بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)

بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)، پس از استیلا مغول بر بغداد و پایان یافتن حکومت عباسیان در بغداد، مملوکیان بحری بازسازی مسجدالنبی را بر عهده‌گرفتند.

سلاطین مملوکی که حکومت مصر را در اختیار داشتند، کار بازسازی مسجدالنبی را که در اواخر دولت عباسی دچار آتش‌سوزی شده بودند برعهده گرفتند.

در دوره بیبرس اقدامات زیادی انجام شد. تعمیر سقف و ایجاد دو سقف زیرین و بالایی برای مسجد، ساخت مقصوره چوبی دور مقبره نبوی، مهمترین آن‌هاست. در این دوره درها، مناره‌ها، دیوارها و همه وسایل مسجد احیا و بازسازی شد.

در زمان قلاوون گنبدی بر مقبره نبوی ساخته شد، موسوم به قبه البیضا، و این همان گنبد اصلی مسجدالنبی است که در دوره‌های بعد تکامل یافت. پایه این گنبد مربعی شکل و سطح آن هشت ضلعی بود. سطح این گنبد با سرب پوشیده شده‌بود. ساخت وضوخانه برای مسجد نیز در دوره قلاوون صورت گرفت.

عمده فعالیت‌ها در دوره سلاطین دیگر این عصر، عموما تعمیرات سقف(نورالدین بن عزالدین/محمدبن قلاوون)، مرمت گنبد(سلطان ناصرحسن/سلطان شعبان) ، احیای مأذنه‌ها(محمدبن قلاوون)، ساخت کنگره بر دیوارهای مسجد(سلطان شعبان) بود

نورالدین بن عزالدین (57-655ه/59-1257م)

در این دوره، اولین بازسازی پس از آتش‌سوزی اواخر دوره عباسی صورت گرفت. البته در اواخر دوره مستعصم قبل تسلط مغول بر بغداد، سقف حجره نبوی و اطراف آن تا دیوار شرقی، تا باب جبرئیل و از جنوب تا دیوار قبله و از غرب تا منبر ساخته شده بود.

در این زمان، معماری مسجد تا باب السلام در دیوار غربی ادامه یافت. پادشاه یمن، مظفر شمس الدین یوسف، نیز منبری را برای مسجد ارسال نمود.

سیف الدین قُطُز (658-655ه/1260-1257)

کار بازسازی زمان قطز ادامه یافت. بازسازی در جهت جنوبی یعنی جناح قبله از باب السلام و باب الرحمه در جهت غربی تا باب جبرئیل و باب النسا در جهت شرقی تکمیل شد.

بیبرس (676-658ه/1277-1260)

اطلاعات بیشتر: بیبرس بندقداری

در این زمان تعمیر سقف مسجد کامل شد. سقفی بالای سقف مسجد ساخته شد. اما سقف شمالی فقط یک سقف داشت.

همچنین در این زمان، مناره‌ها، درها، مخازن و همه اثاث مسجد، تجدید شد. مصالح بازسازی نیز برحسب نیاز همواره تأمین می‌شد.

محراب مسجد نیز به شکل مجوف(کنده شده در دیوار) احیا شد. این محراب در مکان نمازگزاردن پیامبر قرارداشت.

ناظر این اصلاحات جمال الدین محسن صالحی بود.

در قسمت شمالی چهار رواق ایجاد شد، در حالی‌که تعداد رواق‌ها در دوره عباسی 5 رواق بود.

در سال 666ه، بیبرس منبری را برای مسجد فرستاد.

مقصوره‌ای از جنس چوب به ارتفاع 3/5 متر ساخته شد و در اطراف قبر نبوی وجایی که منسوب به خانه حضرت فاطمه(س)، بود قرار گرفت. این مقصوره دارای سه در بود.

در این دوره محوطه مسجد با سنگریزه‌های وادی عقیق موسم به حمره رمله، مفروش شد.

همچنین قندیل‌هایی بر سقف مسجد قرارگرفت.

قلاوون

در زمان قلاوون به سال 678ه برای اولین بار بر مقبره نبوی گنبد قرار گرفت. از این گنبد با نام قبه البیضاء نیز یاد شده است. این گنبد، همان گنبد اصلی مسجدالنبی است که در دوره‌های بعد تکامل یافته‌است. سطح مقطع این گنبد، مربع و بالای آن هشت ضلعی بود. جنس این گنبد از چوب و بر ستون‌ها قرار داشت. روی آن با سرب پوشانده شده بود . این گنبد دارای پنچره‌ای بود که مشرف بر سقف زیرین مسجد بود. سقف زیرین با مشمع پوشانده شده بود سطح نزدیک گنبد با سرب احاطه شده‌بود. ناظر ساخت گنبد، کمال‌الدین بن برهان ربعی بود.

در این دوره، در سال 686ه/1287م وضوخانه‌ای در خارج مسجد، نزدیک باب السلام ساخته‌شد. ناظر ساخت آن علاءالدین، معروف به اقمر بود.

علی رغم منابع دیگر، سمهودی از ساخت مناره‌های شمال شرقی(سنجاریه)، شمال غربی(خشبیه:چوبین)، جنوب شرقی (رئیسیه)، در این زمان خبر می‌دهد. و زمان ساخت آن ها را سال 654ه/1256م بیان می‌کند.

توصیف مأذنه

مأذنه دوره ممالیک بحری، تا شرفه دوم وجود داشت. مأذنه متشکل بود از یک جز پایینی مربع شکل و رفیع که به سه ردیف مقرنس و بعد به شرفه‌ای منهی می‌شد که بالای آن جسمی هشت ضلعی قرارداشت. این جسم به قرنیز زیر شرفه دوم که مشابه قرنیز فرعونی است ختم می‌شد.

این نوع قرنیز در برخی مأذنه‌های مصری یافت می‌شد که اولین بار در مأذنه قلاوون(84-683ه.ق)، مأذنه منجک یوسفی(750ه.ق)، و مأذنه شیخون ناصری(50-748ه.ق) دیده شد.

سلطان زین الدین کَتبُغا

در این دوره، کتبغا، در سال 694ه، پنجره مشبک دائره‌ای شکل را به مقصوره چوبی اضافه کرد و مقصوره را تا سقف بالا برد.

ناصرمحمدبن قلاوون

محمدبن قلاوون در سال 701ه/1301م، سقف مقبره نبوی را مرمت نمود. و در سال‌های 6-705ه سقف رواق‌های شرقی و غربی مقابل صحن را بازسازی کرد و آن را با سقف شمالی که در دوره بیبرس ساخته شده بود هم تراز کرد.

در این دوره،شیخ‌الحرم، مأذنه جنوب غربی(مأذنه باب السلام) را با ارتفاع 95 ذراع(47/31 متر) مجدد احیا نمود. هزینه این کار را از ذخایر حرم نبوی و نیز وجه حاصل از فروش ذخائر موجود، فراهم نمود.

سمهودی احیای مأذنه شمال غربی را نیز در این دوره و در سال 706ه ذکر کرده است.

قسمت های مسقف از سمت سایبان قبله، گسترش یافت. در کنار این صحن دو رواق موازی با دیوار قبله با طاق‌هایی که تا آن زمان در آن‌جا معهود نبود ایجاد شد. بدین ترتیب در سال 729ه، دو رواق به به رواق‌های جناح جنوبی اضافه شد و تعداد رواق‌ها به 7 رواق رسید.

سلطان ناصرحسن

در این دوره اصلاحاتی بر گنبد مقبره نبوی انجام شد و پوشش سربی آن بازسازی شد. تاریخ این امر در برخی منابع سال‌های 62-755ه ذکر شده است.

شیخ خدام حرم در این زمان عزالدین دینار بوده‌است.

سلطان شعبان

آخرین اصلاحات ممالیک بحری در زمان سلطان شعبان انجام شد. در سال 765ه گنبد مقبره نبوی مرمت شد.

در سال 767ه نیز بر روی دیوارهای مسجد، کنگره ساخته شد.

منابع

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر

• عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

• مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372

• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001