کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه تمرین۱

الإشارات إلی معرفة الزیارات اثری درباره مزارنگاری جهان اسلام است. این کتاب را علی بن ابی‌بکر هروی جهانگرد صوفی مسلک سده ششم هجری نوشته است.

نویسنده

ابوالحسن علی بن ابی‌بکر بن علی هروی (درگذشت: ۶۱۱ق) جهانگرد صوفی زاده موصل و ساکن شهر حلب بوده و در همین شهر نیز از دنیا رفته است. او بخش قابل توجهی از عمر خود را در سفر سپری کرده و از این‌رو در منابع تاریخی از و ی با لقب «سائح» (جهانگرد) یاد شده است.

هروی علاوه بر کتاب اشارات آثار دیگری نیز داشته است که امروزه به دست ما نرسیده است. ابن خلکان برای وی کتاب الخطب الهرویة را یاد کرده است که با توجه به عنوان کتاب، قاعدتاً باید خطبه‌ها و مواعظ ادبی و ی باشد. خود وی نیز در پایان کتاب اشارات از تألیف دیگرش با عنوان منازل الارض ذات الطول و العرض یاد می‌کند که باید اثری جغرافیایی باشد.

معرفی و جایگاه

کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات، تألیف علی بن ابی‌بکر هروی، کهن‌ترین اثری به شمار می‌آید که موضوع آن اختصاصاً مزارنگاری جهان اسلام است. هروی در این کتاب ضمن معرفی شمار قابل توجهی از اماکن مقدس و زیارت‌گاه‌های جهان اسلام، تصویر تا حدودی فراگیر از گونه‌های این زیارتگاه‌ها در زمان تألیف کتاب، نیمه دوم سده ششم هجری، به دست داده است. کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات را نخستین مزارنگاری مستقل و شناخته شده در میراث مکتوب اسلامی به شمار آورده‌اند.

هروی در مقدمه کتاب، انگیزه خود از نگارش آن را چنین گفته است که این اثر را به درخواست شخصی به پایان برد که از او درخواست کرده بود مزارهایی را که هروی در سفرهایش زیارت کرده بود و بناها و ساختمانها و عجایب و بتها و طلسمها و آثاری را که در ربع مسکون زمین بازدید کرده بود، برایش بازگو کند. باید توجه داشت که آنچه هرو ی در کتاب اشارات ثبت کرده، مبتنی بر مشاهده‌ها و خاطره‌هایی است که مدتها پس از سفرهایش به رشته تحریر درآورده. ازاینرو ممکن است این آگاهیها خالی از لغزشها و بیدقتیهای ناشی از فراموشی وی در گذر زمان نباشد.

کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات تصویری کلی از زیارتگاه‌های موجود در بسیاری از سرزمینهای جهان اسالم، به ویژه مناطق مرکزی آن - شامل شام، جزیره، عراق، مصر و شبه‌جزیره عرب - به دست می‌دهد. بسیاری از آ گاهی‌های وی در این زمینه در سایر منابع تاریخی به چشم نمی‌خورد. ازاینرو این اثر در پژوهشهای مرتبط با مزارپژوهی و مزارشناسی از ارزش ویژه و منحصربه‌فردی برخوردار است.

این کتاب نشان می‌دهد که در سده‌های میانی اسلامی با محوریت سده ششم افزون بر مساجد مقدس، قبور و آرامگاه‌های منسوب به شخصیتهای مقدس، گونه‌های دیگری از زیارتگاه‌ها همچون زیارتگاه‌های مبتنی بر خواب و رؤیا، قدمگاه‌ها و پنجهگاه‌ها، آثار و اشیای منسوب به شخصیتهای مقدس، چاه‌ها، چشمه‌ها و پدیده‌های طبیعی مقدس نیز میان مسلمانان رواج داشته است. با بررسی و مطالعه دقیق کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات هروی می‌توان دریافت که بی‌تردید شکل غالب مزارات جهان اسلام، قبور منسوب به شخصیت‌های مقدس و رجال دینی محل احترام بوده است. این شخصیتها خود به گروه‌های مختلفی شامل پیامبران الهی و شخصیتهای قرآنی و خویشان و نزدیکان آنها، امامان و پیشوایان دینی - شامل امامان معصوم شیعه: و ائمه مذاهب اهل سنت - فرزندان و نوادگان ائمه و سادات علوی:، صحابه و تابعان رسول خدا، اولیا و مشایخ صوفیه و حتی خلفا و پادشاهان تقسیم‌بندی می‌شود.

محتوا

مساجد مقدس و متبرک

هروی در کتاب االشارات الی معرفة الزیارات مساجدی را در برخی از شهرها در شمار مکانهای زیارتی نام برده است. البته او برای چند مسجد مقدس مهم مسلمانان، شرح مفصلتری ارائه کرده و به تفصیل بیشتری مقامها و جایگاه‌های مقدس و ز یارتی درون آنها را برشمرده است. این مساجد عبارتاند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجداألقصی، جامع دمشق و مسجد کوفه.

قبور و مزارات شخصیتهای مقدس و رجال دینی

هروی در کتاب خود به‌طور گسترده به قبور و آرامگاه‌های منسوب به رجال دینی و شخصیتهای مقدس اشاره کرده است. البته بخش قابل توجهی از آنها قبور رجال و شخصیتهایی بوده که در قبرستانهای بزرگ و مشهور شهرهای مهم جهان اسلام به خاک سپرده شدهاند و هروی شرح مفصلی از مدفونان در آنها به دست داده است؛ نظیر قبرستان بابالصغیر دمشق، قبرستان» قرافه «قاهره) همان،قبرستانهای مهم بغداد - نظیر شونیزیه و خیزران) همان، و قبرستان بقیع در مدینه منوره.

بههر حال میتوان پیشوایان دینی و شخصیتهای مقدس و علمایی را که مورد احترام بودهاند و هروی در کتاب خود از قبور و مزارات آنان یاد کرده، در گروه‌های زیر دستهبندی کرد: پیامبران الهی، وابستگان و نزدیکان پیامبران، دیگر شخصیتهای یادشده در قرآن و قصص انبیا حکما و شخصیتهای پیش از اسلام، اجداد و آبای پیامبر، امامان معصوم شیعه، امامزادگان و سادات علوی، صحابه و تابعین، خلفا، ائمه مذاهب و علمای دین، اولیا و مشایخ صوفیه، شخصیتهای نیمه‌افسانهای یا مجهول و ناشناخته.

مقامها و مزارهای مرتبط با وقایع تاریخی و حضور شخصیت‌های مقدس

گونه دیگری از مزارات، مقام‌های منسوب به شخصیتهای مقدس و در واقع جاهایی بوده که در محل حضور این شخصیتها ساخته شده یا با وقایع تاریخی زمان حیات آنها ارتباط داشته است. شــمار قابل توجهی از این دســت مــزارات، مقامهــای منســوب بــه پیامبــران الهــی بوده اســت. ایــن مقامها گاه مســتند به ً یهودی به منابع اسرائیلیات و اقوالی بوده است که از طریق راویان و قصه ِ پردازان اصالتا تاریخی اســامی راه یافته و گاه تنها مبتنی بر باورهای رایج میان مردم بوده اســت. شــمار دیگری از این مقامها نیز منسوب به امامان شیعه:، به ویژه امام علی7 ،بوده است.

زیارتگاه‌های مبتنی بر اساس خواب و رؤیا

گونهای از ز یارتگاههای رایج در سده‌های میانی ز یارتگاه‌هایی بوده که بر مبنای رؤیت شخصیتهای مقدس دینی در خواب و رؤیا به وجود می‌آمده است. در پژوهشی در این زمینه با استناد به منابع و مدارک تار یخی بیش از چهل زیارتگاه مبتنی بر خوابً در فاصله سده‌های چهارم تا ششم و رؤیا در مصر و شام شمارش شده است که عمدتاً به وجود آمدهاند. بیشتر این دست زیارتگاه‌ها در درجه اول به امام علی۷ و در درجه بعدی به رسول خدا۹، حضرت زهرا۳ و سایر شخصیتهای مقدس منسوب بودهاند.

قدمگاه‌ها و پنجهگاه‌ها

گونه دیگری از زیارتگاه‌های نسبتاً رایج مکانهای حاو ی جای پا یا جای دست منسوب به شخصیتهای مقدس بوده که اصطلاحاً قدمگاه و پنجهگاه نامیده می‌شود.

آثار و اشیای منسوب به شخصیتهای مقدس

گونه دیگری از ز یارتگاههای رایج در جهان اسام مکانهای حاو ی آثار و اشیای منسوب به شخصیتهای مقدس بوده است. شایعترین نوع این اشیا سنگهایی بوده که با شخصیتهای دینی همچون رسول خدا۹، امام علی و پیامبران الهی: ارتباط داشته است. نمونه مشهوری از چنین دست زیارتگاه‌ها که در شماری از منابع قرون میانی بازتاب داشته،» مشهد النارنج «در دمشق است که با استناد به توصیف ابن جبیر، از مزارات مهم شیعیان بوده و در باور آنان امام علی۷این سنگ را با ضربه شمشیر دو نیم کرده بود..

چاه‌ها و چشمه‌های مقدس

گونه دیگری از مزارات رایج در سرزمینهای اسامی، چاه‌ها و چشمه‌های مقدس بوده است.

مکانها و زیارتگاه‌هایی با خواص ویژه

در کتاب اشارات هرو ی گاه از مکانها و ز یارتگاه‌هایی یاد شده است که گویا به دلیل دارا بودن خاصیت شفای بیماران یا برخورداری از پدیده‌های خارقالعاده محلَ جد «َ رن فَ توجه و زیارت مردم بودهاند. نمونهای از این دست اما کن چاه آبی در روستای» ک از توابع حلب بوده است که هر کس مبتا به زالو در گلوی خود میشده، از آب آن می‌نوشیده و هفت بار به دور آن طواف می‌کرده و با این کار زالو از گلویش خارج می‌شده است.

چاپ

کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات هرو ی در یکصد سال اخیر تا کنون چند بار منتشر شده است. نخستین و بهترین تصحیح انتقادی این اثر به دست ژانین سوردل تومین، بانوی مصحح و شرقشناس فرانسوی انجام شده و پژوهشکده فرانسوی مطالعات عربی در دمشق آن را در سال ۱۹۵۳ میالدی منتشر کرده است. متأسفانه چاپهای بعدی این اثر به دست پژوهشگران مسلمان با این تصحیح برابری نمی‌کند.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله گونه‌شناسی زیارتگاه‌های جهان اسلام در سده ششم بر اساس کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات هروی است.

• رحلة ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، بیروت، دارالمشرق العربی، بی‌تا.
• وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ابن خلکان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• تکملة إکمال الاکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، ابن صابونی، محمد بن علی، تحقیق مصطفی جواد، بغداد، المجمع العلمی العراقی، ۱۹۵۷م.
• التکملة لوفیات النقلة، منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۹۸۸م.
• الاشارات الی معرفة الزیارات، هروی، علی بن ابی‌بکر، تحقیق جانین سوردیل طومین، دمشق، المعهد الفرنسی للدراسات العربیة، ۱۹۵۳م.