←اهداف و آثار اقتصادی
(اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح ارقام، اصلاح سجاوندی، اصلاح املا، ابرابزار) |
|||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
'''اسرار حج'''، مجموعه‌ای از حکمت‌ها و اغراض مناسک [[حج]] و [[عمره]] است. | '''اسرار حج'''، مجموعه‌ای از حکمت‌ها و اغراض مناسک [[حج]] و [[عمره]] است. | ||
== چیستی == | ==چیستی== | ||
اسرار حج، مجموعه‌ای از حکمت‌ها و اغراض مناسک [[حج]] و [[عمره]] است.<ref name=":4">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref> | اسرار حج، مجموعه‌ای از حکمت‌ها و اغراض مناسک [[حج]] و [[عمره]] است.<ref name=":4">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref> | ||
از نگاه حکیمان مسلمان، بر پایه حکمت خداوند، کارهای او از جمله تشریع احکام، هدف‌مند و دارای حکمت است. گرچه علت اصلی و هدف حقیقی احکام، ممکن است از آدمی پوشیده باشد، ولی عالمان مسلمان کوشیده‌اند پاره‌ای از هدف‌ها و سودهای احکام را با استناد به منابع به دست آورند. این هدف‌ها و سودها، وقتی درباره احکام مربوط به عبادتی خاص است، اسرار آن عبادت خوانده شده است.<ref name=":4"/> | از نگاه حکیمان مسلمان، بر پایه حکمت خداوند، کارهای او از جمله تشریع احکام، هدف‌مند و دارای حکمت است. گرچه علت اصلی و هدف حقیقی احکام، ممکن است از آدمی پوشیده باشد، ولی عالمان مسلمان کوشیده‌اند پاره‌ای از هدف‌ها و سودهای احکام را با استناد به منابع به دست آورند. این هدف‌ها و سودها، وقتی درباره احکام مربوط به عبادتی خاص است، اسرار آن عبادت خوانده شده است.<ref name=":4" /> | ||
عالمان، در شناخت اسرار احکام بر منابعی یکسان تکیه نمی‌کنند. برخی شهود و کشف قلبی را معتبر می‌دانند<ref>. الفتوحات المکیة، ج1، ص675؛ صهبای حج، ص317.</ref> و گروهی تنها قرآن و سنت را منبعی معتبر برای درک آن دانسته و هر منبعی حتی عقل را از درک اسرار، ناتوان می‌شمرند.<ref>. نک: رسائل الشهید، ص393-395.</ref> بر پایه دیدگاه دوم، «اسرار حج» را اینگونه تعریف کرده‌اند: مجموعه معارفی که بیانگر اهداف، آثار و فواید احکام و آموزه‌های حج بوده و برگرفته از قرآن و سنت باشد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref> | عالمان، در شناخت اسرار احکام بر منابعی یکسان تکیه نمی‌کنند. برخی شهود و کشف قلبی را معتبر می‌دانند<ref>. الفتوحات المکیة، ج1، ص675؛ صهبای حج، ص317.</ref> و گروهی تنها قرآن و سنت را منبعی معتبر برای درک آن دانسته و هر منبعی حتی عقل را از درک اسرار، ناتوان می‌شمرند.<ref>. نک: رسائل الشهید، ص393-395.</ref> بر پایه دیدگاه دوم، «اسرار حج» را اینگونه تعریف کرده‌اند: مجموعه معارفی که بیانگر اهداف، آثار و فواید احکام و آموزه‌های حج بوده و برگرفته از قرآن و سنت باشد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref> | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
عالمان مسلمان حج را دربردارنده آثار و اسرار دیگر آیین‌ها و عبادات<ref>. رسائل الشهید، ج1، ص355-356؛ جامع السعادات، ج3، ص308.</ref> همچون نماز، انفاق، طهارت، هجرت، امساک از محرمات، قربانی، اطعام، تولی، تبرّی و جهاد دانسته‌اند که مجموعه‌ای از عبادت‌های روحی و بدنی اعم از قولی و فعلی است و در عین حال، افزون بر خواص یکایک اجزاء این ترکیب، خواصی کلی نیز دارد.<ref>. نک: جواهر الکلام، ج17، ص214-216؛ معراج السعاده، ص880.</ref> | عالمان مسلمان حج را دربردارنده آثار و اسرار دیگر آیین‌ها و عبادات<ref>. رسائل الشهید، ج1، ص355-356؛ جامع السعادات، ج3، ص308.</ref> همچون نماز، انفاق، طهارت، هجرت، امساک از محرمات، قربانی، اطعام، تولی، تبرّی و جهاد دانسته‌اند که مجموعه‌ای از عبادت‌های روحی و بدنی اعم از قولی و فعلی است و در عین حال، افزون بر خواص یکایک اجزاء این ترکیب، خواصی کلی نیز دارد.<ref>. نک: جواهر الکلام، ج17، ص214-216؛ معراج السعاده، ص880.</ref> | ||
== اسرار شناختی == | ==اسرار شناختی== | ||
حج و عمره را تمرینی علمی و عملی برای باور به اصول سه‌گانه دین دانسته‌اند: | حج و عمره را تمرینی علمی و عملی برای باور به اصول سه‌گانه دین دانسته‌اند: | ||
=== یادآوری توحید === | ===یادآوری توحید=== | ||
آیات قرآن،<ref>سوره بقره(2)، 196؛ سوره آل عمران(3)، 97؛ سوره اعراف(7)، 172.</ref> روایات<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1؛ خطبه 110؛ مصباح الشریعه، ص86؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص167.</ref> و منابع عرفانی<ref>. مصباح الشریعه، ص86؛ المراقبات، ص310؛ صهبای حج، ص79.</ref> سفر [[حج]] و [[مناسک]] آن را نماد توحید، یادآور اقرار به ربوبیت و عزت خداوند دانسته‌اند. پوشیدن لباس [[احرام]]، [[تلبیه|لبیک گفتن]]،<ref>. رسائل الشهید، ص397.</ref> طواف انبوه انسان‌ها پیرامون خانه ساده [[کعبه]]، [[سعی]] آنان میان دو [[کوه صفا و مروه]] را نمودهایی از کوچکی بنده و بزرگی خداوند شمرده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.</ref> | آیات قرآن،<ref>سوره بقره(2)، 196؛ سوره آل عمران(3)، 97؛ سوره اعراف(7)، 172.</ref> روایات<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1؛ خطبه 110؛ مصباح الشریعه، ص86؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص167.</ref> و منابع عرفانی<ref>. مصباح الشریعه، ص86؛ المراقبات، ص310؛ صهبای حج، ص79.</ref> سفر [[حج]] و [[مناسک]] آن را نماد توحید، یادآور اقرار به ربوبیت و عزت خداوند دانسته‌اند. پوشیدن لباس [[احرام]]، [[تلبیه|لبیک گفتن]]،<ref>. رسائل الشهید، ص397.</ref> طواف انبوه انسان‌ها پیرامون خانه ساده [[کعبه]]، [[سعی]] آنان میان دو [[کوه صفا و مروه]] را نمودهایی از کوچکی بنده و بزرگی خداوند شمرده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.</ref> | ||
اسلام با تأکید بر توحید، هرگونه مظهر شرک را زدوده و روایات اسلامی، هرگونه رفتار جاهلی و شرک‌آلود را مانعی برای پذیرش تلبیه شمرد.<ref>. وسائل الشیعه، ج12، ص375-377.</ref> | اسلام با تأکید بر توحید، هرگونه مظهر شرک را زدوده و روایات اسلامی، هرگونه رفتار جاهلی و شرک‌آلود را مانعی برای پذیرش تلبیه شمرد.<ref>. وسائل الشیعه، ج12، ص375-377.</ref> | ||
=== یادآوری نبوت و امامت === | ===یادآوری نبوت و امامت=== | ||
برخی، با این دید که مناسک حج، ارمغان وحی الهی بر انبیا است<ref>سوره بقره(2)، آیه 124، 125 و 127؛ سوره آل عمران(3)، 95 و 97؛ سوره حج(22)، آیه 26 و 27؛ سوره قصص(28)، 27.</ref> حج را «یادآور نبوت» دانسته‌اند.<ref>. نک: صحیح البخاری، ج2، ص151، 163؛ السنن الکبری، ج5، ص42؛ وسائل الشیعه، ج11، ص226 -239.</ref> | برخی، با این دید که مناسک حج، ارمغان وحی الهی بر انبیا است<ref>سوره بقره(2)، آیه 124، 125 و 127؛ سوره آل عمران(3)، 95 و 97؛ سوره حج(22)، آیه 26 و 27؛ سوره قصص(28)، 27.</ref> حج را «یادآور نبوت» دانسته‌اند.<ref>. نک: صحیح البخاری، ج2، ص151، 163؛ السنن الکبری، ج5، ص42؛ وسائل الشیعه، ج11، ص226 -239.</ref> | ||
در روایاتی، آشنایی گسترده و ژرف‌تر مردم با معارف و رساندن پیام‌های رهبران الهی به دیگر نقاط، از حکمت‌های حج شمرده شده است.<ref>. عیون اخبار الرضا، ج2، ص126؛ نور الثقلین، ج2، ص283.</ref> در دوران حاکمان جور، مؤمنان در فرصت حج، با [[امامان(ع)]] دیدار کرده و معارف آنها را فرا می‌گرفتند.<ref>. مسائل علی بن جعفر، ص270؛ قرب الاسناد، ص240؛ شرح الاخبار، ج3، ص292.</ref> پاره‌ای روایات شیعی که حج کامل را به دیدار با امام(ع) و اعلام وفاداری به وی منوط کرده‌اند،<ref>. الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص578.</ref> به پیوند بیشتر حج‌گزار با امام(ع) اشاره دارد.<ref>. جرعه‌ای از صهبای حج، ص158.</ref> برخی روایات دیگر نیز، نگاه به کعبه را آن گاه که با شناخت به ولایت امامان(ع) همراه شود مایه آمرزش گناهان دانسته‌اند.<ref>. الکافی، ج4، ص241؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص204.</ref> | در روایاتی، آشنایی گسترده و ژرف‌تر مردم با معارف و رساندن پیام‌های رهبران الهی به دیگر نقاط، از حکمت‌های حج شمرده شده است.<ref>. عیون اخبار الرضا، ج2، ص126؛ نور الثقلین، ج2، ص283.</ref> در دوران حاکمان جور، مؤمنان در فرصت حج، با [[امامان(ع)]] دیدار کرده و معارف آنها را فرا می‌گرفتند.<ref>. مسائل علی بن جعفر، ص270؛ قرب الاسناد، ص240؛ شرح الاخبار، ج3، ص292.</ref> پاره‌ای روایات شیعی که حج کامل را به دیدار با امام(ع) و اعلام وفاداری به وی منوط کرده‌اند،<ref>. الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص578.</ref> به پیوند بیشتر حج‌گزار با امام(ع) اشاره دارد.<ref>. جرعه‌ای از صهبای حج، ص158.</ref> برخی روایات دیگر نیز، نگاه به کعبه را آن گاه که با شناخت به ولایت امامان(ع) همراه شود مایه آمرزش گناهان دانسته‌اند.<ref>. الکافی، ج4، ص241؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص204.</ref> | ||
=== | ===یادآوری معاد=== | ||
برخی عالمان مسلمان، حج را از آن رو که مردم با وجود گوناگونی زبان و رنگ، به ندایی واحد پاسخ می‌گویند، تجسم معاد دانسته‌اند<ref>جرعه‌ای از صهبای حج، ص53.</ref> و بر پایه روایاتی،<ref>مصباح الشریعه، ص94ـ95.</ref> هر یک از مقدمات، اعمال و صحنه‌های حج را یادآور برخی مقدمات و احوال آخرت شمرده‌اند.<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص486.</ref> نمونه‌هایی از آن عبارتند از: | برخی عالمان مسلمان، حج را از آن رو که مردم با وجود گوناگونی زبان و رنگ، به ندایی واحد پاسخ می‌گویند، تجسم معاد دانسته‌اند<ref>جرعه‌ای از صهبای حج، ص53.</ref> و بر پایه روایاتی،<ref>مصباح الشریعه، ص94ـ95.</ref> هر یک از مقدمات، اعمال و صحنه‌های حج را یادآور برخی مقدمات و احوال آخرت شمرده‌اند.<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص486.</ref> نمونه‌هایی از آن عبارتند از: | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
* {{پایان}} | * {{پایان}} | ||
==اسرار اخلاقی== | |||
===پاکی نفس=== | |||
در برخی آیات قرآن <ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵ و ۱۹۷؛ سوره حج(۲۲)، آیه 29.</ref><ref>. تفسیر ابن عربی، ج2، ص58؛ الفواتح الإلهیه، ج1، ص553؛ اطیب البیان، ج9، ص294.</ref> و روایات،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه 192؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص171.</ref> پاکی نَفْس و نرم‌دلی از حکمت‌های حج به‌طور کلی یا یکی از مناسک آن شمرده شده است. برخی، سفارش روایات به طهارت در برخی مناسک حج، مانند استحباب غسل پیش از احرام{{یادداشت|برای ورود به حرم و مسجدالحرام}}<ref>. الهدایه، ص233-234؛ المقنعه، ص51.</ref> را برای توجه دادن زائر به طهارت باطنی دانسته‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۷.</ref> به گفته برخی عارفان و عالمان اخلاق، حج به سبب دربرداشتن پاره‌ای مناسک دشوار، زیارت خانه خدا، یادآوری حضرت محمد(ص)، نزول وحی و تلاش وی برای گسترش دین، زمینه نرمی و پاکی دل را فراهم می‌آورد.<ref>. جامع السعادات، ج3، ص307-308؛ تذکرة المتقین، ص81.</ref> افزون بر این، برخی یادکرد قرآن از کعبه با ویژگی طهارت<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۶.</ref> که خود، محور مناسک حج و عمره و مطاف به شمار می‌آید را اشاره‌ای به لزوم وجود شرط پاکی معنوی طواف‌کنندگان برای مقبول شدن طواف دانسته‌اند.<ref>. نک: صهبای حج، ص217.</ref> برخی عارفان نیز، حج را جامع دو اثر تخلیه و تحلیه دانسته‌اند که هم تاریکی را از جان بشر دور می‌کند و هم سبب نورانیت روح انسان می‌شود.<ref>. المراقبات، ص315.</ref> | |||
== | ===زدودن خوی‌های ناپسند=== | ||
= | در پاره‌ای روایات، حج به مانند عملی شمرده شده است که به کاهش خوی‌های ناپسند یاری می‌رساند. برای نمونه، در روایتی، رهایی از فرومایگی از اسرار حج شمرده شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> اقرار به بزرگی خداوند در مناسک حج<ref>. نهج البلاغه، خطبه اول.</ref> و انفاق در راه حج نیز، سبب رهایی از خساست شمرده شده است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۸.</ref> | ||
در | |||
=== | ===آمرزش گناهان=== | ||
بر پایه آیات قرآن<ref>سوره بقره(۲)، ۱۲۸ و ۱۹۹.</ref> و روایات،<ref>. الکافی، ج4، ص253؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص216؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> توبه، استغفار، بخشوده شدن گناهان و بهره‌مندی از بهشت از حکمت‌های برجسته حج‌اند. در این میان، برخی مکان‌ها یا مناسک حج به گونه‌ای ویژه، حج و عمره‌گزار را به اعتراف به گناه، توبه و استغفار توجه می‌دهند؛ مکان‌هایی مانند مانند [[مُلتَزَم]]،<ref>. الکافی، ج4، ص410-411</ref> و [[عرفات]]{{یادداشت|زیرا یادآور اعتراف [[حضرت آدم(ع)]] به خطای خویش و توبه و آمرزش‌خواهی وی و پذیرش توبه او است.}}<ref>. الکافی، ج4، ص194؛ علل الشرائع، ج2، ص400.</ref> و اعمالی مانند [[سعی]] بین صفا و مروه.<ref>. الکافی، ج4، ص432ـ435؛ نک: مستدرک الوسائل، ج9، ص446.</ref> | |||
=== | ===نزدیکی به خدا=== | ||
عالمان اخلاق<ref>. حقایق، ص45؛ معراج السعاده، ص880-881؛ المراقبات، ص314.</ref> بر پایه آیات<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۲۰۰؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۸.</ref> و روایاتی،<ref>. نهج البلاغه، خطبه110؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> حج و عمره را از بهترین راه‌های شناخت خداوند و نزدیکی به او دانسته‌اند. بر اساس متون دینی، راه تقرب به خداوند و انس با او تقوا است و خداوند پس از بیان برخی مناسک حج به نقش آن در تقوا تأکید کرده است.<ref name=":5">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۷.</ref> از جایی که مناسک حج، آزمونی برای بندگان است،<ref name=":0">. مجمع الزوائد، ج3، ص233؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص166-171.</ref> عالمان اخلاق تأکید می‌کنند حج‌گزار تنها باید قصد رسیدن به خدا را داشته باشد.<ref>. المحجّة البیضاء، ج2، ص196.</ref> دستور خداوند به انجام پاره‌ای اعمال دشوار و غیرعادی را{{یادداشت|مانند درآوردن لباس‌ها و پوشیدن جامه احرام، دوری از محرمات احرام، سعی، هروله و رمی جمرات}} در همین راستا تحلیل کرده‌اند.<ref>. المحجّة البیضاء، ج2، ص196؛ جامع السعادات، ج3، ص306-307.</ref> | |||
=== | === پرهیزکاری === | ||
خداوند پس از بیان برخی مناسک حج، به نقش آن در تقوا تأکید کرده و به برگرفتن توشه تقوا از حج فرمان داده است.<ref name=":5" /> برخی روایات<ref>. الکافی، ج4، ص338؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص166.</ref> نیز این مطلب را گفته‌اند؛ از این رو، هدف از تشریع حج را رسیدن به تقوا دانسته‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۹.</ref> | |||
=== آزمون === | ===آزمون=== | ||
همچنین خداوند حرمت صید بر مُحرِم را آزمایشی برای مشخص شدن فرمانبرداران از گردنکشان می‌شمارد ( | بر پایه برخی آیات<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۳۴.</ref> و نیز روایاتی،<ref name=":0" /> مناسک و محرمات حج آزمون بندگان است. همچنین خداوند حرمت صید بر مُحرِم را آزمایشی برای مشخص شدن فرمانبرداران از گردنکشان می‌شمارد.<ref>سوره مائده(۵)، آیه 94.</ref><ref>. جامع البیان، ج7، ص52-53؛ مجمع البیان، ج3، ص419.</ref> در روایات، سادگی سازه کعبه و به کار نرفتن سنگ‌های قیمتی در آن و نیز خشک و غیرقابل کشت بودن سرزمین مکه و در نتیجه عدم وجود انگیزه‌ای برای ورود به آن جز امتثال فرمان خداوند از جنبه‌های آزمون بودن کعبه دانسته شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص199-200؛ نهج البلاغه، خطبه 192.</ref> | ||
بر | ===فروتنی=== | ||
در روایاتی، حج نشانه فروتنی انسان‌ها در برابر بزرگی خداوند دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه1.</ref> بر این اساس، پاره‌ای مناسک حج مانند احرام و از تن درآوردن لباس و زیور آلات، پوشیدن دو تکه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعی میان صفا و مروه، وقوف در بیابان‌های عرفات، مشعر و منا و تراشیدن موی سر را آموزنده فروتنی در برابر عظمت پروردگار و سبب فروکاستن از غرور انسان شمرده‌اند.<ref name=":6">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۰.</ref> گزارش‌های حج‌گزاریِ پیاده برخی معصومان(ع) به‌ویژه امام حسن(ع) و امام حسین(ع)<ref>. قرب الاسناد، ص170؛ الکافی، ج4، ص456.</ref> و نیز حالت‌هایی همچون غسل هنگام ورود به حرم، تضرع و برهنه کردن پا و تأکید ایشان بر ثواب فراوان این عمل<ref>. الکافی، ج4، ص398؛ وسائل الشیعه، ج13، ص195-197؛ بحار الانوار، ج96، ص192.</ref> نمودهایی عملی از تواضع آنان نسبت به خداوند به شمار رفته است.<ref name=":6" /> | |||
=== | === تقویت ایمان === | ||
مجموع آثار اخلاقی حج، به افزایش ایمان و معنویت حج‌گزار می‌انجامد. از این رو است که عالمان مسلمان، حج را زمینه‌ساز تحقق هدف والای انسان در نظام تشریع، یعنی تکامل عبادی<ref>سوره ذاریات(۵۱)، آیه ۵۶.</ref> دانسته‌اند.<ref>. نک: صهبای حج، ص155-156.</ref> روایات نیز تقویت ایمان حج‌گزاران را از آثار حج شمرده‌اند.<ref>. ثواب الاعمال، ص47.</ref> در روایات و ادعیه مأثور فراوانی به آثار و پیامدهای معنوی حج اشاره شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص252-264؛ تهذیب، ج5، ص244؛ نک: مصباح المتهجد، ص674-707.</ref> | |||
==اسرار معنوی== | |||
===جایگزین رهبانیت و جهاد=== | |||
در روایات، حج جایگزینی برای رهبانیت<ref>. جامع السعادات، ج3، ص308-309.</ref> و جهادی نیک<ref>. المصنّف، ج5، ص8؛ الوافی، ج12، ص215.</ref> معرفی شده است. دوری از سرزمین، خانه، خانواده و مقام را، وجه شباهت حج با رهبانیت و جهاد دانسته‌اند.<ref>. تذکرة المتقین، ص81؛ نک: التفسیر الکبیر، ج5، ص182؛ صهبای حج، ص165.</ref> | |||
===نمود منازل چهارگانه سلوک=== | |||
=== نمود منازل چهارگانه سلوک === | |||
برخی حج را شامل منازل چهارگانه سلوک عرفانی دانسته و گفته‌اند، منزل نخست که بریدن از غیر خدا و پیوند با او است (سیر من الخلق الی الحق)، از آغاز سفر حج تا ورود به احرام و عمره تمتّع را شامل می‌شود؛ منزل دوم که تحکیم و استمرار پیوند با خدا برای رسیدن به مقام لقا و عبودیت است (سیر من الحقّ إلی الحقّ بالحقّ)، با اعمال و مناسک عمره و حج محقق شده و با وقوف در عرفات کمال می‌یابد؛ منزل سوم بازگشت به میان مردم برای هدایت است (سیر من الحق الی الخلق بالحق) است و مَشعر بخشی از آن شمرده می‌شود؛ منزل چهارم (سیر من الخلق إلی الخلق بالحقّ) پس از حج و با عمل حج‌گزار به دستورهای دینی و هدایت مردم و تعلیم و تربیت آنها پیموده می‌شود.<ref>. صهبای حج، ص164.</ref> برخی، تعبیر پاره‌ای دعاهای حج مبنی بر «بسم الله و بالله وفی سبیل الله وعلی ملَّة رسول الله»<ref>. بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> را اشاره به مراتب چهارگانه سیر الی الله، فی الله، مع الله و لله دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص325.</ref> | برخی حج را شامل منازل چهارگانه سلوک عرفانی دانسته و گفته‌اند، منزل نخست که بریدن از غیر خدا و پیوند با او است (سیر من الخلق الی الحق)، از آغاز سفر حج تا ورود به احرام و عمره تمتّع را شامل می‌شود؛ منزل دوم که تحکیم و استمرار پیوند با خدا برای رسیدن به مقام لقا و عبودیت است (سیر من الحقّ إلی الحقّ بالحقّ)، با اعمال و مناسک عمره و حج محقق شده و با وقوف در عرفات کمال می‌یابد؛ منزل سوم بازگشت به میان مردم برای هدایت است (سیر من الحق الی الخلق بالحق) است و مَشعر بخشی از آن شمرده می‌شود؛ منزل چهارم (سیر من الخلق إلی الخلق بالحقّ) پس از حج و با عمل حج‌گزار به دستورهای دینی و هدایت مردم و تعلیم و تربیت آنها پیموده می‌شود.<ref>. صهبای حج، ص164.</ref> برخی، تعبیر پاره‌ای دعاهای حج مبنی بر «بسم الله و بالله وفی سبیل الله وعلی ملَّة رسول الله»<ref>. بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> را اشاره به مراتب چهارگانه سیر الی الله، فی الله، مع الله و لله دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص325.</ref> | ||
== اهداف و آثار اجتماعی و سیاسی == | ==اهداف و آثار اجتماعی و سیاسی== | ||
=== وحدت و همدلی مسلمانان === | ===وحدت و همدلی مسلمانان=== | ||
گردهم‌آیی مسلمانان با طبقات اجتماعی گوناگون از مناطق، نژادها، زبان‌ها و مذاهب مختلف بدون هیچ پیش‌شرطی جز [[استطاعت]]، و نیز همانندی بیشتر مناسک، اذکار، آداب، پوشش، مواقف و مشاهد حج از جمله لزوم حرکت همه حج‌گزاران در مسیری واحد هنگام کوچ از موقفی به موقف دیگر (بقره/ ۲، 199)<ref>. نک: مجمع البیان، ج2، ص48.</ref> را می‌توان زمینه‌ساز وحدت مسلمانان دانست. از جنبه‌ای دیگر نیز می‌توان حج را بستری برای همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان تلقی کرد؛ آنجا که زمینه آشنایی مسلمانان سرزمین‌های اسلامی با یکدیگر<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> و آشنایی با اوضاع و مسائل گوناگون امت اسلامی را فراهم می‌کند. اهمیت نقش حج در آگاهی مسلمانان از اوضاع یکدیگر در روایات نیز بازتاب یافته است، به طوری که تأکید شده است ناآگاهی مسلمانان از هم‌کیشان خود در بلاد دیگر سبب نابودی آنان و محروم ماندن از بسیاری منافع و اطلاعات می‌شود.<ref>. بحار الانوار، ج99، ص33.</ref> | گردهم‌آیی مسلمانان با طبقات اجتماعی گوناگون از مناطق، نژادها، زبان‌ها و مذاهب مختلف بدون هیچ پیش‌شرطی جز [[استطاعت]]، و نیز همانندی بیشتر مناسک، اذکار، آداب، پوشش، مواقف و مشاهد حج از جمله لزوم حرکت همه حج‌گزاران در مسیری واحد هنگام کوچ از موقفی به موقف دیگر (بقره/ ۲، 199)<ref>. نک: مجمع البیان، ج2، ص48.</ref> را می‌توان زمینه‌ساز وحدت مسلمانان دانست. از جنبه‌ای دیگر نیز می‌توان حج را بستری برای همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان تلقی کرد؛ آنجا که زمینه آشنایی مسلمانان سرزمین‌های اسلامی با یکدیگر<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> و آشنایی با اوضاع و مسائل گوناگون امت اسلامی را فراهم می‌کند. اهمیت نقش حج در آگاهی مسلمانان از اوضاع یکدیگر در روایات نیز بازتاب یافته است، به طوری که تأکید شده است ناآگاهی مسلمانان از هم‌کیشان خود در بلاد دیگر سبب نابودی آنان و محروم ماندن از بسیاری منافع و اطلاعات می‌شود.<ref>. بحار الانوار، ج99، ص33.</ref> | ||
=== بستر اقتدار امت اسلامی === | ===بستر اقتدار امت اسلامی=== | ||
در تبیین اجتماعی از روایاتی که کعبه و حج را مایه تقویت دین شمرده‌اند،<ref>. الاحتجاج، ج1، ص134؛ وسائل الشیعه، ج8، ص14.</ref> می‌توان گفت حج زمینه نمایاندن قدرت معنوی مسلمانان را فراهم می‌سازد. حضور فراگیر مسلمانان که کارکرد دفاعی در برابر دشمنان آنها دارد را نیز می‌توان در همین راستا تحلیل کرد.<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۱.</ref> افزون بر این، انتشار اخبار حج در رسانه‌های جهانی زمینه آشنایی مردم سراسر دنیا با اسلام و تعالیم آن و گرایش آنها به دین اسلام را فراهم می‌سازد.<ref>. نمونه، ج14، ص78.</ref> تأکید برخی روایات بر این که ترک حج از سوی همه مسلمانان، سبب نابودی آنان می‌گردد<ref>. نهج البلاغه، نامه 47.</ref> را می‌توان در همین راستا دانست.<ref name=":1"/> | در تبیین اجتماعی از روایاتی که کعبه و حج را مایه تقویت دین شمرده‌اند،<ref>. الاحتجاج، ج1، ص134؛ وسائل الشیعه، ج8، ص14.</ref> می‌توان گفت حج زمینه نمایاندن قدرت معنوی مسلمانان را فراهم می‌سازد. حضور فراگیر مسلمانان که کارکرد دفاعی در برابر دشمنان آنها دارد را نیز می‌توان در همین راستا تحلیل کرد.<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۱.</ref> افزون بر این، انتشار اخبار حج در رسانه‌های جهانی زمینه آشنایی مردم سراسر دنیا با اسلام و تعالیم آن و گرایش آنها به دین اسلام را فراهم می‌سازد.<ref>. نمونه، ج14، ص78.</ref> تأکید برخی روایات بر این که ترک حج از سوی همه مسلمانان، سبب نابودی آنان می‌گردد<ref>. نهج البلاغه، نامه 47.</ref> را می‌توان در همین راستا دانست.<ref name=":1" /> | ||
=== نفی برتری نژادی === | ===نفی برتری نژادی=== | ||
پاره‌ای دستورات و احکام حج و مکه از جمله فراخوانی همگانی برای حج‌گزاردن (حج/ ۲۲، ۲۷)، مساوات حاضر و بادی* در بهره‌مندی از امکانات مکه (حج/ ۲۲، ۲۵) را می‌توان نماد مساوات انسان‌ها و نفی برتری نژادی نزد خداوند دانست.<ref>. نک: نهج البلاغه، نامه 67؛ صهبای حج، ص229-231.</ref> | پاره‌ای دستورات و احکام حج و مکه از جمله فراخوانی همگانی برای حج‌گزاردن (حج/ ۲۲، ۲۷)، مساوات حاضر و بادی* در بهره‌مندی از امکانات مکه (حج/ ۲۲، ۲۵) را می‌توان نماد مساوات انسان‌ها و نفی برتری نژادی نزد خداوند دانست.<ref>. نک: نهج البلاغه، نامه 67؛ صهبای حج، ص229-231.</ref> | ||
=== برائت از مشرکان === | ===برائت از مشرکان=== | ||
از نگاه عالمان اسلامی، دستور آیه ۳ توبه/ ۹ به پیامبر(ص) برای اعلان برائت از مشرکان وظیفه‌ای برای همه دوران‌ها<ref>. نک: صهبای حج، ص125-129.</ref> و حج نمود روشن برائت از مشرکان است.<ref>. صهبای حج، ص87-88.</ref> ( برائت از مشرکان) دربرداشت عصری از آیه یاد شده، برخی برائت از مشرکان را تبلور بعد سیاسی در حج و استقلال فرهنگی و نفی هر گونه سیطره بر مسلمانان<ref>. صهبای حج، ص118.</ref> و اعلان نفرت از تفکر شرک‌آلود و تمدن استعماری شرک‌زده دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص128.</ref> | از نگاه عالمان اسلامی، دستور آیه ۳ توبه/ ۹ به پیامبر(ص) برای اعلان برائت از مشرکان وظیفه‌ای برای همه دوران‌ها<ref>. نک: صهبای حج، ص125-129.</ref> و حج نمود روشن برائت از مشرکان است.<ref>. صهبای حج، ص87-88.</ref> ( برائت از مشرکان) دربرداشت عصری از آیه یاد شده، برخی برائت از مشرکان را تبلور بعد سیاسی در حج و استقلال فرهنگی و نفی هر گونه سیطره بر مسلمانان<ref>. صهبای حج، ص118.</ref> و اعلان نفرت از تفکر شرک‌آلود و تمدن استعماری شرک‌زده دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص128.</ref> | ||
=== قیام مردمی برای برپایی عدالت === | ===قیام مردمی برای برپایی عدالت=== | ||
به گفته برخی عالمان اسلامی، کعبه که بر پایه آیات قرآن، پایگاهی امن برای گردهم‌آیی مسلمانان و به پاداشتن مصالح آنان است (بقره/ ۲، ۱۲۵؛ مائده/ ۵، ۹۷)، می‌تواند جایگاهی مناسب برای به پا خاستن مردم برای اجرای عدالت در راستای تحقق هدف بعثت پیامبران (نک: حدید/ ۵۷، ۲۵) باشد.<ref>. نک: صهبای حج، ص48، 220-221.</ref> | به گفته برخی عالمان اسلامی، کعبه که بر پایه آیات قرآن، پایگاهی امن برای گردهم‌آیی مسلمانان و به پاداشتن مصالح آنان است (بقره/ ۲، ۱۲۵؛ مائده/ ۵، ۹۷)، می‌تواند جایگاهی مناسب برای به پا خاستن مردم برای اجرای عدالت در راستای تحقق هدف بعثت پیامبران (نک: حدید/ ۵۷، ۲۵) باشد.<ref>. نک: صهبای حج، ص48، 220-221.</ref> | ||
== اهداف و آثار اقتصادی == | ==اهداف و آثار اقتصادی== | ||
قرآن (بقره/ ۲، ۱۹۸) و روایات،<ref>. تفسیر عیاشی، ج1، ص96؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref> باور عصر جاهلی مبنی بر گناه شمردن هرگونه کسب و کار هنگام برگزاری مراسم حج<ref>. جامع البیان، ج2، ص384-386؛ اسباب النزول، ص64؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref> را نمی‌پذیرند. بر این اساس، حج‌گزار پس از پایان اعمال حج می‌تواند خرید و فروش کند. در روایات به برخی از اهداف و آثار اقتصادی حج اشاره شده است: | قرآن (بقره/ ۲، ۱۹۸) و روایات،<ref>. تفسیر عیاشی، ج1، ص96؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref> باور عصر جاهلی مبنی بر گناه شمردن هرگونه کسب و کار هنگام برگزاری مراسم حج<ref>. جامع البیان، ج2، ص384-386؛ اسباب النزول، ص64؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref> را نمی‌پذیرند. بر این اساس، حج‌گزار پس از پایان اعمال حج می‌تواند خرید و فروش کند. در روایات به برخی از اهداف و آثار اقتصادی حج اشاره شده است: | ||
=== رونق | ===رونق=== | ||
تأکید قرآن بر مبارک بودن کعبه برای جهانیان (آل عمران/ ۳، ۹۶) و نیز برخی روایات که یادکرد خداوند از کعبه به مثابه عامل قوام مردم و جامعه (مائده/ ۵، ۹۷) را به نقش آن در برپایی زندگی دنیا و آخرت مردم تفسیر کرده‌اند<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص60.</ref> می‌تواند اشاره‌ای به رونق اقتصادی مسلمانان بر اثر حج و عمره تلقی شود.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref> افزون بر این، روایاتی برآوردن نیازهای مردم مکه و دیگر سرزمین‌ها،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406.</ref> افزایش روزی و تأمین هزینه‌های خانواده<ref>. الکافی، ج4، ص253.</ref> و بی‌نیازی<ref>. بحار الانوار، ج73، ص221.</ref> را از آثار حج دانسته‌اند. روایات یاد شده می‌تواند وعده‌ای برای گسترش روزی زائران و نهراسیدن از آسیب‌های مالی سفر حج تلقی شود.<ref name=":2"/> در روایتی دیگری، انتقال کالاهای تجاری به شهرهای دیگر در پی سفر حج و در نتیجه، رونق حمل و نقل و سود بردن صاحبان وسائل نقلیه از حکمت‌های حج دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> همچنین استحباب خریداری سوغات حج به رونق تولید، تجارت و انتقال کالا از منطقه‌ای به منطقه دیگر می‌انجامد.<ref>. الکافی، ج4، ص280.</ref> بر این اساس، می‌توان حج را زمینه‌ساز ارائه نمونه‌های کالاهای تولیدی سرزمین‌های اسلامی، برپایی بازار مشترک اسلامی و گسترش روابط اقتصادی میان کشورهای اسلامی دانست. افزون بر این، وجوب قربانی بر میلیون‌ها حج‌گزار و نیز متعین بودن شتر، گاو یا گوسفند در برخی کفارات تروک احرام، فعالان اقتصادی را به صنعت دامپروری ترغیب و به تبع آن بخش کشاورزی را تقویت می‌کند.<ref name=":2"/> | تأکید قرآن بر مبارک بودن کعبه برای جهانیان (آل عمران/ ۳، ۹۶) و نیز برخی روایات که یادکرد خداوند از کعبه به مثابه عامل قوام مردم و جامعه (مائده/ ۵، ۹۷) را به نقش آن در برپایی زندگی دنیا و آخرت مردم تفسیر کرده‌اند<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص60.</ref> می‌تواند اشاره‌ای به رونق اقتصادی مسلمانان بر اثر حج و عمره تلقی شود.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref> افزون بر این، روایاتی برآوردن نیازهای مردم مکه و دیگر سرزمین‌ها،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406.</ref> افزایش روزی و تأمین هزینه‌های خانواده<ref>. الکافی، ج4، ص253.</ref> و بی‌نیازی<ref>. بحار الانوار، ج73، ص221.</ref> را از آثار حج دانسته‌اند. روایات یاد شده می‌تواند وعده‌ای برای گسترش روزی زائران و نهراسیدن از آسیب‌های مالی سفر حج تلقی شود.<ref name=":2" /> در روایتی دیگری، انتقال کالاهای تجاری به شهرهای دیگر در پی سفر حج و در نتیجه، رونق حمل و نقل و سود بردن صاحبان وسائل نقلیه از حکمت‌های حج دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> همچنین استحباب خریداری سوغات حج به رونق تولید، تجارت و انتقال کالا از منطقه‌ای به منطقه دیگر می‌انجامد.<ref>. الکافی، ج4، ص280.</ref> بر این اساس، می‌توان حج را زمینه‌ساز ارائه نمونه‌های کالاهای تولیدی سرزمین‌های اسلامی، برپایی بازار مشترک اسلامی و گسترش روابط اقتصادی میان کشورهای اسلامی دانست. افزون بر این، وجوب قربانی بر میلیون‌ها حج‌گزار و نیز متعین بودن شتر، گاو یا گوسفند در برخی کفارات تروک احرام، فعالان اقتصادی را به صنعت دامپروری ترغیب و به تبع آن بخش کشاورزی را تقویت می‌کند.<ref name=":2" /> | ||
=== فقرزدایی === | ===فقرزدایی=== | ||
تأکید پاره‌ای روایات بر کمک به نیازمندان<ref>. نهج البلاغه، نامه 67.</ref> و بهره‌گیری مناسب از گوشت قربانی<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص193.</ref> در ایام حج را می‌توان راهکارهایی برای زدودن فقر در موسم حج برشمرد که در روایاتی کارکرد حج دانسته شده است.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 110؛ تهذیب، ج5، ص24؛ بحار الانوار، ج74، ص62.</ref> | تأکید پاره‌ای روایات بر کمک به نیازمندان<ref>. نهج البلاغه، نامه 67.</ref> و بهره‌گیری مناسب از گوشت قربانی<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص193.</ref> در ایام حج را می‌توان راهکارهایی برای زدودن فقر در موسم حج برشمرد که در روایاتی کارکرد حج دانسته شده است.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 110؛ تهذیب، ج5، ص24؛ بحار الانوار، ج74، ص62.</ref> | ||
=== خودکفایی | ===خودکفایی=== | ||
در روایتی، بی‌نیازی و خودکفایی از پیامدهای حج شمرده شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص252.</ref> از جنبه تاریخی، پس از فتح مکه و منع مشرکان از حضور در آنجا، مسلمانان صدر اسلام از بی‌رونقی بازار و در نتیجه خسارت‌های اقتصادی نگران شدند. خداوند در پاسخ به نگرانی یاد شده، بر تأمین آن منافع از راه‌های دیگر نوید داد (توبه/ ۹، 28).<ref>. جامع البیان، ج10، ص136-137.</ref> | در روایتی، بی‌نیازی و خودکفایی از پیامدهای حج شمرده شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص252.</ref> از جنبه تاریخی، پس از فتح مکه و منع مشرکان از حضور در آنجا، مسلمانان صدر اسلام از بی‌رونقی بازار و در نتیجه خسارت‌های اقتصادی نگران شدند. خداوند در پاسخ به نگرانی یاد شده، بر تأمین آن منافع از راه‌های دیگر نوید داد (توبه/ ۹، 28).<ref>. جامع البیان، ج10، ص136-137.</ref> | ||
| خط ۱۱۵: | خط ۱۱۳: | ||
در روایات به پاره‌ای دیگر از آثار و پیامدهای مادی حج همچون سلامتی، گسترش روزی، حفظ خانواده و حفظ سرمایه اشاره شده است.<ref>. ثواب الاعمال، ص46-47.</ref> آثار یاد شده از یک سو می‌تواند نتایج طبیعی زمینه‌های پدید آمده در حج باشد و از سوی دیگر، پاداش‌های تکوینی از سوی خداوند برای حاجیان و معتمران به سبب فرمانبرداری از خداوند در انجام حج و عمره تلقی شود.<ref name=":3">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref> | در روایات به پاره‌ای دیگر از آثار و پیامدهای مادی حج همچون سلامتی، گسترش روزی، حفظ خانواده و حفظ سرمایه اشاره شده است.<ref>. ثواب الاعمال، ص46-47.</ref> آثار یاد شده از یک سو می‌تواند نتایج طبیعی زمینه‌های پدید آمده در حج باشد و از سوی دیگر، پاداش‌های تکوینی از سوی خداوند برای حاجیان و معتمران به سبب فرمانبرداری از خداوند در انجام حج و عمره تلقی شود.<ref name=":3">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref> | ||
== کتاب‌شناسی == | ==کتاب‌شناسی== | ||
محققان اسلامی تک‌نگاری‌های فراوانی درباره اسرار حج و عمره نگارش کرده‌اند که موارد زیر نمونه‌هایی از آن است: | محققان اسلامی تک‌نگاری‌های فراوانی درباره اسرار حج و عمره نگارش کرده‌اند که موارد زیر نمونه‌هایی از آن است: | ||
== پیوند به بیرون == | *صهبای حج، نوشته عبدالله جوادی آملی؛ | ||
*عرفان حج، نوشته عبدالله جوادی آملی و حسین رضوانی؛ | |||
*فلسفه و اسرار حج، نوشته محمد امامی خوانساری؛ | |||
*حج در آینه عرفان، نوشته حسین انصاریان؛ | |||
*حج گنجینه اسرار، نوشته محمد اکبر محقق؛ | |||
*اسرار عرفانی حج، نوشته محمد تقی فعالی.<ref name=":3" /> | |||
==پیوند به بیرون== | |||
خواندن و بارگیری کتاب‌های: | خواندن و بارگیری کتاب‌های: | ||
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/494 عرفان حج]. | *[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/494 عرفان حج]. | ||
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/507 فلسفه و اسرار حج]. | *[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/507 فلسفه و اسرار حج]. | ||
| خط ۱۳۷: | خط ۱۳۷: | ||
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1096 پیش‌درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج]. | *[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1096 پیش‌درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج]. | ||
== پانویس == | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22136/حج-اسرار | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22136/حج-اسرار | ||
| خط ۱۴۶: | خط ۱۴۶: | ||
| نویسنده = حسن واعظی محمدی | | نویسنده = حسن واعظی محمدی | ||
}} | }} | ||
* احیاء علوم الدین، محمد بن محمد الغزالی (۵۰۵ق)، بیروت، دارالکتب العربی، بی تا. | |||
* اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق. | *احیاء علوم الدین، محمد بن محمد الغزالی (۵۰۵ق)، بیروت، دارالکتب العربی، بی تا. | ||
* اسباب النزول، علی بن احمد الواحدی (۴۶۸ق)، به کوشش کمال بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق. | *اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق. | ||
* اطیب البیان، عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش. | *اسباب النزول، علی بن احمد الواحدی (۴۶۸ق)، به کوشش کمال بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق. | ||
* بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. | *اطیب البیان، عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش. | ||
* التحریر والتنویر، محمد بن الطاهر بن عاشور (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسه التاریخ، ۱۴۲۱ق. | *بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. | ||
* تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم)، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق. | *التحریر والتنویر، محمد بن الطاهر بن عاشور (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسه التاریخ، ۱۴۲۱ق. | ||
* تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق. | *تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم)، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق. | ||
* تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق. | *تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق. | ||
* التفسیر الکبیر، محمد بن عمر الفخر الرازی (۶۰۶ق)، به کوشش عبدالرحمن عمیره، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. | *تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق. | ||
* ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۶۸ش. | *التفسیر الکبیر، محمد بن عمر الفخر الرازی (۶۰۶ق)، به کوشش عبدالرحمن عمیره، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. | ||
* جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق. | *ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۶۸ش. | ||
* جامع البیان عن تاویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق. | *جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق. | ||
* جامع السعادات، محمد مهدی نراقی (۱۱۲۸۱۲۰۹ق)، به کوشش سید محمد کلانتر، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۲ق. | *جامع البیان عن تاویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق. | ||
* جرعه‌ای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۸ش. | *جامع السعادات، محمد مهدی نراقی (۱۱۲۸۱۲۰۹ق)، به کوشش سید محمد کلانتر، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۲ق. | ||
* جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا. | *جرعه‌ای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۸ش. | ||
* الحج والعمرة فی الکتاب والسنه، محمد محمدی ری‌شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش. | *جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا. | ||
* رسائل الشهید الثانی، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱۹۶۶ق)، قم، انتشارات مکتبه بصیرتی، بی‌تا. | *الحج والعمرة فی الکتاب والسنه، محمد محمدی ری‌شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش. | ||
* السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق. | *رسائل الشهید الثانی، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱۹۶۶ق)، قم، انتشارات مکتبه بصیرتی، بی‌تا. | ||
* شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، نعمان بن محمد المغربی (۳۶۳ق)، به کوشش سید محمد حسینی جلالی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق. | *السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق. | ||
* صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق. | *شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، نعمان بن محمد المغربی (۳۶۳ق)، به کوشش سید محمد حسینی جلالی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق. | ||
* صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش. | *صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق. | ||
* عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق. | *صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش. | ||
* الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، بیروت، دار صادر. | *عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق. | ||
* فقه القرآن، قطب الدین الراوندی (۵۷۳ق)، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق. | *الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، بیروت، دار صادر. | ||
* الفواتح الالهیه، نعمة الله بن محمد النخجوانی (۹۲۰ق)، مصر، دار رکابی، ۱۹۹۹م. | *فقه القرآن، قطب الدین الراوندی (۵۷۳ق)، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق. | ||
* قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری (۳۰۰ق) قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق. | *الفواتح الالهیه، نعمة الله بن محمد النخجوانی (۹۲۰ق)، مصر، دار رکابی، ۱۹۹۹م. | ||
* الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش. | *قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری (۳۰۰ق) قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق. | ||
* کشف الاسرار و عده الابرار، رشیدالدین احمد بن محمد میبدی (۵۲۰ق)، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش. | *الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش. | ||
* مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق. | *کشف الاسرار و عده الابرار، رشیدالدین احمد بن محمد میبدی (۵۲۰ق)، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش. | ||
* مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق. | *مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق. | ||
* المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر. | *مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق. | ||
* المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقی (۲۷۴ق)، به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش. | *المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر. | ||
* المحبّر، محمد بن حبیب(۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا. | *المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقی (۲۷۴ق)، به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش. | ||
* المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶۱۰۹۱ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۳ش. | *المحبّر، محمد بن حبیب(۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا. | ||
* المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(۱۳۴۳ق)، به کوشش موسوی، قم، دارالاعتصام، ۱۴۱۶ق. | *المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶۱۰۹۱ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۳ش. | ||
* مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، علی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب عریضی (۱۳۵۲۲۰ق)، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق. | *المراقبات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(۱۳۴۳ق)، به کوشش موسوی، قم، دارالاعتصام، ۱۴۱۶ق. | ||
* مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین نوری الطبرسی (۱۲۵۴۱۳۲۰ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق. | *مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، علی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب عریضی (۱۳۵۲۲۰ق)، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق. | ||
* مصباح الشریعه، امام جعفر الصادق(ع) (۱۴۸ق)، بیروت، الاعلمی ۱۴۰۰ق. | *مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین نوری الطبرسی (۱۲۵۴۱۳۲۰ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق. | ||
* المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی (۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق. | *مصباح الشریعه، امام جعفر الصادق(ع) (۱۴۸ق)، بیروت، الاعلمی ۱۴۰۰ق. | ||
* المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. | *المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی (۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق. | ||
* معراج السعاده، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات هجرت، چاپ دهم، ۱۳۸۳ش. | *المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. | ||
* المقنعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق. | *معراج السعاده، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات هجرت، چاپ دهم، ۱۳۸۳ش. | ||
* من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق. | *المقنعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق. | ||
* المهذب، القاضی عبدالعزیز بن نحریر البراج (۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق. | *من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق. | ||
* المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی (۱۲۸۲۱۳۶۰ش)، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۳ق. | *المهذب، القاضی عبدالعزیز بن نحریر البراج (۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق. | ||
* تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش. | *المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی (۱۲۸۲۱۳۶۰ش)، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۳ق. | ||
* نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق. | *تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش. | ||
* الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶۱۰۹۱ق)، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق. | *نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق. | ||
* وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | *الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶۱۰۹۱ق)، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق. | ||
* الهدایه (فی الاصول و الفروع)، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۸ق. | *وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | ||
*الهدایه (فی الاصول و الفروع)، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۸ق. | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]] | [[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]] | ||