حرم حضرت زینب (دمشق)

حرم حضرت زینب(س) زیارتگاهی است در شهر دمشق در کشور سوریه و مشهور است که قبر حضرت زینب کبری(س) فرزند دختر امام علی(ع) و فاطمه زهرا و خواهر امام حسن و حسین در آن قرار دارد. این زیارتگاه قدمت زیادی دارد و دست کم از قرن ششم هجری قمری وجود داشته است اما در منابع تاریخی محل دفن زینب صغری (ام کلثوم) دانسته شده است. اما در سده‌های اخیر به عنوان محل دفن زینب کبری شهرت یافته است.

این زیارتگاه بسیار مورد توجه بوده و در طول تاریخ بارها بازسازی شده است. ایرانیان نیز در بازسازی و اهدای هدایایی به این زیارتگاه نقش داشته اند.

مزارهای منسوب به زینب کبری(س)

نوشتار اصلی: مزار زینب کبری (س)

درباره اینکه حضرت زینب در چه مکانی وفات کرده است اطلاعات تاریخی دقیقی وجود ندارد، به همین دلیل مکان دقیق مقبره ایشان شناخته شده نیست. در حال حاضر دو زیارتگاه به عنوان مقبره حضرت زینب کبری(س) وجود دارد. یکی به مسجد سیدة زینب مشهور است و در کشور مصر در شهر قاهره قرار دارد و دیگری حرم حضرت زینب در دمشق است. این مقاله به معرفی این زیارتگاه (دمشق) اختصاص دارد.

حرم حضرت زینب در دمشق

مزاری که به حرم حضرت زینب شهرت دارد، در سوریه در شهرکی به نام السیده زینب واقع شده است که در اصل روستایی به نام راویه بود. بعدا این روستا به قبر الست مشهور شد و مدتی است السیده زینب نامیده می‌شود. این شهرک را ایرانی‌ها زینبیه می‌خوانند.

گزارش‌ها درباره درگذشت حضرت زینب در دمشق

ابوبکر موصلی از صوفیان دمشق در قرن هشتم هجری قمری، نخستین فردی است که از درگذشت حضرت زینب در غوطه دمشق در روستای راویه خبر داده است. داستان مسافرت حضرت زینب با همسرش عبدالله بن جعفر طیار که در برخی منابع متاخر ذکر شده نیز مبنایی در منابع تاریخی معتبر ندارد و مورد نقد قرار گرفته است.

مزار ام کلثوم یا زینب کبری؟

در منابع تاریخی مختلف از قرن ششم به بعد، به این زیارتگاه اشاره کرده‌اند اما آن را قبر ام کلثوم دانسته اند. ابن عساکر (در قرن ششم) به مسجدی که در مکان قبر ساخته شده بود اشاره کرده است. به گزارش ابن جبیر و ابن بطوطه بر روی این قبر (که اهالی آن را قبر ام کلثوم می‌دانند)مسجد بزرگی ساخته شده بود و بیرون از آن خانه‌هایی وجود داشت و اوقافی داشت.

همچنین وجود سنگ نوشته کهنی بر این قبر که از قرن پنجم با ششم باقی مانده است و تصویر آن در سفرنامه علی خان امین الدوله منتشر شده است این گزارش‌ها را تایید می‌کند. بر روی این سنگ نوشته حک شده که این قبر از آن زینب الصغری مکنا به ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب و فاطمه البتول است. ام کلثوم دختر دوم امام علی از فاطمه زهرا است که بنابر برخی روایات در کربلا هم حضور داشته است.

با این حال بسیاری از علمای شیعه این مکان را به عنوان حرم حضرت زینب (س) را پذیرفته‌اند و در وقفنامه‌ای برای این مزار که از سال ۷۶۸ در دست است، از صاحب مزار با نام «زینب کبری» یاد شده است بدین ترتیب گویا این انتساب از قرن هشتم وجود داشته است.

تاریخچه بنا

تصویر صندوق قبر اهدایی بازرگانان ایرانی

گزارش‌هایی از بازسازی‌های متعدد این بنا از قرن هشتم به بعد در دسترس است که فهرستی از آن به شرح زیر است:

• ساختمان مزار در سال ۷۶۸ق..
• بازسازی در سال ۱۱۶۵ ق.
• توسعه بنا در ۱۲۵۶ ق.
• تعمیر سقف که به دلیل بارش باران فروریخته بود در سال ۱۲۸۷ق. (۱۸۷۰ میلادی).
• ساخت نمای سنگی ورودی غربی در سال ۱۳۵۴ ق.
• تهیه نقشه توسعه بنای حرم در ۱۳۷۰ ق.
• اهدای ضریح نقره‌ای در ۱۳۷۰ق. از سوی محمد علی حبیب.
• اهدای صندوقچه خاتم‌کاری شده به دست محمد صنیع خاتم، از سوی تاجران ایرانی ۱۳۷۳ ق.
• اتمام مرحله اول توسعه حرم با کمک مهدی بهبهانی تاجر ایرانی در۱۳۷۴ق.
• اهدای درِ طلاکوب ورودی غربی از سوی تاجران ایرانی در سال ۱۳۸۰.
• اهدای ضریح نقره‌ای طلاکوب و میناکاری شده به دست هنرمندان اصفهانی در سال ۱۴۱۲ ق

توصیف بنای زیارتگاه

مساحت بنای آستانه زینبیه، ۲۸۵۰۰ متر مربع است. صحن آستانه چهار ورودی اصلی دارد و گرداگرد صحن رواق‌هایی به عرض ۴ متر قرار دارد. نمای رواق‌ها شامل ۱۱ طاقگان آجری است. ساختمان حرم در میان صحن به شکل مربع و در ابعاد ۲۸ در ۲۸ متر ساخته شده و گرداگرد آن نیز رواق‌هایی با ۱۱ طاقگان وجود دارد. قبر، داخل حرم و داخل ضریح جدید قرار گرفته است.

گنبد

بالای قبر که در وسط بنا قرار گرفته، گنبدی به قطر ۱۰ متر و ارتفاع ۲۰ متر از کف حرم وجود دارد. سطح داخلی گنبد کاشی کاری و سطح خارجی از صفحات مسی آب طلا کاری پوشیده شده است.

مناره‌ها

در دو زاویه جنوب شرقی و غربی صحن دو مناره به قطع ۲/۵ متر وجود دارد. پایه مناره ها داری پوشش گرانیت و بدنه آن کاشی کاری شده است.

جستارهای وابسته

• مزار زینب کبری (س)
• مسجد سیدة زینب (قاهره)

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار پیامبر و زیارتگاه‌های اهل بیت در سوریه نوشته احمد خامه یار است.