسن إسماعیل، بیروت، دار الكتب العلمیة، - لبنان، 1422ق.
- تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی (م.320ق.)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیه، 1380ق.
- تفسیر قرآن المجید، شیخ مفید(م. 413ق)، تحقیق سید علی ایازی، قم، النشر الاسلامی، 1424ق.
- الخصال المحمودة و المذمومه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (311-381ق.)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، النشر الاسلامی، 1410ق.
- سنن الترمذی (الجامع الصحیح)، محمد عیسی الترمذی (م.279ق.)، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، 1402ق.
- السیرة الحلبیة، نورالدین علی بن احمد الحلبی (م. 1044ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1400ق.
- شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، عبدالحی بن عماد (م.1089ق.)، تحقیق عبدالقادر الارنووط، بیروت، دار ابن کثیر، 1406ق.
- صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (م.256ق.)، تحقیق عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دار الفکر، 1401ق.
- الصواعق المحرقه، احمد بن حجر الهیتمی (م.974ق.)، به كوشش عبدالوهاب، مصر، مكتبة القاهره، 1385ق.
- الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، عبدالحسین الامینی، بیروت، دار الكتاب العربی، 1386ق.
- مجموعه مقالات کنگره بین المللی غدیر و انسجام اسلامی، مقاله جایگاه غدیر در سقیفه، محمد مسعودی، ساری، 1386ش.
- المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله الحکام النیسابوری (م.405ق.)، تحقیق مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
- مسند ابی یعلی، احمد بن علی بن المثنی (م.307ق.)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دار المأمون للتراث.
- مسند الامام احمد بن حنبل، أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانی (م.241ق.)، بیروت، دار الصادر، بی‌تا.
- معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (م.626.ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399ق.
- المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی (260-360ق.)، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.