وادی القری
وادی القُری (امروزه: العُلا) یکی از مناطق تاریخی و باستانی شبه‌جزیره عربستان است که در حدود ۳۰۰ کیلومتری شمال مدینه قرار دارد. یکی از منازل آباد در راه بازرگانی شام به حجاز و سپس یمن بوده است.در صدر اسلام مسکن یهودیان بود و غزوه وادی القری در این منطقه رخ داد. پیامبر(ص) در جریان غزوه تبوک نیزاز این منطقه عبور کرد. امام علی (ع) در وادی القری موقوفاتی داشته و در دوران باستان هم؛ منازل قوم عاد و ثمود در آنجا بوده است. اکنون این منطقه یکی از مناطق خوب گردشگری در عربستان محسوب می‌شود.
این منطقه در طول تاریخ به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تمدنی و تجاری حجاز شناخته می‌شده و نقش مهمی در تحولات صدر اسلام ایفا کرده است.
ه عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق تاریخی حجاز، تمدن‌های متعددی را از دوران باستان تاکنون به خود دیده است. از اقوام عاد و ثمود گرفته تا یهودیان و مسلمانان، هر یک در شکل‌گیری تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه سهم داشته‌اند. امروزه نیز این منطقه با حفظ میراث غنی تاریخی‌اش، به یکی از کانون‌های مهم گردشگری فرهنگی در عربستان سعودی تبدیل شده است.
نام و مکان
وادی القری که امروزه به وادی العُلا معروف است[۱]، دره‌ای طولانی در 300 کیلومتری شمال غربی مدینه در راه بازرگانی شام به حجاز بوده است.[۲] در جنوب این منطقه، خیبر قرار دارد و به دلیل داشتن قریه‌های متعدد و به هم پیوسته، به "وادی القری" (دره آبادی‌ها) معروف شده است.[۳] این منطقه با مساحتی حدود ۲۳۹۱ کیلومتر مربع، در سال ۲۰۲۲ جمعیتی بالغ بر ۶۰٬۱۰۳ نفر داشته و به عنوان یک شهر واحه‌ای باستانی، نقش مهمی در توسعه گردشگری عربستان ایفا می‌کند.
منابع تاریخی در سده دوم قمری وادی‌القری را آبادترین منطقه در جزیره‌العرب دانسته‌اند[۴] و حِمْیَری در سده نهم قمری آن را دارای نخلستان‌ها و چشمه‌های بسیار توصیف کرده که نوادگان جعفر بن ابی‌طالب (معروف به الوادیین) در آن سکونت داشتند.[۵]
دوران باستان
در زمان‌های باستان، وادی القری منازل قوم عاد و ثمود بوده است. مرکز مهم این منطقه «قُرح» بوده که گفته می‌شود قوم عاد در آنجا هلاک شدند.[۶] مقدسی در سده چهارم قمری گزارش می‌دهد که در سراسر حجاز پس از مکه، جایی آبادتر از شهر قُرح وجود نداشته است.[۷]
شهر تاریخی «الحِجر» یا «مدائن صالح» در ۲۲ کیلومتری شمال العلا از دیگر مناطق مهم این وادی است[۸] که گویند مسکن قوم ثمود بوده[۹] و در قرآن کریم از آن یاد شده است.[۱۰] این شهر نخستین اثر ثبت شده عربستان سعودی در میراث جهانی یونسکو است.[۱۱] برخی منابع بیرون آمدن ناقه صالح از دل کوه را در همین منطقه می‌دانند.[۱۲]
وادی القری در صدر اسلام
پس از اقوام عاد و ثمود، یهودیان در این منطقه ساکن شدند و زمین‌هایش را آباد کردند. سپس برخی قبایل عرب نیز در این منطقه سکنی گزیدند. در صدر اسلام، وادی القری یکی از مراکز مهم یهودیان در حجاز بود و غزوه وادی القری در این منطقه رخ داد.[۱۳]
غزوه وادی القری
یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی این منطقه، غزوه وادی القری در جمادی‌الثانی سال هفتم قمری بود. پیامبر اکرم(ص) پس از فتح خیبر، راهی وادی القری شدند و یهودیان ساکن آنجا را به اسلام دعوت کردند. پس از امتناع یهودیان از پذیرش اسلام، جنگ درگرفت و در نهایت یهودیان تسلیم شدند. پیامبر(ص) اموال آنها را به غنیمت گرفت، ولی زمین‌ها و نخل‌هایشان را در اختیارشان باقی گذارد تا به عنوان خراج‌گذار با مسلمانان همکاری کنند.[۱۴]
عبور پیامبر(ص) از وادی القری
پیامبر اکرم(ص) در جریان غزوه تبوک از این منطقه عبور کردند و در آنجا نماز خواندند.[۱۵] گزارش شده که یهودیان بنی عُرَیض در این سفر، غذایی به نام "هَریسه" برای پیامبر(ص) آوردند و حضرت از آن تناول فرمودند.[۱۶] همچنین نقل شده که رختخواب پیامبر(ص) در هنگام وفات، از پارچه‌های وادی القری بوده است.[۱۷]
موقوفات امام علی(ع) در وادی القری
امام علی(ع) در وادی القری املاک و موقوفات متعددی داشت که آنها را در راه خدا وقف کرده بود.[۱۸] از جمله این موقوفات، چشمه‌ای به نام "چاه ناقه" در منطقه بِیره از وادی القری بود.[۱۹]
بر اساس گزارش‌های تاریخی، این موقوفات در دوره‌های بعدی مورد ادعا و اختلاف قرار گرفت و در نهایت به کاربرد وقفی خود بازگردانده شد.[۲۰] در روایتی از امام علی(ع) نقل شده که فرمودند: تمام اموالی که در منطقه وادی القری دارد، برای فرزندان فاطمه(س) خواهد بود و بردگان آن نیز وقف خواهد بود.[۲۱]
- ↑ المعالم الاثیره، ص224.
- ↑ نگا: حجاز در صدر اسلام، ص83.
- ↑ مراصد الاطلاع، ج3، ص1087.
- ↑ معجم البلدان،ج4، ص338.
- ↑ الروض المعطار، ص602.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص321.
- ↑ احسن التقاسیم، ص83 و 84.
- ↑ المعالم الاثیره، ص97.
- ↑ معجم البلدان،ج2، ص221؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص381؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص24.
- ↑ سوره اعراف، آیه 74.
- ↑ سایت رسمی یونسکو
- ↑ معجم البلدان،ج2، ص221.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص84.
- ↑ المغازی، ج2، ص711- 709.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص83.
- ↑ المغازی، ج2، ص2006.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص79؛ بحار الانوار، ج16، ص252.
- ↑ الروض النضیر،ج4، ص123؛ نهج السعاده، ج2، ص217.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص223.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص223 و 224.
- ↑ فروع کافی، ج7، ص49.