آمین

آمین عبارت پس از قرائت حمد در نماز اهل سنت، از جمله نمازهای جماعت حرمین

واژه آمین از ریشه «ا م ن» به معنای اعتماد کردن، تصدیق نمودن، امین پنداشتن و برطرف شدن ترس و نگرانی آمده و در اصطلاح به معنای در خواست اجابت دعا از خداست. برخی واژه‌پژوهان آن را به صورت‌های اَمین و آمّین، با تشدید و بدون آن، به کار برده‌اند. روشن نیست که این واژه در اصل عربی بوده یا از واژه‌های دخیل است. شماری از مفسران آن را واژه‌ای بیگانه و اصل آن را عبری، سریانی یا مُعرّب کلمه «همین» در زبان فارسی دانسته‌اند. در برابر، برخی آن را عربی و اسم فعل به معنای «اجابت کن» یا از اسمای الهی و اصل آن را «یا امین» دانسته‌اند.

گفتن آمین در بسیاری موارد مستحب و بر پایه دیدگاه فقیهان امامی، در مواردی حرام و موجب بطلان نماز است و از چالش‌های فراروی مذاهب اسلامی به شمار می‌رود.

پیشینه موضوع: آمین گفتن پس از دعا و نیز برخی موارد دیگر، در میان پیروان شرایع و ملل رایج بوده است. در حدیثی آمده که حضرت ابراهیم۷ هنگام دعای یکی از مؤمنان آمین گفت. نیز نقل شده که هنگام نفرین‌کردن موسی۷ به فرعون، فرشتگان آمین گفتند. آیات ۸۸-۸۹ یونس/۱۰ از نفرین حضرت موسی۷ و اجابت دعای دو نفر سخن گفته است: {رَبَّنَا اطمِس عَلَی أَموَالِهِم وَاشدُد عَلَی قُلُوبِهِم فَلا یؤمِنُوا حَتَّی یرَوُا العَذَابَ الألِیمَ قَالَ قَد أُجِیبَت دَعوَتُکمَا فَاستَقِیمَا}. برخی مفسران گفته‌اند که در این ماجرا موسی ۷ دعا کرد و برادرش هارون آمین ‌گفت. این تفسیر در احادیث هم آمده است. پاره‌ای منابع از کاربرد واژه «آمین» به معنایی مشابه مفهوم واژه عربی آن در کتاب مقدس و اناجیل پس از دعا یا نماز یا موارد دیگر گزارش داده‌اند. در حدیثی از امام صادق۷ آمده که مسیحیان در نمازشان آمین می‌گفته‌اند.

از مواردی که گفتن آمین در متون اسلامی بسیار ترغیب شده، پس از دعاست و از این روی، فقیهان شیعه و اهل سنت گفتن آن را پس از دعا مستحب شمرده‌اند. به روایتی، پیامبر۹ پاداش دعا‌کننده و آمین‌گو را یکسان شمرده و در حدیثی دیگر، ایشان دعای مؤمنان را هرگاه گرد هم آیند و برخی دعا کنند و دیگران آمین گویند، مستجاب خوانده است. نیز نقل شده که آن حضرت به دعا‌کننده‌ای توصیه فرمود که دعای خود را به آمین ختم کند. در ماجرای مباهله با مسیحیان نجران نیز پیامبر اکرم۹ به حضرت علی۷، حضرت فاطمه۳ و امام حسن و امام حسین۸ سفارش فرمود که در پی دعای او آمین بگویند. در سیره امام صادق۷آمده که هرگاه‌اندوهگین می‌شد، زنان و کودکان را گرد آورده، از آنان می‌خواست پس از دعای او آمین بگویند. بر پایه برخی احادیث، پیامبر۹ و امامان: هنگام دعا‌کردن خود یا دیگران آمین می‌گفتند. بنابر روایتی، پیامبر۹ روزی بر منبر چند بار آمین گفت و در جواب پرسش اصحاب، آن را در پاسخ به دعای جبرئیل دانست. بر پایه حدیثی دیگر، پس از آن که پیامبر اکرم۹ ستمکاران بر رسول خدا۹ و حضرت علی۷ را نفرین کرد، هم پیامبر۹ و هم علی۷ آمین گفتند.

عموم فقیهان اهل سنت آمین گفتن پس از قرائت سوره حمد را در نماز مستحب شمرده‌اند. برخی از آنان گفتن آمین پس از تلاوت سوره حمد را خواه در نماز و خواه جز آن، مستحب شمرده و آن را در نماز مستحب مؤکّد دانسته‌اند. به نظر بسیاری از فقیهان اهل سنت، این کار بر همه نمازگزاران مستحب است، اعم از زن و مرد، امام و مأموم، در نماز جماعت یا فرادا و نماز مستحب یا واجب. البته مالکیان آمین گفتن در نماز جماعتِ جهری را تنها برای مأموم، مشروط به شنیدن صدای امام، مستحب دانسته‌اند. اندکی از فقیهان اهل سنت، آمین گفتن در نماز جماعت را بر مأموم واجب شمرده‌اند. بر اساس دیدگاه‌های یاد شده، جز حنفی‌ها که آمین را آهسته می‌گویند، پیروان دیگر مذاهب اهل سنت در نمازهای جهری از جمله نمازهای جماعت صبح، مغرب و عشاء مسجدالحرام و مسجدالنبی، در پی قرائت حمد امام، با صدای بلند و هماهنگ آمین می‌گویند.

مستند فقیهان اهل سنت برای استحباب این عمل، احادیث متعدد منقول از پیامبر۹ است. از جمله از امام علی۷ روایت کرده‌اند که از آمین گفتن پیامبر ۹ پس از تلاوت {وَلا الضالین} خبر داده است. نیز ابوهریره نقل کرده که رسول خدا۹ مسلمانان را به آمین گفتن پس از سوره حمد امام جماعت فرمان داده و خود نیز این کار را انجام می‌داده است. عایشه و ابن عباس نیز از رسول خدا روایت کرده‌اند که آمین گفتن مسلمانان را مایه حسادت یهودیان به آنان شمرده است. در سیره پیامبر۹ نیز گفتن آمین با صدای بلند نقل شده است. بنا بر حدیثی دیگر، بلال از پیامبر۹ خواست تا در آمین گفتن از او پیشی نگیرد. از ام حُصَین نقل شده که در صف اول زنان در نماز جماعت، صدای آمین گفتن پیامبر را شنیده است.

در برابر، به نظر مشهور فقیهان امامی، تأمین (گفتن آمین) پس از حمد در نماز اعم از فُرادا و جماعت، برای امام و مأموم حرام است و چنین نمازی بدعت و باطل شمرده می‌شود. برخی این مسئله را اجماعی میان فقیهان امامیه دانسته‌اند. با استناد به برخی روایات، سخنانی دیگر هم در فقه امامی یافت می‌شود؛ از جمله حرمت آمین گفتن در نماز، بدون باطل شدن نماز، کراهت این کار، و نیز جواز آن که به ابن جنید نسبت داده شده است. برخی، روایاتی را که بر جواز آمین گفتن دلالت دارد و مستند قائلان به جواز یا کراهت آن است، بر تقیه حمل کرده‌اند.

از نظر علمای شیعه، استناد به احادیث مورد استدلال اهل سنت، درست نیست؛ زیرا همه روایات منقول از طریق اهل سنت در این باره بر سه دسته‌اند: ۱. حدیث منقول از امام علی۷ در این زمینه. ۲. روایات ابوهریره. ۳. روایات دیگر. روایت منسوب به علی۷ از جهات گوناگون پذیرفتنی نیست؛ زیرا اولاً جز در سنن ابن ماجه، در هیچ یک از منابع شیعه و اهل سنت نیامده است. ثانیاً ابن ابی‌لیلی که در زمره راویان این حدیث است، ضعیف به شمار می‌رود. ثالثاً مضمون این روایت با دیدگاه امامان شیعه: تعارض دارد که به احادیث متعدد مستند است. (← ادامه مقاله)

احادیث نقل شده از طریق ابوهریره نیز به جهت ضعف و غیر قابل اعتماد بودن او معتبر نیستند؛ زیرا بسیاری از اصحاب و فقیهان بزرگ او را طعن کرده‌اند. از جمله بنا بر حدیثی، امام علی۷ او را از دروغگوترین افراد شمرد. خلیفه دوم نیز او را به سبب مال‌اندوزی از راه حکمرانی نکوهید و دشمن خدا نامید. عایشه او را دروغگو و جاعل حدیث خوانده است. افزون بر این، بسیاری از فقیهان مانند ابوحنیفه احادیث او را مردود شمرده و فتوا دادن بر اساس آن‌ها را نپذیرفته‌اند.

روایات منقول از عایشه و ابن عباس نیز از چند جهت اشکال دارند؛ زیرا مضمون آن‌ها چنین است که آمین گفتن در شرایع پیشین از جمله دین یهود نبوده، در حالی که این با مسلمات تاریخی ناسازگار است. نیز سند آن‌ها مناقشه‌پذیر است؛ زیرا سهیل بن ابی‌صالح در سلسله سند روایت عایشه، طلحة بن عمر آمده که تضعیف شده است. هر چند برخی روایت وائل بن حجر را صحیح شمرده‌اند، شماری از اهل سنت آن را ضعیف دانسته‌اند. حدیث عبدالجبار به نقل از پدرش نیز مقطوع است؛ زیرا وی پس از مرگ پدر زاده شده و حدیث را از او نشنیده است. حدیث بلال نیز مناقشه پذیر است؛ هم به سبب مرسل بودن و هم به دلیل وجود عاصم احول در سند آن که برخی محدثان اهل سنت او را ضعیف شمرده‌اند. همچنین در سند روایت ام حصین، اسماعیل بن مکی قرار دارد که او را ضعیف دانسته‌اند. افزون بر این، بسیاری از احادیث مورد استناد، عام‌اند و به گفتن آمین در نماز تصریح ندارند.

از مهم‌ترین ادله نظر مشهور در فقه امامی، روایات منقول از پیامبر۹ است؛ از جمله آن که ایشان از ذکر کلام آدمی در نماز نهی کرده است. نیز حدیثی که نماز را شامل سه عنصر تکبیر، تسبیح و قرائت قرآن شمرده است؛ و گفتن آمین مصداق هیچ یک از این سه نیست. افزون بر این، پیامبر۹ خود به مسلمانان فرمان داده تا نماز را همانند آن حضرت بگزارند. در حدیث ابوحمید ساعدی که اهل سنت نقل کرده‌اند و در آن، وی چگونگی نماز پیامبر را در حضور ۱۰ تن از صحابه تشریح کرده، سخنی از آمین گفتن به میان نیامده است. اگر آمین جزء نماز بود، باید در شمار اذکار واجب یا مستحب آن ذکر می‌شد. به نظر فقیهان شیعه، آمین پس از تلاوت سوره حمد را نمی‌توان درخواست اجابت خواسته‌های نمازگزار هنگام قرائت آن سوره به شمار آورد؛ زیرا وی این جمله را به قصد تلاوت سوره تلاوت می‌کند، نه به قصد دعا. احتیاط هم اقتضا دارد آمین که احتمالاً قطع‌کننده نماز است، بر زبان جاری نشود.

سخنان و سیره امامان شیعه: نیز مستند دیگر فقیهان امامی در این زمینه است. از جمله در حدیثی از امام صادق۷ آمده که پیامبر اکرم۹ از گفتن آمین نهی فرموده است. بنا بر روایتی دیگر، آن حضرت ضمن نهی از گفتن آمین، نمازگزاران را به گفتن {اَلحمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمینَ} پس از حمد سفارش کرد. در حدیثی دیگر، گفتن آمین از کارهای مسیحیان شمرده شده است. افزون بر این، در روایات گزارشگر چگونگی نماز گزاردن امامان:، گفتن «آمین» به عنوان ذکر واجب یا مستحب مطرح نشده است؛ مانند روایت زراره از امام باقر۷ و روایت معاویة بن عمار از امام صادق۷.

برخی از فقیهان یکی از مستندات حرمت آمین در نماز را اجماع فقیهان شیعه دانسته‌اند؛ ولی استناد به اجماع، مناقشه‌پذیر است؛ زیرا در میان فقیهان امامی، برخی مخالف نظر مشهور را پذیرفته‌اند و نیز ممکن است این اجماع به احادیث منقول درباره‌ نهی از گفتن آمین مستند باشد و از این رو مستقلاً کاشف از رأی معصوم نیست.

آرای فقیهان در جواز گفتن آمین در دیگر مواضع نماز مختلف است. بیشتر فقیهان اهل سنت گفتن آمین را جز در نماز صبح، تنها پس از قرائت سوره حمد جایز می‌دانند و برآنند که در صورت فراموشی نمازگزار و گذشتن از محل، گفتن آن جایز نیست. برخی دیگر در صورت فراموشی، گفتن آمین را تا قبل از رفتن به رکوع جایز شمرده‌اند. برخی از فقیهان اهل سنت نیز در قنوت نماز صبح، آمین گفتن مأموم را واجب شمرده و شماری دیگر او را میان خواندن قنوت یا آمین گفتن در پاسخ به دعای امام مخیر دانسته‌اند. مستند استحباب آمین در قنوت، روایتی از ابن عباس است که پیامبر۹ در یک ماه در همه نمازها قنوت خواند و مأمومان آمین ‌گفتند. بیشتر فقیهان امامی گفتن آمین را به طور مطلق، خواه پس از خواندن حمد و خواه در مواضع دیگر نماز، جایز ندانسته‌اند. مهم‌ترین مستند این دیدگاه آن است که آمین سخن آدمیان است نه ذکر نماز؛ و از این‌رو، گفتن آن در هیچ جای نماز جایز نیست. دیدگاه دیگر آن است که آمین گفتن تنها پس از قرائت حمد جایز نیست؛ زیرا احادیث مورد استناد تنها گفتن آن را پس از حمد ممنوع کرده‌اند.

به نظر فقیهان امامی، گفتن آمین در حال تقیه جایز و حتی واجب است. مستند این حکم، ادله عام جواز یا وجوب تقیه است که شامل آمین گفتن در نماز هم می‌شود. با وجود این، اگر کسی آمین گفتن را در حالت تقیه ترک کند، هر چند مرتکب گناه شده، نمازش صحیح است؛ زیرا آمین گفتن حتی نزد اهل سنت از اجزای نماز به شمار نمی‌رود و واجب نیست. برخی نماز را در این حال، از آن رو صحیح دانسته‌اند که نماز طبق وظیفه واقعی به جا آورده شده است.

منابع

احقاق الحق: نور الله الحسینی الشوشتری (م.۱۰۱۹ق.)، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ق؛ اضواء علی السنة المحمدیه: محمود ابوریة (م.۱۳۸۵ق.)، قم، البطحا؛ الاقناع: الشربینی (م.۹۷۷ق.)، بیروت،‌دار المعرفه؛ الانتصار: السید المرتضی (م.۴۳۶ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق؛ الانوار البهیه: شیخ عباس القمی (م.۱۳۵۹ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق؛ بحار الانوار: المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ البدایة والنهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تأویل مختلف الحدیث: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، به کوشش اسماعیل اسعردی، بیروت،‌دار الکتب العلمیه؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، قم، آل‌البیت:، ۱۴۱۴ق؛ تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۹ق؛ تفسیر ثعلبی (الکشف والبیان): الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛ تفسیر سید مصطفی خمینی (تفسیر القرآن الکریم): سید مصطفی خمینی (م.۱۳۵۶ش.)، نشر آثار الامام۱، ۱۴۱۸ق؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی: تقریر بحث الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، میرزا علی تبریزی، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.) بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛ جامع احادیث الشیعه: اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق؛ جامع الخلاف و الوفاق: علی بن محمد القمی السبزواری (م.قرن ۷)، به کوشش حسنی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش؛ جامع المقاصد: الکرکی (م.۹۴۰ق.)، قم، آل‌البیت:، ۱۴۱۱ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛ الحبل المتین: البهائی (م.۱۰۳۱ق.)، قم، مکتبة بصیرتی، ۱۳۹۸ق؛ الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م.۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ الخلاف: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش فیضی، قاهره،‌دار المعارف، ۱۳۸۳ق؛ الدعوات: الراوندی (م.۵۷۳ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ق؛ ذکری: الشهید الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، آل‌البیت:، ۱۴۱۹ق؛ رسالة ابن ابی‌زید: القیروانی (م.۳۸۹ق.) بیروت، المکتبة الثقافیه؛ روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان: الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، آل‌البیت:؛ روضة الطالبین: النووی (م.۶۷۶ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت،‌دار الکتب العلمیه؛ زاد المسیر: ابن الجوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالرحمن، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۷ق؛ سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م.۲۷۵ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق؛ سنن ابی‌داود: السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ سنن الترمذی: الترمذی (م.۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۲ق؛ سنن الدارمی: الدارمی (م.۲۵۵ق.)، احیاء السنة النبویه؛ السنن الکبری: البیهقی (م.۴۵۸ق.)، بیروت،‌دار الفکر؛ سنن النسائی: النسائی (م.۳۰۳ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۳۴۸ق؛ شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛ شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل،‌دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق؛ الصافی: الفیض الکاشانی (م.۱۰۹۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق؛ الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ صحیح البخاری: البخاری (م.۲۵۶ق.)بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م.۶۷۶ق.)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م.۲۶۱ق.)، بیروت،‌دار الفکر؛ عمدة القاری: العینی (م.۸۵۵ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛ عون المعبود: العظیم آبادی (م.۱۳۲۹ق.)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی،‌دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ غنائم الایام: میرزا ابوالقاسم القمی (م.۱۲۲۱ق.)، به کوشش تبریزیان، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ق؛ فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،‌دار المعرفه؛ فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م.۶۲۳ق.)،‌دار الفکر؛ فیض القدیر: المناوی (م.۱۰۳۱ق.)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ قاموس الکتاب المقدس: بطرس عبدالملک و دیگران، القاهره،‌دار الثقافه، ۱۹۹۴م؛ الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کتاب الطهاره: الانصاری (م.۱۲۸۱ق.)، لجنة تحقیق تراث الشیخ، المؤتمر العالمی لمیلاد الشیخ الانصاری، قم، ۱۴۱۵ق؛ کتاب مقدس: ترجمه: فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش؛ کشاف القناع: منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، اصفهان، مهدوی؛ کنزالعمال: المتقی الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛ لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ المبسوط: السرخسی (م.۴۸۳ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق؛ مجمع الفائدة والبرهان: المحقق الاردبیلی (م.۹۹۳ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م.۶۷۶ق.)،‌دار الفکر؛ مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م.۱۰۰۹ق.)، قم، آل‌البیت:، ۱۴۱۰ق؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ مستدرک الوسائل: النوری (م.۱۳۲۰ق.)، بیروت، آل‌البیت:، ۱۴۰۸ق؛ مستمسک العروة الوثقی: سید محسن حکیم (م.۱۳۹۰ق.)، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق؛ مستند الشیعه: احمد النراقی (م.۱۲۴۵ق.)، قم، آل‌البیت:، ۱۴۱۵ق؛ مسند احمد: احمدبن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت،‌دار صادر؛ مصباح الفقیه: رضا الهمدانی (م.۱۳۲۲ق.)، تهران، مکتبة الصدر؛ معانی الاخبار: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش؛ المعتبر: المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسة سید الشهداء، ۱۳۶۳ش؛ المعجم الکبیر: الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ معجم لغة الفقهاء: محمد قلعه‌جی، بیروت،‌دار النفائس، ۱۴۰۸ق؛ معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م.۳۹۵ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق؛ المغنی و الشرح الکبیر: عبدالله بن قدامة (م.۶۲۰ق.) و عبدالرحمن بن قدامة (م.۶۸۲ق.)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه؛ مفردات: الراغب (م.۴۲۵ق.)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ مکارم الاخلاق: الطبرسی (م.قرن ۵۴۸)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۲ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ الموطّأ: مالک بن انس (م.۱۷۹ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛ میزان الاعتدال فی نقد الرجال: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۸۲ق؛ نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار: سید علی الحسینی المیلانی، قم، ۱۳۷۸ش؛ نهایة الاحکام: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق؛ نیل الاوطار: الشوکانی (م.۱۲۵۵ق.)، بیروت،‌دار الجیل، ۱۹۷۳م؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل‌البیت:، ۱۴۱۲ق.

سید جعفر صادقی فدکی