حجاز: تفاوت میان نسخه‌ها

حجاز به عنوان خاستگاه دين اسلام در شمال غربي شبه‌جزيره عربستان مهم‌ترين بخش آن به شمار مي¬رود. کلمه حجاز از ريشه حجز و به معناي فاصله، ميان و مانع است.<ref>. العين، ج3، ص70، «حجز».</ref> وجوه مختلفي براي نام¬گذاري منطقه بدين نام بيان شده است.<ref>. نک: معجم البلدان، ج2، ص218-219؛ صبح الاعشي، ج4، ص252.</ref>

تعيين حدود دقيق آن به جهت اختلاف بسيار ميان مورخان و جغرافي¬نويسان ممکن نيست.<ref>. جغرافيه شبه جزيرة العرب، ص130.</ref> بر اساس سازگارترين تعريف با موقعيت جغرافيايي منطقه، حجاز در شرق رشته کوههاي سرات قرار گرفته و از جهت غرب تا منطقه نجد ادامه يافته است. شمالي¬ترين بخش شرقي آن خليج عَقبه و جنوبي¬ترين قسمت آن مناطق جنوبي شهر طائف معرفي شده است.<ref>.معجم مااستعجم، ج1، ص9؛ معجم البلدان، ج2، ص219؛ اطلس تاريخ اسلام، ج1، ص396- 397.</ref> طول آن از شمال به جنوب 700 مايل و عرض آن از شرق به غرب250 مايل ذکر شده است.<ref>.جغرافيه شبه جزيرة العرب، ص132.</ref> مساحت تقريبي حجاز 388500کيلومتر مربع است و از نگاه مساحتي جايگاه دوم را در تقسيمات کشور عربستان دارد.<ref>الموسوعه العربية الميسره، ج3، ص1312.</ref>

مناطق آتشفشاني نيز در برخي از مناطق حجاز وجود دارند و فعاليت‌هاي آن‌ها موجب شکل¬گيري مناطقي به نام حره شده است که بيشتر در اطراف مدينه و جهت شمالي آن قرار دارند. مشهورترين حره¬هاي واقع در اين منطقه عبارتند از حره¬هاي نار، شوران، سليم، واقم، حقل، ميطان، عويرض، رهاب. برخي از اين حره¬ها داراي چشمه¬هاي آب فراوان و پوشش گياهي فراوانند که خيبر از آن جمله است ولي به سبب همين ويژگي با نام حره شناخته نمي‌شود.<ref>. المفصل، ج1، ص145-149؛ معجم البلدان، ج2، ص247-253، الموسوعه العربية العالميه، ج8، ص61-62.</ref>

در مجاورت ارتفاعات، مناطق پستي به نام وادي وجود دارند که به جهت جريان آبِ حاصل از بارش در ارتفاعات به اين مناطق اهميت بسياري دارند. وادي¬هاي رمه، عقيق، حمض، جزل، فاطمه، قديد، قاحه، صفرا، رقوب از آن جمله¬اند.<ref>.نک: جغرافية شبه جزيرة العرب، ص73-74.</ref> واحه¬ها يا بخش¬هاي قابل کشت نيز در برخي از نقاط حجاز وجود دارند.<ref>. جغرافية شبه جزيرة العرب، ص76-79.</ref>

ويژگي محيطي ديگر حجاز فقر پوشش گياهي آن است و غير از خارها و گياهان خودرو در بيشتر مناطق گياهي مشاهده نمي‌شود. در مناطق کوهستاني و وادي¬ها درختاني چون سرو کوهي، موز، شوره گز، کُنار، نخل و زيتون مشاهده مي‌شود.<ref>. موسوعه العربية العالميه، ج8، ص62-63</ref>

برخي از مستشرقان بر پايه داده‌هاي تورات بر اين باورند که تمامي نقاط جزيره العرب بويژه حجاز در روزگاران کهن آب و هوايي متفاوت داشته‌اند و منابع آب فراوان و پوشش گياهي مناسب از ويژگي‌هاي اين منطقه به شمار مي-رفته است اين شرايط آب و هوايي در گذر زمان دچار تغييرات اساسي شده و به دنبال آن ساکنان اين مناطق به مکان‌هاي ديگر کوچ کرده‌اند.<ref>. نک: المفصل، ج1، ص240 به بعد.</ref> بطلميوس جغرافي‌دان يوناني نيز با وجود عدم سفر به حجاز، به احتمال بر اساس اين باور در ترسيم نقشه عربستان و حجاز شهرهاي بسيار و نيز چندين رود پرآب در آن به تصوير کشيده است.<ref>. see: ptolemi.map6</ref>

اجتماعات اوليه حجاز بر پايه شغل¬هاي ساده¬اي چون دامداري و کشاورزي شکل گرفته¬اند. کشاورزان به اهل حضر(يکجا نشينان) ودامداران(عشاير و چادر نشينان) به اهل وبر شهره بودند.<ref>. موسوعه مرآة الحرمين الشريفين، ج5، ص18.</ref>

بر پايه اطلاعات برگرفته شده از تورات، قوم افسانه‌اي عَماليق اولين ساکنان مکه بوده‌اند. با جريان دوباره زمزم در دوره اسماعيل (ع)، جُرهميان در کنار آن ساکن شدند. بعد از مدتي قبيله اَزد از جنوب و در رأس آن‌ها خُزاعه به آنجا هجرت کرده و جرهميان را به اطراف و تهامه راندند. قُصي بن کِلاب جد پيامبر(ص) توانست بر خزاعيان چيره شده و مکه را از دست ايشان خارج کند و بعد از آن سيادت مکه با قريشيان بود.<ref>.تاريخ شبه جزيرة العربيه في عصورها القديمه، ص177-179.</ref> خزاعيان به اطراف مکه رانده شدند که امروزه نيز گروهي از ايشان در نواحي جنوبي مکه سکونت دارند.<ref>. معجم قبائل مملکة السعوديه، ص469.</ref> همچنين گروهي از عرب‌ها که به قريش نسب مي‌برند در اطراف مکه يعني منا، عرفات و اطراف کوه ثور ساکن‌اند.<ref>. معجم قبائل الحجاز، ص419.</ref>  

طائف مأواي قبيله ثقيف بود. اين قبيله همچنان در طائف و اطراف آن حضور دارند.<ref>. معجم قبائل المملکة العربية السعوديه، ج1، ص70- 71.</ref> بقيه شهرها و روستاهاي واقع در حجاز نيز همچنان بافت قبيله‌اي خود را حفظ کرده‌اند و قبيله‌هايي چون غَطَفان، بني اسد، قُضاعه، بلي، جُذام، جُهينه، مُزينه در مناطق مختلف حجاز پراکنده‌اند.<ref>. براي مطالعه تفصيلي پراکندگي قبائل در حجاز رک: معجم قبائل الحجاز؛ معجم قبائل المملکة العربيه.</ref>

بر اساس سرشماري سال 1991م جمعيت حجاز 5463000 نفر و حدود32 درصد از جمعيت عربستان بوده است.<ref>. الموسوعه العربية العالميه، ج8، ص61- 62.</ref>

آگاهي‌هاي ما از وضعيت پيش از اسلام شبه‌جزيره بويژه حجاز به جهت فقر منابع محدود مي‌باشد. با اين وجود يافته‌هاي مستشرقان و باستان‌شناسان حاکي از وجود برخي از آثار مربوط به ماقبل تاريخ در نقاطي از حجاز است. نشانه‌هاي تمدني در تيماء، طائف و وادي فاطمه نيز يافت شده‌اند.<ref>. المفصل، ج1، ص163، 329.</ref>

ثمود از اقوام مورد اشاره در قرآن، يکي از قديمي‌ترين اقوام تاريخي است که در بخش‌هايي از حجاز ساکن بوده‌اند و آثاري از آن‌ها در مناطق مختلف به دست آمده است. برخي از اين آثار مربوط به 8 قرن قبل از ميلاد مي‌باشند.<ref>. المفصل، ج1، ص324- 326؛ تاريخ العرب القديم، ص166.</ref>

کتيبه‌ها مطالبي نيز پيرامون تيماء از دوره‌هاي بسيار قديم در بردارند و از حکمراني ملک بابل نبونيد(حک:555-539ق) بر اين شهر و قصرسازي در آن و نيز تسلط بر ديدان، خيبر و يثرب خبر داده‌اند.<ref>. تاريخ العرب القديم، ص255؛ المفصل، ج2، ص264- 265.</ref> نشانه‌هايي از توجه حاکمان ايران باستان به اين منطقه نيز يافت شده است که حاکي از اهميت سوق الجيشي اين منطقه در آن دوران است.<ref>. تاريخ العرب القديم، ص434؛ المفصل، ج1، ص104.</ref>

اهميت فوق العاده مکه به جهت قرار گرفتن در تقاطع راه‌هاي تجاري حبشه، مصر، فلسطين، سوريه، يمن و خليج فارس و وجود کعبه در آن، انتظار داده‌هاي فراوان تاريخي را ايجاد مي‌کند اما به جز رواياتي پراکنده که بيشتر آن‌ها ريشه‌اي اسرائيلي دارند، اطلاعات چنداني در دست نيست.<ref>. تاريخ العرب القديم، ص165- 168.</ref> بطلميوس جغرافي‌دان يوناني نام مکه را در قرن دوم ميلادي مکورابا(Macoraba) ذکر کرده است.<ref>. see: ptolemi.map</ref>

عمالقه، جرهميان و خزاعيان از قبائلي هستند که منابع عربي از تسلط ايشان بر مکه سخن رانده و گزارش‌هايي پراکنده و افسانه¬گونه از آنان ارائه داده‌اند که تنها تصويري مبهم از اين دوران را به نمايش مي‌گذارد.<ref>. مروج الذهب، ج2، ص22- 23؛ السيرة النبويه، ج1، ص113- 114.</ref>

قصي بن کلاب جد چهارم پيامبر با اتخاذ روشي هوشمندانه در ميان خزاعيان نفوذ کرد و پس از قدرت‌يابي ايشان را از مکه بيرون کرد و بدين ترتيب قريش قدرتي بي‌رقيب يافت و قصي توانست با وضع قوانيني چند و تقسيم وظايف، سيستمي شبه¬حکومتي در مکه پديد آورد.<ref>. اخبار مکه، ج1، ص109- 110.</ref>

وضعيت مدينه ديگر شهر مهم حجاز نيز در دوره پيش از اسلام چندان روشن نيست و با توجه به وجود نام آن در کتيبه‌هاي معينيان بايد از قدمتي ديرينه برخوردار باشد. منابع عربي نيز اطلاعات قابل‌توجهي از وضعيت پيشين آن ارائه نداده‌اند و خبرهاي موجود بيشتر نمايي افسانه‌اي دارد. بر اساس گفته‌هاي ايشان عماليق اولين ساکنان اين شهرند و يهوديان بعد از غلبه بر ايشان در آن ساکن شدند. در مورد مهاجر بودن اين يهوديان و يا گرويدن ساکنان قبلي به اين آيين اختلاف نظر وجود دارد.<ref>. نک: تاريخ العرب القديم، ص185- 186.</ref>

با افول تمدن يمن بر اثر تخريب سد مأرب، اختلافات حاکمان سياسي، حملات متعدد احباش به يمن و مهاجرت گسترده جنوبي‌ها به مناطق مختلف حجاز، اوس و خزرج از قبيله ازد در اواخر قرن چهارم ميلادي به يثرب رفته و ابتدا همزيستي مسالمت‌آميزي با ساکنان پيشين برقرار کردند ولي با گذر زمان و قدرت¬گيري ازديان اختلافاتي بين ايشان و يهود روي داد و ازديان با ياري‌گرفتن از حاکمان غساني در شام، يهود را به حاشيه راندند. يهود نيز به اختلاف‌افکني بين دو قبيله روي آورد و جنگ‌هاي طولاني مدت ميان اوس و خزرج پيش از ظهور اسلام نتيجه اين تلاش‌ها بود.<ref>. امتاع الاسماع، ج9، ص171- 174؛ تاريخ العرب القديم، ص185- 189.</ref>  

در مورد طائف ديگر شهر مهم حجاز نيز به جز اشاره به نام قديم آن و تناسب آن با نام حاکم عمالقي آن، و بناي ديوار آن توسط تاجري از حضرموت خبر ديگري ذکر نشده است. سنگ‌نبشته‌هايي به زبان‌هاي نبَطي، ثمودي، ابجدي و عربي- اسلامي در اطراف طائف به دست آمده که به احتمال در آينده گوشه‌هايي از تاريخ اين خطه را روشن سازد.<ref>. المفصل، ج7، ص143.</ref>

متون تاريخي بعد از اسلام و نوشته‌هاي تاريخ جغرافيايي مسلمانان تصوير روشن و واضحي از گذشته حجاز به دست نمي‌دهند. بر اساس اين گزارش‌هاي آشفته بناي کعبه به دست حضرت آدم صورت گرفته است.<ref>. اخبار مکه، ج1، ص38.</ref> قبرهاي منتسب به حضرت آدم<ref>. معجم البلدان، ج4، ص183.</ref> و حوا،<ref>. بستان السياحه، ص199؛ المعالم الاثيره، ص88.</ref> تجديد بناي کعبه توسط حضرت ابراهيم<ref>.اخبار مکه، ج1، ص61- 62.</ref> و اسکان اسماعيل در مهم‌ترين شهر حجاز<ref>. الاعلاق النفيسه، ص27.</ref> و فعاليت‌هاي تبليغي حضرت صالح براي قوم ثمود- که آثار تمدني آن‌ها در نقاط مختلفي از حجاز برجاي‌مانده<ref>.المفصل، ج1، ص326.</ref>- بخشي از اخبار تاريخي منعکس‌شده مربوط به حجاز در اين منابع مي‌باشند.  

داستان‌هاي افسانه¬گونه‌اي از ارسال لشکر يهودي توسط حضرت موسي به يثرب براي نبرد با عماليق در برخي از کتاب‌ها ذکر شده است<ref>.الدرة الثمينه، ص27؛ معجم البلدان، ج5، ص84.</ref> که نمي‌تواند ارزش تاريخي داشته باشد و به احتمال جهت ساخت پيشينه‌اي کهن براي يهوديان ساکن در مناطق مختلفي چون يثرب، طائف، مکه، خيبر، فدک و تيماء جعل شده باشد.<ref>.. نک: تاريخ العرب القديم، ص82- 86؛ المفصل، ج12، ص103و 158- 197.</ref> اخباري از تردد اسعد تُبَع از حاکمان حِميري يمن به مکه و مدينه نيز در منابع عربي بازتاب يافته است که نمايي افسانه¬اي دارد.<ref>. تاريخ الطبري، ج2، ص105؛ تاريخ اليعقوبي، ج1، ص197- 198.</ref>

برآيند گزارش¬هاي منابع عربي-اسلامي در مورد حجاز نشان از قدمت توحيد و يکتا پرستي در اين منطقه دارد و پيروان دو آيين کهن يهود و مسيحيت نيز در جاهاي مختلف حجاز حضور داشته اند.<ref>. نک: تاريخ العرب القديم، ص82- 86؛ المفصل، ج12، ص103و 158- 197.</ref> نشانه¬هايي از بزرگداشت موجوداتي نامرئي در برخي از نقاط حجاز به چشم مي خورد.<ref>.نک: المفصل، ج12، ص281- 282.</ref>

بت پرستي در آستانه ظهور اسلام در سراسر شبه جزيره بويژه حجاز گسترش يافته بود و تنها گروهي محدود که به حنيف شهره بودند داراي ويژگي¬هاي ممتازي بوده و از منکرات پرهيز مي¬کردند. کلام مشهور جعفربن ابي طالب در حضور حاکم حبشه<ref>. السيرة النبويه، ج1، ص336؛ تاريخ اليعقوبي، ج2، ص29.</ref> مي¬تواند بيانگر گوشه¬اي از وضعيت فرهنگي ديني حاکم بر مکه مرکز سياسي فرهنگي حجاز باشد.

همچنان که اشاره رفت قبل از اسلام حجاز هيچ گاه شاهد حکومت يکپارچه‌اي نبود و با هجرت پيامبر به مدينه در طي ده¬سال علاوه بر ايجاد جامعه مدني در اين شهر، مناطق مختلف حجاز نيز به تدريج به اسلام گرويدند. نامه‌نگاري پيامبر به سران کشورهاي مختلف و در رأس آن‌ها ايران و روم نشان از جهان‌شمولي آيين جديد داشت و دقت در برخي از عبارت‌هاي اين نامه‌ها پيش‌بيني توسعه حکومت حجاز و شکست امپراتوري‌هاي بزرگ را نمايان مي‌سازد.<ref>. نک: تاريخ اليعقوبي، ج2، 77- 78.</ref>

با روي کار آمدن فاطميان مصر از نيمه دوم قرن چهارم و منازعات مشروعيتي آن‌ها با عباسيان، رقابت بر سر سيادت بر حجاز و حرمين شريفين شدت گرفت و فاطميان با بکار بردن لقب شريف براي جعفر¬بن محمد¬بن حسن، و پس از او به فرزندش حسن¬بن جعفر که براي تهنيت به دربار المعز خليفه فاطمي به مصر رفته بود، آن‌ها را به امارت مکه گماردند و همين کار را در مورد حسيني‌هاي حاکم بر مکه نيز صورت دادند.<ref>. غاية المرام، ج1، ص483- 485؛ موسوعه مكة المكرمه، ج2، ص588.</ref> حکومت اَشراف از سال 358 تا 1343ق بر حرمين شريفين جز در مواردي نادر مستمر بود.<ref>. تاريخ مكه، ص417.</ref>

صلاح‌الدين ايوبي پس از تسلط بر مصر و برانداختن فاطميان، نفوذ خود را به حجاز و حرمين شريفين گسترش داد و اوضاع کمي به سود عباسيان پيش رفت.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص231- 232؛ تاريخ مكه، ص221.</ref> در برخي از برهه‌ها حاکمان يمن نيز سوداي سيادت بر حجاز را داشته و در همين راستا حملاتي به مکه تدارک مي‌ديدند.<ref>.نک: اتحاف الوري، ج3، ص34؛ تاريخ مكه، ص231- 233؛ تنضيد العقود، ج1، ص50.</ref>

با از بين رفتن عباسيان در قرن هفتم زمينه براي سيادت مماليک(حک: 648ـ923ق.) بر حجاز فراهم آمد و نصب و عزل اشراف به دست حاکمان مملوکي صورت مي‌گرفت. اقدامات فراوان مماليک در حرمين شريفين و تلاش براي تأمين امنيت راه‌هاي حج در منابع انعکاس يافته است.<ref>. خلاصة الکلام، ص46؛ نک: تاريخ عمارت مسجد الحرام، ص58- 162؛ عماره المسجدالنبوي منذ انشائه، ص185 به بعد.</ref> تلاش سلطان محمد خدابنده ايلخاني براي تسلط بر حرمين شريفين با مرگ وي ناکام ماند.<ref>. نك: العقد الثمين، ج4، ص239.</ref>

شريف برکات بن محمد در پي شکست مماليک از سلطان سليم عثماني در 923ق. و تسلط عثمانيان بر مصر و شام، فرزند خود ابو¬نُمَي دوم را با هدايايي نزد سلطان عثماني فرستاد و پيروي خود را از او اعلان کرد. او هم حاکميت اشراف را بر مکه به رسميت شناخت و حکمراني برکات و فرزندش محمد را تأييد کرد. از آن پس تا حدود 4 قرن حجاز زير نظر عثماني اداره مي‌شد.<ref>. حسن الصفاء و الابتهاج، ص150.</ref>  

به سال 1157ق محمد بن عبدالوهاب با دعوي اصلاحات ديني به احياي تفکر ابن تيميه اقدام کرد و با حمايت محمد بن سعود حاکم شهر دِرعيه توانست به نشر آيين ابداعي که بعدها به نام خود وي به وهابيت* شهره گشت، بپردازد. حمايت سياسي و نظامي خاندان سعود منازعات بسياري بين آن‌ها و عثماني را در پي داشت و سرانجام پس از کش و قوس‌هاي فراوان به سال 1343ق کشور مستقل عربستان شکل گرفت و حجاز به عنوان بخش مهمي از آن شناخته شد.<ref>. نک :تاريخ آل سعود، ج1، ص34- 35؛ كشتار مكه، ص67.</ref>(آل سعود)

از آن زمان تاکنون حجاز به عنوان بخشي از عربستان در حاکميت سعودي‌ها به سر مي‌برد و بر حسب تقسيمات اداري در سال 1992م نام حجاز بر 5 منطقه از 13منطقه عربستان اطلاق مي‌شود.<ref>. اطلس المملکة العربية السعوديه، ص14- 15.