سید عبدالکریم بن طاووس: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سید عبدالکریم بن احمد بن طاووس''' (۶۴۸-۶۹۳ق)، متولد کربلا، عالم، محدث، نسابه و ادیب [[شیعه|شیعی]] و نویسنده کتاب مشهور «فرحة الغری» است. پدر او احمد بن طاووس از عالمان شیعه و عموی او علی ابن طاووس، مؤلف کتاب‌های اقبال و لهوف است. به جز پدر و عمو از استادانی مانند حسین بن ایاز، [[محقق حلی]] و [[خواجه نصیرالدین طوسی]] بهره برده و شاگردانی مانند ابن داوود (م.٧١۵ق) و ابن فوطی بغدادی را تربیت کرد. در مدفن او بین [[نجف]]، [[مدینه]]،‌[[مسجد کوفه]] و [[حله]] اختلاف است. مرقدی در جنوب حله منتسب به اوست.

آل طاووس، خاندانی اهل [[مدينه]] بودند، که به [[حله]]، كوچ كرده و در [[عراق]] دارای پایگاه علمی و سیاسی شدند. آنها از سوی پدر به [[امام حسن(ع)]] و از سوى مادر به [[امام سجاد(ع)]] مى‌رسند؛ زیرا سلیمان بن داوود که در شجره آنها است، از یک سو به [[حسن مثنی]] فرزند امام حسن(ع) و از سوی دیگر به ام‌کلثوم دختر امام سجاد(ع) می‌رسد.

نياى بزرگ اين خاندان، سيد محمد، مشهور به طاووس، فرزند اسحاق، فرزند حسن، فرزند محمد، فرزند سليمان، فرزند داوود، فرزند حسن مثنى است. وی به علت زیبایی چهره، طاووس لقب گرفته و تبارش پس از اقامت در عراق، به آل طاووس شهرت يافتند.<ref name=":0">لولو البحرين، علامه بحرانى، ص ٢۴۴، عمده الطالب فى المناقب آل ابى طالب، ابن عنيد، ص ١۵٧ ١۵۶، منتهى الامال، محدث قميف ح اول، ص ۴٧۶</ref> وی، عالم و محدث بوده و مقام ریاست سادات علوی را در حله و سورا عهده‌دار بود.<ref name=":1">دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ح ٢، ص ۵۴؛ ماخذ قيل، ص ٣۴٢، رياض العلماء، ميرزا عبدالله افندى اصفهانى، ترجمه محمد باقر ساعدى، ج ۶، ص ١٨۶ ١٨٧، مفاخر اسلام، على دوانيف ح۴، ص ۵٩ ۵٨.</ref>

یکی دیگر از بزرگان این خاندان، اسحاق پدر سید محمد طاووس است، که نوه امام حسن(ع) و برادر رضاعی [[امام صادق (ع)|امام صادق(ع)]] بوده است؛ مادرش فاطمه، که دختر [[امام حسین(ع)]] و همسر حسن مثنی است، امام صادق(ع) را شیر داده است. اسحاق را عابد و وارسته خوانده‌اند. امام صادق(ع)، به مادر وی اعمالی را آموزش داد تا با انجام آنها، فرزندش داوود، از زندانِ [[منصور عباسی]] رها شود. این اعمال به «اعمال ام داوود» شهرت یافت.<ref>دائرة المارف تشيع، ج اول، ص ٣۴١.</ref>

بزرگان اين خاندان، از دوران اقامت در مدينه و پس از آن در حله، [[مصر]]، [[کربلاء|كربلا]] و [[نجف]] نقيب الاشراف و نقيب النقبا بوده و بر امور سادات و علويان نظارت داشتند.<ref name=":0" />

پدر وی، احمد بن موسی (م.۶۷۳ق)، مکنی به ابوالفضائل، فقیه، محدث و مفسر بوده و به فقیه [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] شهرت یافت. او و برادرش رضی‌الدین علی بن موسی، هر دو فرزندان سید محمد طاووس و معروف به «ابن طاووس» هستند. هرجا لفظ ابن طاووس، در کتاب‌های فقه، رجال، حدیث، شعر، ادب و کلام بیاید، مراد احمد بن موسی بوده و هرجا در کتاب‌های دعا، زیارت، اخبار اهل بیت(ع) و گزارش رخدادهای [[عاشورا]] بیاید، مراد رضی‌الدین علی بن موسی است.<ref name=":1" /> احمد بن موسی پدر سید عبدالکریم، از استادانی مانند نجیب‌الدین ابن‌نما و سید فخار موسوی بهره برد.<ref>لولو البحرين، ص ٢۴٢، پاورقى سيد محمد صادق بحر العلوم، مراقد المعارف، محمد حرز الدين، تحقيق محمد حسين حرز الدين، ج اول، ص ١١٢، گنجينه دانشوران، احمد رحيمى، ص ١٠۶.</ref> گویا تقسیم احادیث به صحیح، حسن، موثق و ضعیف، برای نخستین بار توسط احمد بن موسی انجام شده و به دست شاگردش [[علامه حلی]] گسترش یافته است.<ref>الذريعه الى تصانيف الشيعه، ج ٣، ص ٣٨۵؛ ج ٧، ص ۶۴ و ۲۴۱.</ref>

يكى از نياكان مادری وی، [[ورام بن ابى فراس]]، از فرزندان [[مالك اشتر]] است. برخى، ورام را جد پدرى او دانسته‌ و برخی دیگر رد کرده‌اند؛ زیرا در این صورت، این خاندان سید نخواهد بود.{{یادداشت|نسب ابوالحسن ورام، اين گونه است: ورام، فرزند ابن فراس، فرزند ورام، فرزند حمدان، فرزند عيسى، فرزند ابى النجم، فرزند ورام، فرزند حمدان، فرزند خولدن و او فرزند ابراهيم، پسر مالك بن حارث اشتر نخعى.}}<ref>الانوار الساطعه فى المائه السابعه، شيخ آقا بزرگ تهرانى، ص ١٩٧؛ حیات سید عبدالکریم بن طاووس، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۸، ص۸۱ و ۸۲.</ref> «تنبيه الخواطر و نزهة النواظر»، معروف به مجموعه ورام نوشته او است.<ref>امل الامل، شيخ حر عاملى، ج ٢، ص ٣٣٩ ٣٣٨.</ref>

وی، تحصیلات خود را در [[بغداد]] و [[حله]] گذراند. او را در نیروی حافظه ستوده‌اند؛ به باور شاگرد او ابن داوود (م.٧١۵ق)، هر چه وارد ذهن او می‌شد از یادش نمی‌رفت. به گفته او، سید عبدالکریم در زمینه خطاطی، پس از ۴۰ روز، از استاد خط بی‌نیاز شد. وی در ۱۱ سالگی حافظ [[قرآن]] بود.<ref name=":3">رياض العلماء وحياض الفضلاء، ج۳، ص ١۵۶؛ دائرة المعارف تشيع، ج ١، ص ٣۴١.</ref> برخی از استادان او به این شرحند:

*حسین بن ایاز، از عالمان [[اهل سنت]]، که از او ادبیات عرب را فرا گرفت؛{{یادداشت|سید عبدالکریم، در يكى از اجازات خود، كه براى ابن زهره صادر كرده است، مى‌نويسد: «حسين فرزند اياز، در علوم و ادبيات عرب، اعلم از معاصرين خود بوده است.» ميرزا عبدالله افندى، اجازه‌اى را كه حسين بن ایاز به سيد عبدالكريم داده، در پشت كتاب مفصل زمخشرى ديده‌ است. وی، همین کتاب را کتابی دانسته که سید عبدالکریم نزد او خوانده است.}}<ref name=":2" />

*محقق حلی؛ که برخی رابطه وی با سید عبدالکریم را فراتر از رابطه استاد و شاگردی دانسته‌اند.<ref>تلخيص مجمع الاداب فى معجم الالقاب، عبدالرزاق ابن فوطى بغدادى، ج ۴، ص ١١٩.</ref>

*خواجه نصيرالدين طوسى؛<ref>علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى، ص ۶٨، فوايد الهنويه، ح اول، ص ١٨٩.</ref>

*يحيى بن سعيد؛

*مفيد الدين بن جهم؛

*سيد عبدالمجيد بن سيد فخار موسوى حائرى.<ref>رياض العلماء وحياض الفضلاء، ح٣، ص ۵٠٠و ۵٠١.</ref>

سيد عبدالكريم، فقیه<ref name=":5">بحار الانوار، ج۱، ص۱۳.</ref> و در دانش‌هاى ادبى، مانند نحو و عروض ماهر بود.<ref name=":6" /> او علم انساب،<ref name=":7">مجالس المومنين، قاضى نور الله شوشتريف ج اول، ص ۵٧، فوايد الرضويه، ج اول، ص ۴٠٧.</ref> به ویژه انساب علويان و خاندان‌هاى علمى را به خوبى شناخته و نقايت علويان را در روزگار خويش بر عهده داشت.<ref name=":6">نقد الرجال، تفرشى، ص ١٩١.</ref> سید عبدالکریم را شاعر و ادیب نیز خوانده‌اند.<ref name=":7" />

*حسن بن علی بن ابی‌داوود (م.٧١۵ق)؛ وی با استادش سید عبدالکریم، اختلاف سنی زیادی نداشته، با این وجود از وی بهره می‌برد. کتاب او در علم رجال معروف است.<ref name=":3" />

*ابن فوطى بغدادى، عالم [[اهل سنت]]؛<ref name=":4">لولو البحرين، پاورقى سيد محمد صادق بحر العلوم، ص ٢۶٢، امل الامل، ح ٢، ص ١۵٢.</ref>

*كمال الدين ابوالحسن على بن شيخ شرف الدين حسين بن حماد بن ابى الخير ليثى واسطى؛<ref>امل الامال، ج ٢، ص ١۵٨.</ref>

*عبدالصمد بن احمد بن عبدالقادر بن ابى‌الجيش، از مشايخ فاطمه دختر محمد بن احمد بن عبدالله خادم عكبرى.<ref>جامع الرواه، محمد اردبيلى حائرى غروى، ج۱، ص ۴۶٣.</ref>

*سيد رضى الدين ابوالقاسم على؛ او با عموى خود سید رضی‌الدین علی بن طاووس هم‌لقب بوده است.{{یادداشت|اين گونه نام‌گذارى در ميان طوايف عراق عرب، متداول بوده است.}} سيد عبدالحميد بن فخار موسوی، اجازه‌ای را براى سيد عبدالكريم و فرزند او سيدرضى الدين ابوالقاسم على، نگاشته است.{{یادداشت|مؤلف ریاض العلماء، این اجازه را در پشت نسخه‌ای از کتاب المجدی دیده است.}} او را فاضلی جلیل معرفی کرده‌اند.

*ابوالفضل محمد بن غياث الدين؛ که بر پایه نوشته سيد عبدالكريم در پشت كتاب الملاحم و الفتن، در سال ۶۷۰ق. در [[بغداد]] به دنیا آمده است. درباره اینکه وی از زمره عالمان بوده یا نه، خبری در دست نیست.<ref>رياض العلما، ج ٣، ص ٢٠۵، طبقات اعلام الشيعه ج٣، ص ١٩٠.</ref>

*الشمل المنظوم فى مصنفى العلوم: شاگرد وی ابن داوود، در رجال خود، تألیف این اثر را بین شیعیان بی‌سابقه دانسته است. این کتاب، تا کنون یافت نشده است. از عنوان آن پیدا است، فهرست‌گونه‌ای در دانش‌های گوناگون بوده و اطلاعاتی درباره کتاب‌های عالمان داشته است. آقابزرگ تهرانی از خدا خواسته دیدن این کتاب را روزی او قرار دهد؛<ref>الذريعه، ج ٧، ص ١٠ ١٠٩، طبقات علام الشيعه، ج ٣، ص ٩٣.</ref>

*حاشیه بر دعاى سمات: نسخه خطى این اثر در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است؛

*الحواشى على المجدى: در علم انساب نگاشته شده و مؤلف در نگاشتن آن، از کتاب «البيان و التبين فى المناسب آل ابى طالب»، نوشته «ابى‌محمد حسن بن عبدالله طالبى جعفرى» بهره برده است. سيد حسون براقى، مولف تاريخ كوفه، از این کتاب، در تألیف اثرش استفاده کرده است؛

*كتاب الإجازات: آقابزرگ تهرانی این کتاب را غیر از کتاب الإجازاتی دانسته که عموی او، سید رضی‌الدین علی بن طاووس نگاشته و نام کامل آن را «الاجازات لكشف طرق المفازات فيما يحصى» معرفی کرده است. به گفته آقابزرگ، مولف رياض العلماء، تصور کرده این کتاب، تألیف عموی اوست.<ref>الذريعه، ج اول، ص ١٢۶، و ١٢٧ و ١٢٨.</ref>

مشهورترين اثر وی، «فرحة الغری بصرحة الغری» است، كه دربارۀ تاريخ و جغرافياى محل دفن [[امام على(ع)]] است.  

برخی، واژه «غری» را در این عنوان به معنای نیکو گرفته، غریِ نخستین را صفت جانشین موصوف عام دانسته و غری دوم را صفت برای بنا دانسته‌اند. فرجة، به معنای مژدگانی و صرحة، به معنای ساخت خانه و بروز هر چیزی معرفی کرده‌اند؛‌ از این رو، برگردان فارسی عنوان را، «مژدگانى هر انسان با حُسن و شرف در ساخت آشكار بنای (بارگاه) جذاب [[نجف]]» دانسته‌اند.<ref name=":9">حیات سید عبدالکریم بن طاووس، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۸، ص۸۹.</ref> [[غری|غَری]]، منطقه‌ای است در [[عراق]]، در منطقه [[ظهر الکوفه]]، که به این نام شهرت داشته و محل دفن شدن پیکر امام علی(ع) است.<ref>فرهنگ‌نامه زیارت، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵، ص 14.</ref> قاضى نور الله شوشترى، در مجالس المومنين، نام کتاب را «فرحة الغرى فى فضل ساكن الغرى» معرفی کرده است.<ref>مشهد الامام على فى النجف، ماهر سعاد، طبع دار المعارف مصر، ص ۱۲۱ و ١٢٧.</ref>

سيد عبدالكريم، در اين کتاب، مستنداتى كه مؤید دفن پيكر امام على(ع) در نجف است را گردآورده است. اين كتاب شامل دو مقدمه و پانزده باب است. مقدمه نخست، در بيان اين است كه [[آستان مقدس امام علی(ع)|مدفن امام على(ع)]] در غرى قرار داشته و مقدمۀ دوم، درباره مخفى‌سازى مرقد وی است. در باب‌هاى نخست تا يازدهم، رواياتى از [[حضرت محمد(ص)]] و [[امامان(ع)]] از امام على(ع) تا [[امام حسن عسكرى(ع)]] گردآمده است. در باب‌هاى دوازدهم تا چهاردهم، مطالبى از [[زید بن علی]]، [[منصور عباسی]]، رشيد عباسى، گروهی از [[بنى‌هاشم]] و شماری از عالمان در اين باره ذكر گرديده است. باب پانزدهم به ذكر كراماتى اختصاص يافته كه در جوار [[آستان مقدس امام علی(ع)|آستان امام علی(ع)]] رخ داده‌اند.<ref name=":9" /> [[آقابزرگ تهرانى]]، از نسخه‌ای به خط ملا باقر شوشترى نام برده که باب شانزدهمی به آن افزوده شده است. این باب، شامل نوادر معجزات امام علی(ع) به نقل از کتاب خرايج [[قطب راوندى]] است. آقابزرگ، باب شانزدهم را جزء کتاب ندانسته، بلکه ملحقاتی معرفی کرده که به آن افزوده شده است.<ref>الرضاد فى معرفه حجح الله على العبادف شيخ مفيد، ج اول، ص ١٧ - ٢٧، منتهى الآمال، محدث قمى، ج اول، ص ٣۴٣ ٣۴٢.</ref>

[[محمدباقر مجلسی]]، از این کتاب در گردآوری بحار الأنوار بهره برده<ref>رياض العلماء، ج ٣، ص ٢٠٩.</ref> و آن را به صورت مستقل به فارسی برگردانده است.<ref>الذريعه، ج ١۴، ص ۲۳۳ و ٢٣۴.</ref>

ابن داوود (م.٧١۵ق) شاگرد وی، او را در اخلاق، نیکویی معاشرت، حافظه قوی و یادگیری سریع ستوده است.<ref name=":3" /> ابن فوطی بغدادی، از عالمان [[اهل سنت]] و شاگرد وی، او را در حافظه قوی ستوده، خانه‌اش را جای گردآمدن عالمان معرفی کرده و برخی حاکمان را از دانش او بهره‌مند دانسته است.<ref name=":4" /> استاد وی ابن سعيد حلى، در اجازه‌اى كه براى او نگاشته، سید عبدالکریم را «سيد امجد، دانشمند مسدد، فقيه محقق، فاضل بسيار دقيق، جامع علوم و حاوى انواع فضايل، شيخ شيعيان، صدر شريعت، مفتى فرقه‌هاى مسلمانان، داراى نسب ريشه‌دار، طيب و طاهر، دارای خلق و خوى پسنديده و خصال ستوده» دانسته است.{{یادداشت|این اجازه در پشت نسخه‌ای از معالم العلماء، اثر ابن شهرآشوب ضبط گردیده است. مؤلف کتاب امل الامل، در شرح حال ابن سعيد حلى به اين اجازه اشاره كرده و محقق معاصر، سيد محمدصادق بحرالعلوم، ذيل شرح حالش در كتاب لولو البحرين، در پاورقى اين اثر، مى‌نويسد: من اين اجازه را ديده‌ام و ابن سعيد آن را در سال ٨۶٨ق. صادر كرده است.}}<ref>الذريعه، ج ١۶، ص ١۶٠ ١۵٩، دائرة المعارف تشيع، ج ١٢، ص ٢۵۵ _ ٢۵۴.</ref> [[شيخ حر عاملى]] و محمد بن على اردبيلى غروى حائرى، او را در پارسایی<ref name=":7" /> و عبادت ستوده‌اند.<ref name=":5" />

سید عبدالکریم بن احمد بن طاووس، در حالى كه ۴۵ سال و دو ماه از سنش مى‌گذشت، در روز شنبه، ۱۶ [[شوال]] ۶٩٣ق. در [[كاظمين]] درگذشت.<ref name=":8">تلخيص معجم الالقاب، اين قوطى بغدادى، ج ۴، ص ١١٩۴، الحوادث الجامعه، همان مولف، ص ۴٨٠؛  رياض العلما، ج ٣، ص ٢٠٨، رجال ابن داود، ص ٢٢۶.</ref>

پیکر وی، به نجف منتقل شده و در جوار [[آستان مقدس امام علی(ع)|آستان امام علی(ع)]]، در كنار دیگر عالمان آل طاووس، دفن شد.<ref name=":8" /> محل دفن او را [[مدينه]]، [[مسجد کوفه|مسجد كوفه]] و [[حلّه]]، نیز ذكر كرده‌اند.<ref>نامه دانشوران نامه ي، گروهى از نويسندگان، طبع دار الفكر قم، ج اول، ص ٧٨۵، نجف كانون تشيع، سيد محمد گلاب گير و ديگران، ص ١۵٢.</ref>

مرقدى منتسب به او، در جنوب حله، در نزديكى مزار عمويش سيد رضی‌الدین على بن طاووس، وجود دارد، که داراى گنبد و بارگاه بوده و مردم به زيارت او مى‌روند.<ref>تاريخ الحله، ح٢، ص٣٠؛ سيماى حله، ص۱۱۲ و١١٣.</ref>

| منبع = حیات سید عبدالکریم بن طاووس،  

| پس از لینک = غلارمضا گلی زواره، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره هجدهم، بهار 1393، ص79