تیر اجل در صدمات راه جبل (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

موضوع راه جبل یکی از موضوعات [[سفرنامه‌های فارسی]] [[عهد قاجار]] است <ref> نک: سفرنامه فراهانی، ص169-170، 197.</ref><ref>سفرنامه سیف الدوله، ص147.</ref> که موضوع اصلی این اثر است. نویسنده در سفر حج 1297ق. رساله‌ای در معرفی این راه و ثبت مشکلات سفر نگاشته، با این امید که صاحبان منصب در حکومت ایران را به رفع مشکلات وادارد. اما دو سال بعد که از همان راه به حج رفته، با وضعیتی بدتر روبه‌رو شده است. از این رو، وی تصمیم گرفته است بر رساله پیشین خود توضیحاتی بیفزاید؛ اما آن را همراه نداشته است. وی از هراس آن‌که مبادا در این راه بمیرد و دستش به رساله نرسد، «طرحی نو درانداخته» و رساله‌ای دیگر نگاشته است. <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص698</ref> [[آقا بزرگ تهرانی]] رساله اول را که به سخن او «[[الرحله]]» نام داشته و مشتمل بر 19 فصل و یک اشاره و پایان بوده، همراه "تیر اجل در صدمات راه جبل" و چند سفرنامه حج در کتابخانه [[میرزا مجدالدین نصیری]] در [[تهران]] دیده است. <ref> الذریعة، ج26، ص243.</ref>

مسیر جبل یکی از چند راه اصلی مردم ایران و عراق برای سفر به حرمین بوده که از [[کوفه]] در جنوب عراق آغاز می‌شده و از [[نجد]] می‌گذشته است. <ref> تذکرة الطریق، ص22</ref><ref>نک: میقات حج، ش69، ص93-120، «راه کوفه ـ مکه، کهن‌ترین راه عراق به حجاز. </ref> در منابع کهن، از این مسیر به «[[راه زبیده]]» یا «[[درب زبیده]]» یاد شده <ref> الاماکن، ص148</ref><ref>میقات حج، ش69، ص104-105</ref> و عنوان راه جبل بیشتر در سفرنامه‌های فارسی سده‌های اخیر مصطلح گشته که به قصبه‌ای با همین نام در این راه اشاره دارد. خطرهای طبیعی مانند کم‌آبی و گرمای هوا و ناامنی‌های برآمده از غارتگری [[اعراب بدوی]] ساکن در میان راه، مسؤولیت‌ناپذیری متصدیان امور حمل و نقل و زیاده‌خواهی‌های امیر جبل، موجب شده است که دانشمندان [[شیعه]] در برخی سال‌ها سفر از راه جبل را [[تحریم]] کنند. از جمله، به سال 1320ق. [[شیخ فضل الله نوری]] پس از سفر به حج در سال 1319ق. در رساله‌ای به حرمت سفر در این راه [[فتوا]] داد. حکم تحریم بسیاری از فقیهان آن روزگار مانند [[محمد غروی فاضل شربیانی]]، آ[[خوند ملا محمد کاظم خراسانی]]، [[محمد حسن مامقانی]]، [[سید محمد کاظم یزدی]]، [[عبدالله مازندرانی]]، و [[عباس کاشف الغطاء]] در این رساله به چشم می‌خورد.<ref> نک: رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات، ج1، ص25-54</ref>

بر پایه گزارش نویسنده، حمله‌داران عرب و غیرعرب هر ساله در شهرها و روستاهای ایران می‌گشته و به دروغ مدعی می‌شده‌اند که راه جبل از راه‌های دیگر برای سفر به مکه امن‌تر و نزدیک‌تر است و گروهی را می‌فریفته و قرارداد می‌بسته و بخشی از اجرت خود را از پیش می‌گرفته‌اند. آن گاه که مسافران به نجف می‌رسیده‌اند، بدعهدی و زیاده‌خواهی حمله‌داران آغاز می‌شده و به بهانه‌های گوناگون بر [[کرایه]] خود می‌افزوده و وجوهی دیگر افزون بر قرارداد از آنان می‌گرفته و از خدمات خود نیز می‌کاسته‌اند. <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص699-700</ref> در میان راه، امیر جبل و قبایل عرب، از مسافران مبالغ هنگفت با نام [[خاوه]] (مبلغی در برابر عبور از سرزمین) طلب می‌کرده‌اند. این روند تا مقصد و سپس در سفر بازگشت، ادامه داشته و مسافران هم چاره‌ای جز تحمل نداشته و زیان مالی و جانی بسیار به جان می‌خریده‌اند.

[[گزارش‌های سفرنامه مکه]] نوشته [[عبدالحسین خان افشار]] مربوط به همین سال که در آن، شرح سفر از راه جبل آمده، با این رساله سازگاری دارد. بر پایه این سفرنامه، امیر جبل [[شیخ عبدالرحمن]] بوده و حرکت حج‌گزاران ایرانی از راه جبل به دستور دولت ایران صورت می‌گرفته است. چند سال از جمله سال 1299ق. حج ممنوع بوده؛ اما امیر جبل با پرداخت رشوه به [[کنسول ایران]] در [[جده]]، ممنوعیت را بر‌داشته است. <ref> پنجاه سفرنامه، ج4، ص580</ref> سفرنامه‌ای دیگر نیز با عنوان [[سفرنامه مکه]] نوشته [[عالمی شیعه]] که هویت او دانسته نیست، در همین سال، سفر در راه جبل را بسیار نکوهیده و از آن با عنوان «سفر آخرت» یاد کرده است.<ref> پنجاه سفرنامه، ج4، ص809</ref>

از مطالب ویژه رساله، معرفی کسانی است با عنوان [[ذُکرو]] که دو وظیفه بر عهده داشته‌اند: یکی محافظت از مسافران در شب در برابر دزدان محلی؛ دیگری حرکت در پی کاروان و رساندن مسافرانی که از کاروان جا می‌مانده‌اند. به سخن نویسنده، اینان نیز در گزاردن وظایف خود کوتاهی می‌کرده‌اند. <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص702-703</ref>

شماری دیگر از موضوعات رساله عبارتند از: میزان خاوه پرداختی مسافران، <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص703-704</ref> [[شیخ جبل]] و ستمگری‌های او، <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص712-716</ref> مسؤولیت‌ناپذیری ماموران وزارت خارجه ایران و درآمد آنان در قبال وضعیت حج‌‌گزاران ایرانی، <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص706، 719</ref> و شمار حمله‌داران راه جبل که به سخن نویسنده 40 تن بوده‌اند. <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص723</ref>

شرحی مفصل در باره کوشش‌های [[آیت‌الله شیخ عبدالحسین تهرانی]] (م. 1286ق.)  معروف به [[شیخ العراقین]]، از دانشمندان بانفوذ سده 13‌ق. و مورد اعتماد [[امیرکبیر]] [[صدر اعظم]] ناصرالدین شاه، برای اصلاح راه جبل، در صفحاتی از رساله آمده است. به سخن نویسنده، شیخ نخست به امیر جبل و [[امیر الحاج]] راه جبل درباره بدرفتاری با حج‌‌گزاران ایرانی هشدار داد و چون این هشدار سود نبخشید، از حکومت ایران خواست تا راه جبل را بر [[ایرانیان]] ممنوع کند. چون ممنوعیت برقرار شد، امیر جبل چند تن از نزدیکان خویش را نزد شیخ فرستاد و تعهد کرد که شرایط شیخ را بپذیرد. حکومت ایران به سال 1280ق. [[حسین خان شهاب الملک نظام الدوله]] <ref> نک: شرح حال رجال ایران، ج1، ص393-394</ref> را مامور مذاکره با حمله‌داران و امیر جبل و سامان دادن به امور حج‌‌گزاران ایرانی کرد؛ اما سرانجام نتیجه‌ای به دست نیامد. <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص726-728</ref>

این رساله نخست در سال 1380ش. به دست [[رسول جعفریان]] بر پایه نسخه خطی متعلق به [[اصغر مهدوی]] <ref> فهرست نسخه‌های خطی، دانش‌پژوه، ص69</ref> تصحیح و با 68 صفحه وزیری مشتمل بر مقدمه‌ای از مصحح درباره اهمیت رساله، در [[مجله میقات حج|مجله میقات]] چاپ شد. سپس همین نسخه به سال 1380ش. در کتاب [[مقالات تاریخی]] <ref> مقالات تاریخی، ج9، ص11-43</ref> و به سال 1389ش. در مجموعه «[[پنجاه سفرنامه حج قاجاری]]» با 43 صفحه وزیری آمده که مقاله حاضر بر پایه همان است. <ref> پنجاه سفرنامه، ج4، ص691-723</ref> نسخه‌ای دیگر از این سفرنامه که در تصحیح حاضر از آن استفاده نشده، در فهرست [[مرکز احیاء میراث اسلامی]] معرفی شده <ref> فهرست نسخه‌های خطی، اشکوری، ج6، ص296</ref> که به سخن مصحح، تفاوت‌هایی اندک با این نسخه دارد. <ref>تیر اجل در صدمات راه جبل، ص695، مقدمه مصحح</ref>