اسکان در حج: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۴]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363 }}

اسکان حج‌گزاران در مکه و مدينه

سکونت حج‌گزاران در دوره‌هاي مختلف بويژه از زماني که شمار آنها افزايش يافت، از مسائل مهم حج بوده است. از همين رو چگونگي اسکان حاجيان و سير شکل‌گيري سکونت‌گاهها و خانه‌ها، تطور اسکان حج‌گزاران و زائران در حرمين و وضعيت اسکان در عصر حاضر قابل بررسي است و از باب مقدمه به تاريخچه مسکن و شکل آن در مکه نيز اشاره مي‌گردد.

سکونت دادن ‌هاجر و اسماعيل در مکه از سوي ابراهيم(ع) و درخواست وي از خداي متعال براي متوجه ساختن دلهاي مردم به ايشان و سکونت با آنان ( سوره ابراهيم آيه 37) و پيدايش زمزم و ساخت کعبه، زمينه سکونت قبائلي از جرهم در آنجا گرديد. اين قبائل به جهت حفظ حرمت خانه خدا عمدتا چادرهاي خود را در دره‌هاي اطراف کعبه بر پا مي‌کردند.<ref>. نک: المعارف، ص27؛ التاريخ القويم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرايش روز افزون مردمان به سوي کعبه و زيارت آن، رونق بازارهاي محلي و شکل‌گيري کاروانهاي تجاري در آن مسير،<ref>. المفصل، ج7، ص6.</ref> ميهمانان مکه را بيشتر کرد و با توجه به چادرنشيني مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلي روبرو نمي گرديد.  

اولين ساختمان در کنار کعبه را دارالندوه* ذکر کرده‌اند که قصي بن کلاب دو قرن قبل از اسلام آن را بنا کرد و پس از آن قريش اقدام به ساخت خانه‌هايي در اطراف کعبه کردند.<ref>. التاريخ القويم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.</ref> با ساخت خانه‌هاي گلي و سنگي، و يافتن ظاهر شهري در مکه، (هرچند گروه‌هاي زيادي همچنان در چادر‌ها زندگي مي‌کردند) به تدريج اسکان در کنار اموري چون سقايت* ( آبرساني به حاجيان) و رفادت* ( اطعام حج‌گزاران)، بر پذيرايي از ميهمان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌هاي اهل مکه وارد شوند.<ref>. نک: المفصل، ج9، ص68 - 69.</ref> (← رفادت) بر اساس گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره نبوي و در صدر اسلام در خانه‌هاي اهل مکه ساکن مي‌شدند<ref>. نک: اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص162-163؛ اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص218.</ref> و نه تنها از ورود حاجيان به خانه‌هاي اهل مکه جلوگيري نمي گرديد،<ref>. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص250.</ref> بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجيان، بر يکديگر پيشي مي‌گرفتند.<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص164؛ نک: من لايحضره الفقيه، ج2، ص193؛ نک: الکافي، ج4، ص244.</ref>

قرآن کريم، با بيان ( سواء العاکف فيه و الباد ) حج/22 آيه 25، همگان را در برخورداري از مسجدالحرام مساوي دانسته است و منابع فقهي و تفسيري به مناسبت اين آيه، در زمينه استفاده از خانه‌هاي مکه و جواز يا عدم جواز اجاره آن مباحث مفصلي دارند. (← خانه‌هاي حرم ) در رواياتي منسوب به پيامبر(ص) از اجاره خانه‌هاي مکه نهي شده است<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص163.</ref> و ايشان پس از فتح مکه از گذاشتن در براي خانه‌هاي مکه، نهي کردند.<ref>. نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.</ref> بر اساس گزارش‌ها، در عصر خلفاي چهارگانه، خانه‌هاي مکه در نداشت و حاجيان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند. <ref>. الكافي، ج4، ص243ـ244؛ تهذيب، ج5، ص420.</ref> عمر بن خطاب، خليفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن براي خانه‌هاي مکه منع کرد<ref>. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص251.</ref> و بستن در خانه‌ها را مانعي براي اسکان حج و عمره گزاران مي‌دانست.<ref>. اخبار مكه، الازرقي، ج2، ص265.</ref> علي(ع) نيز در سال 39ق. طي فرماني به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتي در مورد حج و حاجيان و تأمين مسکن آنها، دستور مي‌دهند اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجيان منع کنند.<ref>. نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسير شاهي، ج1، ص418.</ref> از معاويه به عنوان اولين کسي که بر در خانه خود قفل زد، ياد شده است.<ref>. الكافي، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذيب، ج5، ص420.</ref> هرچند زمان اين گزارش معين نيست ولي بنابر ديگر گزارش‌ها در دوره اموي (40 ـ 132 ق.) مکيان، خانه‌هاي خود را به حاجيان اجاره مي‌دادند. <ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص164.</ref> جز آنکه عمر بن عبدالعزيز ( حک 99 ـ 101 ق.) طي نامه اي به عامل خود در مکه دستور داد از اجاره دادن خانه‌هاي مکه جلوگيري گردد، البته در زمان وي نيز اجاره پنهاني در مکه گزارش شده است.<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص163.</ref>

چالش در اجاره يا عدم اجاره خانه‌هاي مکه، همزمان با افزايش تعداد حج‌گزاران باعث شد تا در سده اول و دوم هجري خانه‌هايي در مکه ساخته شده و براي اسکان حاجيان اختصاص يابد، چنانکه معاويه در توجيه ايراد عايشه مبني بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را براي سکونت حاجيان عنوان کرد<ref>. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص290.</ref> يا برخي ديگر از حاکمان خانه‌هايي را براي حج‌گزاران وقف کردند.<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص249.</ref>. افزايش مسافران و حجاج، و ضرورت اسکان آنها، و فتاواي فقهي بر جواز اجاره خانه‌هاي مکه به حج‌گزاران،<ref>. نک: الشرح الکبير، ج4، ص20.</ref>،(← خانه‌هاي حرم) زمينه رونق ساخت خانه و کاروانسراهائي جهت اسکان حاجيان گرديد که البته بخشي از آنها موقوفاتي جهت اسکان حاجيان و همچنين مدارسي جهت آموزش احکام و مسائل ديني بود. در عين حال اسکان حاجيان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (328 ق.) ضمن اعتراض به تعويض يا تزيينات متعدد پرده کعبه، آن ‌‌را اسراف دانسته و صرف هزينه آن در اسکان حجاج را ضروري‌تر مي‌داند.<ref>. نک: العقد الفريد، ج7، ص285.</ref>

بر اساس گزارش‌هاي تاريخي، ساخت محل‌هايي جهت اسکان حج‌گزاران، طي قرون پنجم و ششم قمري ادامه داشته است. از جمله، حجاج‏ عراق و خراسان و ماوراءالنهر با رسيدن به مکه، در خانه‌هايي که براي آنها در نظر گرفته شده بود، اسکان مي‏يافتند.<ref>. سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسيان و فاطميان، ص108. </ref> توصيف اين کاروانسراها و مقايسه سطح کيفي آنها از جمله وجود چاه آب، در کتب تاريخي يافت مي‌شود. بر پايه اين گزارش‌ها مسافران اين کاروانسراها نيز متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمين در کاروانسرا‌هاي خاصي سکونت مي‌يافتند و اهل مکه نيز براي برخي از اين مسکن‌ها، خيرات و هدايايي همانند ميوه‌هاي تازه اختصاص مي‌دادند.<ref>. رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.</ref> نمونه اي از اين اماکن، مدرسه قايتباي بود که در ايام موسم، محل اسکان حج‌گزاران مي‌گرديد و به اسکان امراء و شخصيتهاي دولتي اختصاص داشت.<ref>. الإعلام بأعلام بيت الله الحرام، ص231، 237.</ref>

اهميت اسکان حاجيان و ساخت محلي براي سکونت آنها، موجب شد شخصيت‌ها و خاندان‌هاي معروفي به ساخت سکونت‌گاه براي حجاج بپردازند و از همين رو در گزارش‌هاي تاريخي مورد تمجيد قرار گرفتند. جواد اصفهاني* ( - 558ق.) از بانيان برخي فعاليتهاي مذهبي و خيرخواهانه به صاحب رباط عجم شهرت يافت.<ref>. موسوعه مرآة الحرمين ج‏3، ص18.</ref> ابراهيم بن محمد بن ابراهيم اصفهاني ( -756ق.) معروف به العز اصفهاني به سال 749ق. کاروانسرايي را براي فقيران،<ref>. العقد الثمين، ج1، ص284.</ref> امير زين الدين فرامرز محمود افزري کاروانسرايي براي صوفيان غريب،<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص432؛ اتحاف الوري، ج3، ص31-32.</ref> عبدالعزيز بن علي بن عثمان اصفهاني، معروف به عجمي ( -764ق.) مکاني را براي زائران در راه مانده<ref>. العقد الثمين، ج5، ص91-92.</ref> و محمد بن علي گيلاني، معروف به خواجه پير محمد گيلاني (زاده 808ق.) کاروانسرا و موقوفاتي ايجاد کردند. همچنين در دوره ايوبيان، کاروانسراهاي متعددي براي صوفيان ساخته شد. از نکات جالب توجه طي اين قرون، ساخت خانه‌ها يا کاروانسراهايي جهت اسکان زائران منطقه‌اي خاص از سوي متمکنان آن منطقه بود. به گزارش فاسي در مجموع تعداد اماکن سکونت حاجيان تا سال 832 ق. به 75 کاروانسرا و 11 مدرسه رسيد.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص435.</ref> ( ← کاروانسرا)  

در دوره عثماني (حک: 699 تا 1342ق.) به جهت نظم اداري حاکم بر عثمانيان، اسکان حج‌گزاران نيز قوانين خاصي يافت. عدم امکان اقامت طولاني مدت در مکه، تشويق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از مجاورت مگر براي مريضان يا بازماندگان از مناسک حج، از اين جمله است.<ref>- Kanunnamesi’nin dördüncü maddesinin uygulanmasiFî 16 L. sene 1310 ve fî 21 Nisan sene 1309 / [3 Mayis 1893]Hicaz Valisi ve Yaver-i EkremSD, 2261/2</ref> در اين دوران مشکلي از جهت سکونت کاروانهاي حج نبوده و کاروانها در مسکن مناسب جا داده مي‌شدند.<ref>. موسوعه مرآة الحرمين، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمين، ج1، ص384.</ref> همچنين اسنادي از سکونت و پذيرايي از فقرا و دراويش از جمله اسکان‏ حجاج‏ فقير بخارا، افغانستان و ازبک و اطعام ايشان و بازسازي تکيه آن‏ها از سوي حکومت عثماني ثبت شده است.<ref>. ميقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواري‌ها».</ref>

اسکان و راهنمائي حاجيان در قرن 12 ق. به شکل‌گيري گروه‌هاي موسوم به مطوِّف* انجاميد که وظيفه تامين اسکان و راهنمائي حاجيان را در طول اقامت در حرمين و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. (← مطوف) از اين دوره، اسکان حاجيان و تهيه امکانات لازم براي اقامت آنها از سوي مطوفان يا نمايندگانشان در مکه و مدينه انجام مي‌شد.<ref>- التاريخ القويم، ج2، ص213؛ حج نيکان، ص43.</ref> البته همچنان زائران خانه خدا، با مشکلات فراواني از جمله سوء استفاده مالي برخي مطوفان<ref>- پنجاه سفر نامه، ج5، ص170؛ بسوي خدا مي رويم، ص116.</ref> روبه‏رو بودند و بعضا اسکان حاجيان وضعيت مناسبي نداشت. برخي زائران در باغ‏ها، زير سايه نخل‏ها اقامت مي‌کردند و کمبود آب براي شست‏وشو و وضعيت نامناسب بهداشتي براي بيشتر زائراني، که مسن بودند، اميد بازگشت حاجيان را کاهش مي‌داد.<ref>. ميقات حج، ج‏54؛ ص149، حج گزاري در سال آغازين انقلاب».</ref>

در اين دوره نيز کاروانسراهايي براي اسکان فقرا، غرباء و طلاب علوم ديني توسط اشخاص نيکوکار در اين شهر احداث شد. اين ساختمانها بيشتر محلّ بيتوته بود و وسائل خوردن و آشاميدن نداشت. برخي از اين اماکن ويژه مردان و برخي مختص بانوان بود. اين نوانخانه‏ها که تعداد آنها در مکه بسيار بود، بيشتر در اطراف مسجدالحرام بودند که بيشتر آنها در جريان طرح توسعه دولت سعودي در سال 1375 ق. تخريب گرديد.<ref>. التاريخ القويم، ج2، ص175.</ref> علاوه بر کاروانسراها، خيمه‌هايي نيز براي اسکان حاجيان در برخي مناطق مکه مانند معابده، برافراشته مي‌گرديد که به شهرهاي چادري شبيه بود.<ref>. ميقات حج، ش 57، ص133، «شهرهاي چادري».</ref> در کنار اين موارد، خانه‌هاي اهل مکه نيز به صورت ضيافتي يا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجيان قرار مي‌گرفت. بالاخص محله «باب‏العمره» که خانه‌هايي با پنجره‌هاي کوچک بسيار، توصيف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزديکي کوه صفا نيز داراي خانه‏هاي زيبايي براي سکونت حاجيان ثروتمند بوده است. <ref>. مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص37.</ref>

===اسکان زائران در مدينه===

سابقه اختصاص مکاني در مدينه براي ميهمانان حکومتي در عصر پيامبر(ص) گزارش شده است. دارالکبري، اولين خانه‌اي که يکي از مهاجران در مدينه ساخت و به جهت اينکه ميهمانان پيامبر در آن سکونت مي‌يافتند به دارالضيافه* نامبردار شد.<ref>. وفاء الوفاء، ج2، ص242.</ref> همچنين خانه رمله بنت حارث به عنوان استراحت گاه هيئت‌هايي که نزد پيامبر مي‌آمدند، ذکر شده است.<ref>. التاريخ القويم، ج‏2، ص216.</ref>

در دوره‌هاي بعدي اسکان در مدينه با توجه به زمان کمتري که زائران در آنجا مي‌ماندند، مشکل جدي نبود و خانه‌هاي اهل مدينه ميزبان آنها بود و در مواردي نيز مسافران براي مدت کوتاهي در چادر مي‌ماندند.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه، ج4، ص591.</ref> در عين حال همانند مکه کاروانسراها<ref>. بسوي ام القري، ص278.</ref> و تکيه‌هايي ساخته شده<ref>. مرآة الحرمين، ص475.</ref> که مورد استفاده اسکان زائران قرار مي‌گرفته است. شيعيان ايراني عمدتاً در خانه‌هاي شيعيان نخاوله* ساکن مي‌شدند؛<ref>. پنجاه سفرنامه، ج4، ص589؛ ج5، ص228؛ ج6، ص757؛ ج7، ص773.</ref>

علاوه بر حرمين سکونت حجاج ايران در جده نيز حائز اهميت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجيح مي‌دادند در خانه‌هاي معروف ايراني الاصل بمانند.<ref>.نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.</ref> درسال 1051- 1054ق. مادر بزرگ شاه‌ عباس دوم، کاروانسر‌ايي در جده ساخت.<ref>. سفرنامه بانوي اصفهاني، ص20.</ref> از نکات پر تکرار در حج‌گزاري ايرانيان و اسکان ايشان در جده يا حرمين در دوره قاجار، نقش کنسول ايران در جده تحميل هزينه اضافي به حاجيان است که از اين راه درآمد هنگفتي بدست مي‌آورد. <ref>.پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.</ref>

===اسکان حاجيان در دوره معاصر

اسکان حاجيان پس از تسلط آل سعود* بر حرمين در سال 1343ق.، همچنان عمدتاً بر عهده مطوفين بود و ملک عبدالعزيز طي حکمي در همان سال اين افراد را در کارهاي خود ابقاء کرد. طي قوانيني در سالهاي 1345ق.، 1355ق.، 1365 ق. و 1367 ق. مطوفان در قالب موسسات مطوفين منطقه اي سازماندهي شده و يکي از وظايف رسمي آنها تامين و آماده سازي مسکن مناسب حجاج آن منطقه ذکر شد.<ref>- http://www.eumra.net قبول يا حج.</ref> در اين دوره نيز مطوفان با وساطت بين حج‌گزاران و مالکان خانه‌هاي مسکوني، اسکان حجاج را تسهيل مي‌کردند.<ref>. التاريخ القويم، ج2، ص213.</ref> طي حکمي در سال 1410ق. حاجيان و بعثه‌هاي حج در انتخاب مسکن کاملا استقلال يافته و براي عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نياز به هيچ واسطه اي نبود و موسسه مطوفين نظارت بر اين امور را بر عهده داشتند.<ref>. نک: دراسة خصائص المسكن الملائم، ص6</ref>

در دوره سعودي علاوه بر تغييرات قوانين و نظام حاکم بر اسکان حجاج، تغييرات فراواني نيز در ساختمان‌هاي مسکوني بالاخص براي حج‌گزاران انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخي سفرنامه‌هاي اوايل دوره سعودي منعکس شده<ref>. رحلة الحجاز، ص27.</ref>؛ ولي از سال 1355 ق. ساخت هتل و اقامت گاههاي امروزي در مکه آغاز شد. هتل مصر در محله اجياد، اولين هتل مکه بود که از سوي وزارت دارائي عربستان در آن سال ساخته شد و طي مدت کوتاهي هفت هتل ديگر به نام‌هاي هتل تيسير، سلام، شبرا، الحرم، أم القري، عرفات ومکه بالاس (قصر) ساخته شد. به گزارش کردي (1400ق.) تعداد هتل‌ها به سرعت فزوني يافته و نه تنها در مکه بلکه در مدينه، جده و سراسر حجاز به جهت کثرت مسافراني که وارد عربستان مي‌شدند، هتل‌هاي متعددي ساخته شد. <ref>. التاريخ القويم، ج‏1، ص213 - 214</ref> در کنار هتل‌هاي عمومي، مهمانسراهاي مجللي نيز براي شخصيت‌ها و مهمانان حکومتي ساخته شد. <ref>. التاريخ القويم، ج‏2، ص215</ref>

همچنين دولت عربستان مطالعات و بررسي‌هاي متعددي در زمينه اسکان حجاج انجام داده است؛ از جمله تحقيقات دانشکده حج وابسته به وزارت آموزش عالي عربستان که فهرست آنها در سايت اين مرکز<ref>. http://uqu.edu.sa/hajj/researchDB.php.htm</ref> در دسترس است.  

بر اساس اين مطالعات، کميته بازرسي و نظارت بر اسکان حجاج، استاندارد‌هاي لازم از جمله ضريب امنيتي ساختمان، مقاوم‏سازي، تجهيز به سيستم اطفاي حريق و پله‏هاي اضطراري<ref>.حج 28، ص379.</ref> و قوانين خاصي را براي بهره برداران وضع مي‌کند از جمله قانون ممنوعيت طبخ غذا در هتل‌ها که از سال 1380 ش. وضع گرديد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> همچنين اين کميته بر ساخت و نگهداري اماکن اسکان حاجيان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر مي‌کند. براي نمونه در سال 1425 ق. در مکه 4561 دستگاه ساختمان با گنجايش يک ميليون و صد هزار نفر براي اسکان‏ حجاج‏ تاييد شد.<ref>. حج 25، ص181.</ref> در سال1387ش.؛ 7150 مجوز براي اسکان يک ميليون و ششصد هزار زائر، صادر و 150 واحد مسکوني به سبب نداشتن استانداردهاي لازم از ليست اسکان‏ حجاج‏ حذف شد.<ref>. حج 29، ص445.</ref> اين مسئله همراه با اجراي طرح‏هاي جديد عمراني و توسعه حرمين، به کمبود مسکن حجاج و رقابت آنها در تهيه مسکن مناسب مي‌انجامد.<ref>. حج 28، ص380.</ref> اسکان حجاج منحصر به هتل‌ها نيست و برخي خانه‌هاي شهروندان مکه که به ساختمان حجي معروفند، در موسم حج براي کسب درآمد، اجاره داده مي‌شود.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص316.</ref>

دولت عربستان در سالهاي اخير عمليات اجرائي طرح‌هاي توسعه جديدي براي حرمين شريفين و اطراف آن آغاز کرده است که يکي از اهداف آن تسهيل اسکان حج‌گزاران در نزديکي حرمين مي‌باشد. در طرح توسعه مسجد النبي علاوه بر توسعه فضاي اطراف حرم نبوي، هتل‌ها و خانه‌هاي جديدي به صورت حلقه‌اي به دور مسجد، ساخته خواهد شد. اين طرح تا سال 2015 م. به پايان خواهد رسيد.<ref>- http://www.aawsat.com/details.asp?section=4&article=696887&issueno=12355</ref> همچنين در طرح توسعه مسجدالحرام و اطراف آن، علاوه بر اسکان حج‌گزاران در نزديکي مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهاي جماعت مسجد نيز تسهيل خواهد شد. ( ← مسجدالحرام/توسعه؛ مسجد النبي/ توسعه)  

===اسکان حجاج ايراني===

حج‌گزاران ايراني در دوره‌هاي مختلف به سان ديگر حاجيان در خانه‌هاي اهل حرمين يا در کاروانسراها منزل مي‌گزيدند. تا پيش از شکل‌گيري مديريت حج ( اوائل دهه پنجاه شمسي)، تهيه مسکن همچون حمل و نقل و ساير موارد عمدتاً بر عهده حمله دار* بود<ref>. نک: بركات سرزمين وحي، ص29.</ref> که در دوره مطوفان، آنها محل اقامت حج‌گزاران ايراني را تدارک مي‌کردند البته در اين ميان کاروانسراهاي متعددي نيز اختصاصاً براي حج‌گزاران عجم و ايراني ساخته و وقف گرديد. در دوره معاصر و با سامان يافتن مديريت حج ايرانيان، با همه تحولات آن، تهيه مسکن يکي از وظايف آنها بود. (← سازمان حج – بعثه)  

امروزه سازمان حج با ايجاد اداره کل تدارکات و رفاه‏، به بررسي و تأمين امکانات رفاهي‏ حجاج، برنامه ريزي و اجراي امور مربوط به تهيه محل اسکان‏ حجاج‏، زائران و محل استقرار ستاد، بعثه، بيمارستانها، درمانگاهها و ساير دفاتر در عربستان، سوريه و عتبات مقدسه مي‌پردازد.<ref>. شرح وظايف مديران و عوامل خدماتي، ص28-29.</ref>

بر اساس توافقات جمهوري اسلامي ايران و دولت سعودي، از جمله توافق سال 1424ق. سازمان حج موظف است ضمن رعايت مقرّرات مسکن حجاج مندرج در دستورالعمل اجرايي حج، با مؤسّسات مطوّفين هماهنگ باشد. مسکن استيجاري بايد داراي مجوز اجاره در حج باشد. براي هر نفر در مکه 3 متر مربع و در مدينه 4 متر مربع اجاره گردد و هيچگاه تعداد حجاج از ظرفيت مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنين بايد در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌هاي اجاره‌اي به صندوق امانات جهت حفظ و نگهداري اموال و اشياي گران‏بهاي حجاج مجهز باشد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص77-78.</ref>

دفتر نمايندگي سازمان حج و زيارت در طول سال، پي‏گير محل اسکان حاجيان است و سعي دارد با توجه به ارتقاء کيفيت هتل‌هاي مکه، مناطق نزديک به حرم، تازه ساز و مناسب را اجاره کند. <ref>. نک: حج 27، ص110.</ref> حداقلّ فاصله محل اقامت حاجيان ايراني تا مسجدالحرام 2 و حداکثر 9 کيلومتر است. بيشتر زائران ايراني در شرق مکه که‏ مسافت نسبتاً کمتري با حرم دارد، مستقر هستند.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص283-284 </ref>  

براي آسايش بيشترحج‌گزاران ايراني، سرانه مسکن حجاج ايراني، بالاترين سرانه مسکن در ميان حجاج است. در حالي که عربستان براي هر نفر 5/3 متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ايراني 4 متر<ref>. حج28، ص378، 380.</ref> است که ميانگين آن اتاقهاي 4 تا 5/ 5 نفره مي‏باشد. <ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص284.</ref> ساختمان‏هاي مورد اجاره داراي استانداردهاي بين‏المللي است و مقامات عربستان نيز آن‏ها را تأييد کرده‏اند.<ref>. حج 28، ص379.</ref>  

حجاج ايراني در مکه و مدينه بر اساس مقدار هزينه‏‌اي که پرداخت مي‌کنند، در شش گروه اسکان داده مي‌شوند. <ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص315.</ref> سرانه اجاره اقامت در مکه و مدينه براي هر ايراني طي سالها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن براي هر زائر در سال 1371 ش. در مکه 603 و در مدينه 368 ريال سعودي بوده است.<ref>. با كاروان ابراهيم در سال 71، ص283.</ref>در سال 1428ق. ( 1386ش.) از 1050 تا 2300 ريال عربستان متغير بوده <ref>. حج 28، ص380.</ref> و اين رقم بدون هزينه اسکان در عرفات و منا براي 30 روز در سال 1434ق. (1392 ش.) بالغ بر 2100 دلار اعلام شده است.<ref>. http://khabaronline.ir/print/291315/society/tourism</ref>  

اسکان حج‌گزاران در عرفات و منا با عنايت به محدوديت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران مي‌باشد. سازمان حج با ايجاد واحد اسکان در منا و عرفات پس از دريافت آخرين آمار حجاج هر کاروان به تفکيک مرد، زن و خدمه، روشهاي مختلف اسکان‏ آنان را به وسيله رايانه نمونه سازي و معين مي‌کنند.<ref>. با كاروان ابراهيم در سال 71، ص281.</ref> در عرفات‏ 9600 چادر يا خيمه براي اسکان‏ زائران ايراني اجاره شده است و هريک از اين خيمه‏ها 5/ 12 مترمربع مساحت دارد و براي اسکان‏ ده نفر اختصاص مي‏يابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوفي حجاج ايراني» که عهده‏دار ساماندهي نيازهاي زائران ايران است، انجام مي‌گردد.‏<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص406؛ حج 27، ص187.</ref> در منا 117 هزار متر مربع در اختيار حجاج ايراني قرار دارد. در اين منطقه 7200 چادر مجهز به برق و کولر با مساحت 16 متر مربع به حجاج ايراني اختصاص داده مي‏شود که در هر چادر به‏طور ميانگين 5/ 13 نفر ساکن مي‏شوند؛ و به‏طور متوسط هر حاجي ايراني بيش از يک متر مربع فضا در اختيار دارد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص407-408؛ نک: حج 28، ص408-409؛ نک: حج 29، ص379.</ref> گزارش‌هاي سالهاي نه چندان دور کيفيت بهداشتي چادرها در عرفات و منا را نامناسب بيان کرده و<ref>. حج در ادب فارسي، ص146؛ حج 25، ص408.</ref> آن‌ را منشأ بيماري حاجيان دانسته است.<ref>. بسوي خدا مي رويم، ص180-181.</ref> اما امروزه وضعيت بهداشتي مناسبي برقرار است و علاوه بر استفاده حجاج از زير اندازهاي مناسب،<ref>-http://www.mehrnews.com/detail/News/1723657</ref> حمام و سرويس بهداشتي کافي نيز در محوطه چادرها وجود دارد. <ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص408.</ref>

===اسکان ساير کشورها===

کليه کاروانهاي حج، قبل از ورود حج‌گزاران به عربستان بايد قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوي کشورهاي مختلف، متفاوت است. جمهوري اسلامي ايران تنها کشوري است که تغذيه و تدارکات حجاج‏ همانند تهيه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکي و ارشاد، حجاج را به صورت متمرکز برعهده دارد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص120.</ref>

در ساير کشورها عمدتا کاروانها و شرکتهاي خصوصي، متصدي اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بيشتر نقش نظارتي و هماهنگي کلي را بر عهده دارند. <ref>. نک: مجله ميقات، ش43 ص 191، 194، «سفرنامه برادران اميدوار».</ref> در برخي کشورها نيز دولت متصدي اسکان حجاج است براي نمونه حج گزاري شهروندان ترکمنستان که بسيار محدود و تنها با انتخاب دولت اين کشور است کليه هزينه حج‌گزاران شامل حمل و نقل، اسکان و تغذيه بر عهده دولت است. ( ← ترکمنستان) در برخي کشورها نظير افغانستان نيز حج گزاري به دو صورت دولتي و خصوصي صورت مي‌گيرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران مي‌باشد. ( ← افغانستان)  

در اکثر کشورها درجه بندي کيفي هتل‌ها و نزديکي آنها به حرم، از معيارهاي طبقه بندي کاروانها و اختلاف هزينه آنهاست. از جمله شرکت¬هاي سياحتي اندونزي حجاج را در هتل‌هاي اطراف مسجدالحرام اسکان مي‌دهند.<ref>. مديريت حج در كشورهاي اسلامي، ص47-48.</ref> ( ← اندونزي) برخي کشورها نيز براي کاهش هزينه، به صورت نوبتي در دو شيفت 12 ساعته حاجيان را در هتل اسکان مي‌دهند و حجاج باقي وقت خود را در حرم و بيرون از هتل صرف مي‌کنند.<ref>. حج 28، ص304.</ref>

علي رغم کنترل جدي کشور عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجيان قبل از ورود به اين کشور، در سال 1429ق. يکصد حاجي از کشور بورکينافاسو‌ به دليل تقلبي بودن قرارداد اسکان، 17 ساعت در محل استقبال از حجاج متوقف شدند و نهايتا در يکي از مساکن خيريه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقيقات ويژه‌اي درباره چگونگي ورود اين افراد به عربستان، بدون در اختيار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند.<ref>. حج 29، ص513.</ref> در عين حال حجاج فاقد مجوز از مشکلات عربستان ذکر شده اند<ref>- http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/1734645</ref> که کارتن خوابي آنها در اطراف مسجدالحرام و در مشاعر منظره نامناسبي به حج داده است و دولت عربستان تلاشهاي متعددي براي بهبود اين وضعيت نابسامان صورت مي‌دهد.<ref>. نشريه زائر، ش5، ص2، «تأکيد وزير حج عربستان بر تکميل آمادگيها براي حج امسال».</ref>  

  با توجه به محدوديت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستاني و مسلمانان مقيم در عربستان هر 5 سال يکبار اجازه تشرف به حج را دارند <ref>. ميقات حج، ش‏28، ص216؛ ميقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهي به مطبوعات عربستان».</ref> و قبل از موسم حج بايد مجوز دريافت کنند.<ref>. حج 27، ص129.</ref> مؤسسات حج، مسئول امور حجاج داخلي هستند و هزينه اسکان هر نفر 200ريال عربستان است.<ref>. ميقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهي به مطبوعات عربستان».</ref>

 

==پانویس==

==منابع==

  | نویسنده = اباذر جعفري

*اتحاف الوري، عمر بن محمد بن فهد ( -885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق.

*اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق.

*اخبار مکه في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي ( -275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق.(جغرافي، ط 2، مکتبة اسدي، 1424 ق)

*ارمغان حج، علي مقدم، تهران، عطايي، 1356ش.

*الاعلام باعلام بيت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالي ( -990ق.)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مکه، مکتبه التجاريه مصطفي احمد الباز، 1416ق.

*با کاروان ابراهيم در سال 71، رسول جعفريان و محمد علي خسروي، تهران، انتشارات مشعر، 1371ش.

*با کاروان صفا در سال 82، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1383ش.

*برکات سرزمين وحي، محمد محمدي ري شهري، تهران، انتشارات مشعر، 1383ش.

*بسوي خدا ميرويم، سيد محمود طالقاني، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.

*به سوي ام القري، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1373ش.

*پنجاه سفرنامه حج قاجاري، به کوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش.

*التاريخ القويم لمکه و بيت الله الکريم، محمد طاهر الکردي، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن ‌دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق.

*تفسير شاهي (آيات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجاني ( -976ق.)، به کوشش اشراقي، تهران، نويد، 1362ش.

*تهذيب الاحکام في شرح المقنعه للشيخ المفيد، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1365ش.

*حج 25، گزارشي از حج گزاري سال 1425 قمري برابر با سال 1383 شمسي، رضا مختاري، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش..

*حج 27، حسن مهدويان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش.

*حج 28، رضا بابائي و علي اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، 1387ش.

*حج 29، گزارش حج سال ۱۴۲9ه‍. ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، انتشارات مشعر، 1388ش.

*حج در ادب فارسي، خليل الله يزداني، تهران، انتشارات مشعر، 1379ش.

*حج نيکان، علي احمدي ميانجي ـ عبدالرحيم اباذري، تهران، انتشارات مشعر، 1390ش.

*خاطرات حج، محمد عظيمي، تهران، موسسه مطبوعاتي دهخدا، 1363ش.

*رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه‌ ال‍ن‍ظار ف‍ي‌ غ‍رائ‍ب‌ الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب‌ الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه ( -779ق.)، تحقيق عبدالهادي تازي، رباط، اکاديميه المملکه المغربيه، 1417ق.

*رحلة الحجاز، ابراهيم المازني، قاهره، کلمات عربيه.

*رقابت عباسيان و فاطميان در سيادت بر حرمين شريفين قرن پنجم و ششم هجري: سليمان الخراشيه، ترجمه رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1385ش.

*سفرنامه منظوم حج، بانوي اصفهاني، به کوشش رسول جعفريان، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1386ش.

*سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو ( -481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش.

*الشرح الکبير، عبدالرحمن بن قدامه ( -682ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه.

*شرح وظايف مديران و عوامل خدماتي 1376، مرکز تحقيقات حج، تهران، انتشارات مشعر، 1376ش.

*شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، دارالکتب العلميه، 1421ق.

*العقد الثمين في تاريخ البلد الامين، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بيروت، دارالکتب العلميه، 1419ق.

*العقد الفريد، احمد بن محمد بن عبد ربه (246-328ق.)، به کوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، دارالکتب العلميه، 1404ق.

*الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش.

*مأساة الزهرا، سيد جعفر مرتضي عاملي، بيروت، دارالسيره، 1418ق.

*مديريت حج در کشورهاي اسلامي، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، 1387ش.

*مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت باشا ( -1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق.

*المعارف، ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شريف الرضي، 1373ش.

*المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، جواد علي عبيدي (1324-1408ق.)، بيروت، دارالساقي، 1422ق.

*من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق.

*موسوعه مرآة الحرمين الشريفين، ايوب صبري باشا ( -1290ق.)، القاهره، دارالآفاق العربيه، 1424ق.

*ميقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.

*نشريه زائر، بعثه مقام معظم رهبري.

*نهج البلاغه، شريف الرضي (م 406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دارالاسوه، 1415ق.

*وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي، علي بن عبدالله السمهودي ( -911ق.)، به کوشش محمد محيي الدين عبدالحميد، بيروت، دارالکتب العلميه، 2006م.