بازسازی مسجدالنبی (دوره عباسی)

بازسازی مسجدالنبی (دوره عباسی)، به توسعه و تعمیرات مسجدالنبی در دوره حکومت عباسیان (حکومت: ۱۳۲-۶۵۶ق) اشاره دارد. در این دوره تنها در زمان حکومت مهدی عباسی توسعه صورت گرفت و در زمان دیگر خلفای عباسی تعمیرات و تغییرات جزئی در بنای مسجد ایجاد شد.

در دوره عباسی توجه به مسجدالنبی و تلاش برای نوسازی و توسعه آن ادامه یافت:

• در دوره منصور دوانیقی بر صحن مسجد سایبان ساخته شد.
• در دوره مهدی مساحت مسجد گسترش یافت و درهای جدیدی گشوده شد.
• در دوره هارون سقف مسجد را تعمیر شد تا مانع نفوذ آب به داخل آن شود.
• در دوره مأمون تعمیراتی در مسجد صورت گرفت.
• در دوره متوکل سطح مسجد با مرمر پوشیده شد و دیوارها زینت یافت.
• در دوره معتضد اصلاحاتی در دیوار شرقی مسجد انجام شد.
• در دوره مقتفی دیوار خارجی قبر نبوی بازسازی شد.
• در دوره المستنجد به واسطه نورالدین محمود زنگی دیواره ای از سرب دور قبر نبوی ساخته شد.
• در دوره مستضیء دیوار خارجی قبر نبوی با رخام یا مرمر پوشانده شد.
• در دوره ناصر گنبدی در صحن ساخته شد برای نگهداری ذخائر و کتبی مانند مصحف عثمان.
• در دوره مستعصم مسجد دچار آتش سوزی شد. بازسازی پس از حریق تنها منحصر شد به تعمیر سقف مقبره نبوی و اطراف آن. استیلا مغول و پایان کار عباسیان در بغداد، بازسازی مسجد را متوقف نمود.

ساخت سایبان

در دوره خلافت منصور(136-158ه.ق)، در سال 140ق (برابر با 756م)، برای نخستین بار، بر صحن مسجد سایبان قرار گرفت. در این دوره، والی مدینه حسن بن زید بن حسن بن علی(ع)، مرمرهایی که منبر روی آن قرار داشت را کند و از اطراف منبر تا کنار ستون‌ها را با مرمر مفروش کرد. این اتفاق در سال 151ق صورت گرفت.

گسترش مساحت مسجد

اطلاعات بیشتر: بازسازی مسجدالنبی (مهدی عباسی) در دوره خلافت مهدی (158-169ه.ق)، مساحت مسجدالنبی، بنا بر اقوال مختلف بین 53 تا 100 ذراع افزایش یافت. برای بازسازی در این زمان که تنها از سمت شمال مسجد صورت می‌گرفت، خانه‌های اطراف خریداری و به مسجد افزوده شد. از نکات قابل توجه در این بازسازی تخریب مقصوره اموی و جایگزین شدن مقصوره چوبی و نیز گشودن 24 درِ جدید برای مسجد بود.

تزیینات ساخت مسجد در این دوره مرمر و کاشی‌های معرق‌کاری شده بود. معماری بنا بر عهده عبدالله بن عاصم بن عمربن عبدالعزیز و عبدالملک بن شبیب غسانی از اهالی شام بود که پس از وفات ابن عاصم عبدالله بن موسی حمصی به جای وی به کار پرداخت.

تعمیر سقف

در دوران خلافت هارون الرشید(170-193ه.ق)، ابی البحتری بن وهب بن رشد والی مدینه در این زمان، اصلاحاتی در سقف مسجد انجام داد. این اصلاحات در سقف جهت قبر نبوی بود. بین قبله و صحن سنگ مربعی شکلی قرار گرفت تا مانع نفوذ آب باران به داخل مسجد شود. جمادی الاول 193ق/ 809م زمان این اصلاحات ذکر شده است.

گسترش مساحت مسجد و انجام تعمیرات

در دوره خلافت مأمون(198-218ه.ق)، در سال 302ق/18-817م، تعمیراتی در مسجد انجام شد. درباره میزان و محدوده این اصلاحات، در منابع اختلاف نظر وجود دارد. برخی گسترش مسجد به فرمان مأمون را گزارش کرده و برخی دیگر مانند سمهودی این امر را مربوط به دوره مأمون نمی‌دانند.

مفروش شدن مسجد با مرمر

در دوره خلافت متوکل (232-247ه.ق)، قسمتی از دیوار که از طاقچه تا کف زمین بود، به ارتفاع 1/75متر از سنگ مرمر ساخته شد. سطح مسجد با مرمر سفید پوشیده شد و برخی دیوارها ضمن مرمت با کاشی‌کاری معرق زینت یافت. ناظر این اصلاحات که در سال 7-246ق/ 61-860م صورت گرفت، اسحاق بن مسلمه بود.

نوسازی دیوار شرقی

در دوره خلافت معتضد(289-295ه.ق)، در سال 282ق/895م، اصلاحاتی در بخشی از دیوار شرقی مسجد که مشرف بر صحن بود انجام گرفت.

پوشش دیوار قبر نبوی با مرمر

در دوره خلافت مقتفی(530-555ه.ق)، زمانی که قاسم بن مهنی(مهنا) حسینی والی مدینه بود، در سال 548ق/1153م، جمال الدین (جواد) اصفهانی، وزیر سلاطین زنگی ، مرمر دیوار خارجی قبر نبوی را بازسازی کرد.

ساختن دیوار سربی دور قبر نبوی

در دوره خلافت المستنجد(555-566ه.ق)، در سال 557ق/62-1161م، توسط نورالدین محمود زنگی، دیواره‌ای از سرب اطراف مقبره نبوی ساخته شد. برخی منابع نیز در این مورد تردید کرده‌اند.

پوشش قبر نبوی با مرمر

در دوره خلافت مستضیء(566-575ه.ق)، حسین بن ابی الهیجاء، داماد صالح طلائع بن رزیق وزیر، پوشش دیوار‌های خارجی قبر نبوی را با مرمر کامل کرد.

ساخت گنبد در وسط صحن

در دوره خلافت ناصر(575-622ه.ق)، در سال 576ق-81-1180م، گنبدی در وسط صحن برای حفظ کتاب‌های نفیس چون مصحف عثمانی ساخته شد. همچنین دیوار شرقی از مأذنه شمالی تا شرقی تا باب دیوار شرقی(قبل از باب النسا، ریطه) بازسازی و در سال 589ه/1193م پایان یافت.

آتش‌سوزی مسجد و بازسازی آن

در دوره خلافت مستعصم(640-656ه.ق) مسجد دچار آتش‌سوزی شد. این اتفاق در اول رمضان سال 654ق/1256م رخ داد. بر اثر این آتش‌سوزی سقف، منبر، درها، کتاب‌های نفیس و پنجره‌ها، مقصوره‌ها و پوشش حجره سوختند. فقط گنبدی که در وسط صحن برای نگهداری کتاب‌ها ساخته‌شده بود باقی ماند.

ستون‌ها نیز برجای ماند اما در اثر شدت آتش سرب داخل آنها ذوب شد. سقفی که بالای حجره قرارداشت بر بام خانه پیامبر افتاد و همه آن‌ها به درون حجره نبوی ریخته شدند.

در سال 655ه/1257 م تعمیر مسجد آغاز شد. در این بازسازی، مسجد از آثار آتش‌سوزی پاکسازی شد. سقف حجره نبوی و اطرا ف آن تا دیوار شرقی، تا باب جبرئیل و از جنوب تا دیوار قبله و از غرب تا منبر ساخته شد.

در سال 656ه/1258م با استیلاء مغول بر بغداد و پایان یافتن خلافت عباسیان در این شهر، کار بازسازی مسجد متوقف شد.

منابع

• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.

• عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

• المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م