جمع بین الصلاتین: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جمع بین الصلاتین'''، پشت سر هم خواندن نماز ظهر و عصر یا نماز مغرب و عشا، از احکام مورد ابتلا در حج

«جمع بین الصلاتین» در اصطلاح فقه عبارت است از خواندن دو نماز ظهر و عصر و نیز مغرب و عشا بدون فاصله به گونه ای که نمازهای پنجگانه در سه وقت خوانده شود.<ref>منتهی المطلب، ج6، ص401؛ کتاب الصلوه، ج2، ص22؛ تفصیل الشریعه، ص471. «کتاب الصلوة»</ref> برخی فقها تصریح کرده‌اند که اقامة نماز نافله میان دو نماز، خللی به جمع بین الصلاتین وارد نمی‌سازد<ref>المهذب البارع، ج1، ص496؛ جواهر الکلام، ج7، ص310-311؛ ج‏9، ص38؛ موسوعه الامام الخویی، ج13، ص275-276. «کتاب الصلوة»</ref>؛ ولی برخی فقهای امامی برآن‌اند که جمع بین الصلاتین هنگامی تحقق می‌یابد که حتی نماز نافله نیز میان آن دو اقامه نشود.<ref>نک: النهایه، ج1، ص362؛ ذخیرة المعاد، ج2، ص253؛ تفصیل الشریعه، ص471 - 472.</ref> شماری دیگر، مراد از جمع بین الصلاتین را اقامة دو نماز در وقت فضیلت یکی از آن دو دانسته‌اند، چه فاصله‌ای میان آن دو باشد یا نباشد.<ref>نک: مستمسک العروه، ج5، ص556-557؛ موسوعه الامام الخویی، ج13، ص275؛ تفصیل الشریعه، ص470.</ref> همچنین مراد از «جمع تقدیم» مقدّم داشتن نماز دوم بر وقت فضیلت یا اختصاصی خود (مانند اقامة نماز عصر در وقت نماز ظهر و نماز عشا در وقت نماز مغرب)<ref>کشاف القناع، ج2، ص3؛ مسائل الفقهیه، ص7.</ref> و مراد از «جمع تأخیر» به تأخیرانداختن نماز اول از وقت فضیلت یا اختصاصی خود (مانند اقامة نماز ظهر در وقت نماز عصر و نماز مغرب در وقت نماز عشا)<ref>کشاف القناع، ج2، ص3؛ مسائل الفقهیه، ص7.</ref> است. در پاره‌ای منابع، خواندن نماز ظهر یا مغرب در انتهای وقت آنها و متصل کردن آنها به نماز عصر یا عشا را که در ابتدای وقت اقامه شوند، «جمع صوری» گفته‌اند.<ref>سلسلة المسائل الفقهیه، ج7، ص 58؛ دراسات فقهیه، ص233.</ref> همچنین فاصله‌انداختن میان دو نماز یا خواندن نافله میان آن دو یا خواندن هر یک از دو نماز در وقت فضیلت آن را «تفریق» خوانده‌اند.<ref>العروة الوثقی، ج2، ص415؛ تحفه رضویه، ص342؛ تحریر الوسیله، ج1، ص153-154.</ref>

موضوع «جمع بین الصلاتین» از جمله مسائل مورد اختلاف در مذاهب فقهی است که از جمله هنگام ادای مناسک حج و عمره بروز و ظهور بیشتری می‌یابد، بویژه آن که برخی مصادیق آن به برخی مناسک حج مربوط می‌شود (←ادامة مقاله، جمع بین دو نماز در عرفات و مزدلفه). تبیین مشروعیت جمع بین الصلاتین بویژه از آن رو که علمای امامیه به جواز آن قائل‌اند و در عمل هم بدان التزام دارند، ولی اهل سنت غالباً آن را جایز نمی‌دانند، اهمیت بسزا دارد.<ref>جمع بین الصلاتین، ص2، 3.</ref> شماری از احادیث شیعه جمع بین الصلاتین را موجب فزونی یافتن روزی<ref>الخصال، ص505.</ref> و سر و سامان یافتن امور<ref>الکافی، ج3، ص287.</ref> دانسته و حکمت جواز آن را گسترش یافتن وقت برای انجام کارهای دیگر و به مشقت نیفتادن امت ذکر کرده‌اند.<ref>علل الشرائع، ج2، ص321 - 322.</ref>

بر پایة منابع تاریخی و حدیثی، حضرت آدم(ع) و حضرت ابراهیم(ع) دو نماز مغرب و عشا را در مزدلفه به صورت جمع ادا کردند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص27؛ علل الشرائع، ج2، ص437.</ref> منابع تاریخی<ref>تاریخ الاسلام، ج2، ص704؛ البدایة و النهایه، ج5، ص177؛ السیرة النبویه، ج4، ص293- 294، 359.</ref> و حدیثی<ref>صحیح مسلم، ج4، ص41 - 42؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص1025 - 1026؛ الکافی، ج4، ص247.</ref> گزارش داده‌اند که رسول خدا(ص) در حجة الوداع میان نماز ظهر و عصر در روز عرفه و نیز میان نماز مغرب و عشا در شب عید قربان در مزدلفه جمع کرد. همچنین احادیث دیگری در منابع شیعه<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص273؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص287.</ref> و اهل سنت<ref>صحیح مسلم، ج2، ص151؛ سنن ابی داود، ج1، ص271، 272؛ سنن الترمذی، ج1، ص121.</ref> حاکی از این است که آن حضرت در شرایط عادی هم گاهی میان دو نماز جمع می‌کرده است. بر پایة روایاتی دیگر، رسول اکرم(ص) در خیبر شش ماه نمازهای خود را بصورت جمع می‌خواندند.<ref>المعجم الاوسط، ج6، ص256؛ مجمع الزوائد، ج2، ص160- 161.</ref> آن حضرت در غزوة تبوک نیز میان دو نماز ظهر و عصر و نیز دو نماز مغرب و عشا جمع می‌کرد.<ref>صحیح مسلم، ج7، ص60-61؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص636-637.</ref> امامان شیعه نیز گاهی در شرایط عادی نمازهای خود را بصورت جمع به جا می‌آوردند و این کار را صریحاً تأیید کرده‌اند.<ref>الکافی، ج3، ص287؛ تهذیب، ج2، ص263.</ref>

به نظر فقیهان امامی، جمع بین الصلاتین در شرایط عادی جایز است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص140؛ ذکری، ج2، ص331-335؛ ج4، ص335؛ جواهر الکلام، ج 7، ص309-311.</ref> مهمترین مستندات آنان عبارتند از: ۱) هر یک از نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا دارای سه نوع وقت‌اند: وقت اختصاصی، وقت فضیلت، وقت مشترک.<ref>تهذیب، ج2، ص39-40؛ وسائل الشیعه، ج4، ص141، 156.</ref> وقت اختصاصی نمازهای ظهر و مغرب به ترتیب از ابتدای زوال و مغرب به‌اندازة خواندن این دو نماز، و زمان اختصاصی نماز عصر و عشا، به ترتیب در انتهای وقت دو نماز عصر و عشا به‌اندازة خواندن چهار رکعت است.<ref>جامع الخلاف، ص55؛ نهایة الاحکام، ج1، ص311؛ المعتبر، ج2، ص35.</ref> سایر اوقات، وقت مشترک میان دو نماز ظهر و عصر یا وقت مشترک میان دو نماز مغرب و عشا یا وقت فضیلت آنها به شمار می‌روند (اوقات نماز*). بنابراین لازمة جمع بین دو نماز ظهر و عصر یا جمع بین دو نماز مغرب و عشا، خواندن یکی از دو نماز در خارج وقت خود نیست بلکه در صورت جمع، همة نمازها در وقت خود اقامه می‌شوند<ref>الخلاف، ج1، ص588-589؛ نک: تذکرة الفقهاء، ج2، ص365؛ سلسلة المسائل الفقهیه، ج7، ص22 - 25.</ref>؛ ۲) سیرة رسول اکرم(ص) مبنی بر جمع بین الصلاتین که بارها در شرایط عادی در مدینه رخ داده است<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص273؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص287.</ref>؛ ۳) احادیث حاکی از جواز جمع بین الصلاتین.<ref>الکافی، ج3، ص286، 287؛ علل الشرائع، ج2، ص321؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص287.</ref>

البته در پاره ای منابع اهل سنت، روایاتی نقل شده که جمع بین الصلاتین را از گناهان کبیره شمرده است.<ref>سنن الترمذی، ج1، ص121.</ref> با وجود این، راوی بیشتر این احادیث، شخصی به نام «حنش» است که در کتب رجالی اهل سنت، ضعیف خوانده شده است.<ref>میزان الاعتدال، ج1، ص546.</ref> سایر ادلة فقهای اهل سنت بر جایز نبودن جمع میان دو نماز هم مورد مناقشه قرار گرفته است.<ref>نک: سلسلة المسائل الفقهیه، ج7، ص36-50؛ الشیعة شبهات و ردود، ص130.</ref> از جمله انتقادات مطرح شده آن است که اهل سنت در سفر و نیز در حالت وجود عذر جمع بین الصلاتین را تجویز کرده‌اند، درحالی که اگر وقت مشترک میان دو نماز وجود نداشته باشد، جمع میان دو نماز در این حالات هم موجب می‌شود که یکی از دو نماز در خارج از وقت خود اقامه گردد.<ref>ذکری، ج4، ص335- 336.</ref>

فقیهان امامی،<ref>ذکری، ج2، ص331-335؛ ج4، ص335؛ المهذب البارع، ج1، ص495-496؛ کشف الغطاء، ج3، ص355.</ref> شافعی،<ref>الأم، ج1، ص96؛ ج7، ص203؛ فتح العزیز، ج4، ص469؛ فتح الوهاب، ج1، ص128.</ref> مالکی<ref>المدونة الکبری، ج1، ص116-117؛ مواهب الجلیل، ج2، ص267، 511؛ الثمر الدانی، ص193-194.</ref> و حنبلی<ref>المغنی، ج2، ص112؛ کشاف القناع، ج2، ص3.</ref> به استناد روایات<ref>صحیح مسلم، ج2، ص150-151؛ سنن النسائی، ج1، ص287-288؛ الکافی، ج3، ص280، 431.</ref> جمع میان دو نماز ظهر و عصر و نیز دو نماز مغرب و عشا را در سفر جایز دانسته‌اند. شافعیان و حنبلیان این حکم را منوط به آن دانسته‌اند که سفر به‌گونه‌ای باشد که نماز مسافر در آن شکسته باشد و سفر معصیت هم نباشد.<ref>المغنی، ج2، ص116؛ فتح العزیز، ج4، ص469؛ کشاف القناع، ج2، ص3.</ref> بیشتر مالکیان سفر معصیت نبودن و شماری از آنان اهمیت و فوری بودن سفر را شرط کرده‌اند.<ref>حاشیة الدسوقی، ج1، ص368.</ref> فقیهان شافعی برای چگونگی جمع بین الصلاتین در سفر تفاصیلی ذکر کرده‌اند.<ref>فتح العزیز، ج4، ص475-476؛ فتح الوهاب، ج1، ص128.</ref> برخی فقیهان امامی با استناد به احادیث<ref>الکافی، ج3، ص280، 431؛ الاستبصار، ج1، ص267؛ تهذیب، ج2، ص32.</ref> جمع بین دو نماز را در سفر مستحب دانسته‌اند<ref>ذکری، ج4، ص336؛ الرسائل العشر، ص123.</ref> ولی شافعیان اقامة جداگانة دو نماز را در سفر مستحب می‌دانند.<ref>المجموع، ج4، ص378.</ref> در برابر، حنفیان اصولاً قائل به جایز بودن جمع بین الصلاتین در سفر نیستند و روایات حاکی از جمع را بر جمع صوری حمل کرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص149؛ بدائع الصنائع، ج1، ص126.</ref>

فقیهان امامی به استناد احادیث<ref>الکافی، ج3، ص431.</ref> جمع بین الصلاتین را به گونة مطلق، از جمله در موارد اضطرار مانند بارش باران، برف، وزش باد شدید و ترس جایز شمرده‌اند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص140؛ تذکرة الفقهاء، ج2، ص371-372؛ نضد القواعد الفقهیه، ص75- 76.</ref> حتی برخی از آنان به استناد احادیث<ref>من لایحضره الفقیه، ج1، ص64؛ تهذیب، ج1، ص348.</ref> جمع بین الصلاتین را با یک غسل برای زن مستحاضه<ref>المقنعه، ص57؛ المهذب، ج1، ص37-38؛ شرائع الاسلام، ج1، ص28.</ref> و با یک وضو برای مسلوس و مبطون<ref>منتهی المطلب، ج2، ص137؛ مدارک الاحکام، ج1، ص242-243؛ نک: جواهر الکلام، ج2، ص 319-320.</ref> (کسی که اختیار نگاهداری بول یا مدفوع خود را ندارد) - اگر حفظ طهارت برای آنان ممکن باشد- واجب دانسته‌اند.

فقیهان مالکی جمع بین دو نماز مغرب و عشا را در هنگام باریدن باران یا گل آلود بودن زمین و تاریکی و جمع میان نمازهای ظهر و عصر و نیز مغرب و عشا را برای بیماری که از تب شدید یا بیهوشی می‌هراسد، تجویز کرده‌اند.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص115-116؛ مواهب الجلیل، ج2، ص267؛ حاشیة الدسوقی، ج1، ص370.</ref> به نظر فقیهان حنبلی مصادیقی از عذر و اضطرار که جمع بین الصلاتین را مجاز می‌کند، عبارت‌اند از: استحاضه، مسلوس بودن، بیماری، طهارت داشتن با تیمّم، بارش باران (تنها در دو نماز مغرب و عشا)، شیر ده بودن زن، پیری مفرط و حصول مشقت.<ref>المغنی، ج1، ص356-375؛ ج2، ص116-121.</ref> مستند این حکم فقهی، احادیث<ref>صحیح مسلم، ج2، ص152؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص340؛ سنن النسائی، ج2، ص15.</ref> و نیز تحقق حرج و مشقت<ref>المغنی، ج2، ص119-121؛ المجموع، ج4، ص378، 379؛ الشرح الکبیر، ج1، ص368-370.</ref> ذکر شده است. حنفیان جمع بین الصلاتین را حتی در حالت عذر و اضطرار جایز نمی‌دانند و احادیث دال بر جواز را بر جمع صوری حمل کرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص149؛ بدائع الصنائع، ج1، ص126-127.</ref>

فقیهان امامی<ref>المعتبر، ج2، ص136؛ الحدائق، ج6، ص150؛ جواهر الکلام، ج7، ص308، ج9، ص30.</ref> و شافعی<ref>المجموع، ج4، ص383؛ مغنی المحتاج، ج1، ص271؛ حواشی الشروانی، ج2، ص394.</ref> جمع بین دو نماز ظهر و عصر یا جمعه و عصر را در روز جمعه جایز یا مستحب دانسته‌اند. به نظر فقهای امامی در روز جمعه جمع میان دو نماز جمعه و عصر یا دو نماز ظهر و عصر، بر خلاف روزهای دیگر، از اقامة جداگانة دو نماز برتر و افضل است.<ref>نک: المقنعه، ص165؛ السرائر، ج1، ص304؛ کتاب الصلاة، ج2، ص23.</ref>

فقهای امامی<ref>الخلاف، ج2، ص334-335، 339-340؛ مختلف الشیعه، ج4، ص240-241؛ جواهر الکلام، ج19، ص23، 64.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص149؛ المغنی، ج2، ص112؛ فتح العزیز، ج7، ص161.</ref> به استناد احادیث<ref>صحیح مسلم، ج4، ص41-42؛ تهذیب، ج5، ص188؛ الاستبصار، ج2، ص254-255.</ref> دربارة جواز و حتّی استحباب جمع بین الصلاتین در «عرفات» و «مزدلفه» اتفاق نظر دارند، با این توضیح که در عرفات می‌توان نمازِ ظهر و عصر را به گونة جمع تقدیم، و در مزدلفه نماز مغرب و عشا را در شب عید قربان به گونة جمع تأخیر ادا کرد. برخی فقها سبب نامگذاری مزدلفه را به«جمع»، جمع میان دو نماز مغرب و عشا در این مکان با یک اذان و اقامه، دانسته‌اند.<ref>علل الشرائع، ج2، ص437.</ref> برخی فقهای اهل سنت، به استناد این که پیامبر اکرم(ص) این کار را در موسم حج انجام داده<ref>صحیح مسلم، ج4، ص41-42.</ref> جمع در عرفات و مزدلفه را از مناسک حج به شمار آورده و آن را برای غیر حج‌گزاران -از جمله عمره‌گزاران- جایز نشمرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج2، ص130؛ شرح معانی الآثار، ج2، ص214-215؛ الحجة علی اهل المدینه، ج1، ص163؛ المجموع، ج4، ص371.</ref>

فقیهان امامی<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص253؛ جواهر الکلام، ج9، ص30-38؛ مستمسک العروه، ج5، ص550-556.</ref> و حنبلی<ref>المغنی، ج1، ص430-431؛ کشاف القناع، ج1، ص289.</ref> به استناد روایات<ref>صحیح مسلم، ج4، ص42؛ الکافی، ج3، ص287؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص287.</ref> بر آن‌اند که در صورت جمع بین الصلاتین برای نماز اول یک اذان و یک اقامه و برای نماز دوم تنها یک اقامه گفته می‌شود. برخی ترک اذان برای نماز دوم را رخصت (جایز) و برخی عزیمت (واجب) دانسته‌اند.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص253؛ کشف اللثام، ج3، ص355 -366؛ کتاب الصلاه، ج2، ص24.</ref> فقیهان شافعی گفته‌اند که در جمع تقدیم برای نماز اول یک اذان و یک اقامه و برای نماز دوم تنها یک اقامه گفته می‌شود و دربارة جمع تأخیر سه نظر دارند:۱) جمع تأخیر مانند جمع تقدیم است؛ ۲) برای هر یک از دو نماز یک اقامه گفته می‌شود؛ ۳) اگر امید به برگزاری نماز جماعت باشد، برای نماز اول اذان و اقامه و برای نماز دوم اقامه و اگر امید به برگزاری جماعت نباشد، برای هر یک از دو نماز یک اقامه بدون اذان گفته می‌شود.<ref>مختصر المزنی، ص12؛ فتح العزیز، ج3، ص149-150، 156؛ المجموع، ج8، ص83-86.</ref> مالکیان در صورت جمع بین الصلاتین یک اذان و یک اقامه را برای هر یک از دو نماز لازم شمرده‌اند.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص61، 412؛ الثمر الدانی، ص371.</ref> فقیهان حنفی در جمع تقدیم (که تنها مصداق آن را جمع در عرفه می‌دانند)، به گفتن یک اذان و یک اقامه برای نماز اول و یک اقامه برای نماز دوم قائل‌اند و در جمع تأخیر (که تنها مصداق آن را جمع در مشعر الحرام می‌دانند)، صرفاً یک اذان و یک اقامه را کافی دانسته‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج1، ص152، ج2، ص154-155؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص555.</ref> مستند بیشتر این اقوال روایات است.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص42؛ سنن ابی داود، ج1، ص428. بدائع الصنائع، ج2، ص152؛ فتح العزیز، ج3، ص155-156.</ref>