استطاعت: تفاوت میان نسخه‌ها

استطاعت از ريشه «ط ـ و ـ ع» و در لغت به معناي توانايي، قدرت و تمکن<ref>لسان العرب، ج8، ص242؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع»؛ لغت‌نامه، ج2، ص2154، «استطاعه».</ref> و به تعبير دقيق‌تر، فراهم بودن زمينه‌هاي توانايي انسان براي انجام دادن کاري است.<ref>مفردات، ص530؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع».</ref> در اصطلاح فقهي، استطاعت به معناي توانايي انجام دادن واجبات يا تکاليف به کار می‌رود.<ref>معجم لغة الفقهاء، ص62؛ فرهنگ فقه، ج1، ص428.</ref> مقصود از استطاعت در باب حج، مفهومي خاص‌تر يعني توانايي حج ‌‌گزاردن بر پايه ضوابط و احکام شرعي مانند داشتن توشه و وسيله سفر است<ref>نک: مواهب الجليل، ج30، ص457؛ الحدائق، ج14، ص186؛ حاشية الدسوقي، ج2، ص6.</ref>  

استطاعت بر دو‌گونه است: بالنفس و بالغير. مقصود از بالنفس آن است که شخص با توانايي خود و بدون ياري گرفتن از ديگران حج بگزارد و بالغير آن است که شخص ناتوان و پير که توان مالي دارد، ديگري را اجير کند تا به جاي او حج را ادا نمايد.<ref>نک: فتح الباري، ج4، ص59.</ref>  

استطاعت شرعي در حج چهار جزء يا عنصر دارد: مالي، امنيتي يا طريقي، بدني، و زماني.<ref>مستند الشيعه، ج11، ص24-65؛ الفقه الاسلامي، ج3، ص2083.</ref> تعبير استطاعت در حج برگرفته از آيه 97 آل عمران/3 است.

به باور مشهور فقيهان امامي<ref>جواهر الکلام، ج17، ص251؛ العروة الوثقي، ج4، ص362-396.</ref> و بسياري از فقيهان اهل سنت<ref>المغني، ج3، ص169-173؛ المجموع، ج7، ‌ص63-71.</ref> حج تنها بر مستطیع واجب است که شرایط خاصی دارد. بر اين اساس گفته‌اند: اگر کسي بدون استطاعت و با تکلف حج بگزارد، حج او صحيح است؛ اما از [[حجة الاسلام|حَجَّة الاسلام]] کفايت نمي‌نمايد و وجوب را از دوش وي برنمي‌دارد.<ref>جامع المقاصد، ج3، ص131؛ الحدائق، ج14، ص139.</ref>  

در برابر، شماري از فقيهان امامي و اهل سنت برآنند که استطاعت شرعي در وجوب حج شرط نيست و اگر کسي توان حج ‌‌گزاردن حتي با پاي پياده يا با طلب کردن هزينه حج از ديگران را داشته باشد، نيز حج بر او واجب است.<ref>المغني، ج3، ص167؛ مدارک الاحکام، ج7، ص37.</ref>  

برخي ديگر گفته‌اند: مقصود از استطاعت در حج، توانايي براي اداي مناسک حج، يعني استطاعت عقلي است، نه استطاعت شرعي به معناي خاص.<ref>الحدائق، ج14، ص82 .</ref>برخي از فقيهان اهل سنت براي صحت و حتي استحباب حج با تکلف استدلال کرده‌اند<ref>المغني، ج3، ص170.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص451.</ref> برخي از فقيهان در حج واجب شده با نذر و نيز [[حج مستقر]]، جز در موارد خاص، استطاعت را شرط ندانسته‌اند.

در صورتي حج بر مکلف واجب است که وي توانايي مالي به جا آوردن حج و عمره را داشته باشد.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص403؛ العروة الوثقي، ج4، ص363؛ الفقه الاسلامي، ج3، ص2083.</ref> توانايي مالي با فراهم شدن اين موارد تحقق مي‌يابد:  

'''توشه سفر (زاد):''' مقصود از توشه سفر، نيازهاي حج‌گزار در طول سفر مانند آب، غذا و لباس است.<ref>فتح العزيز، ج7، ص15؛ کتاب الحج، خوئي، ج3، ص41.</ref> به باور فقيهان امامي<ref>الخلاف، ج2، ص246؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص49.</ref>و بسياري از فقيهان اهل سنت<ref>المغني، ج3، ص169؛ کشاف القناع، ج2، ص499.</ref>داشتن توشه سفر براي تحقق استطاعت و وجوب حج شرط است. در برابر، برخي از فقيهان اهل سنت از جمله مالک و برخي از مالکيان، داشتن توشه سفر را شرط ندانسته‌اند.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص389؛ مواهب الجليل، ج3، ص448.</ref>  

به باور بسياري از فقيهان امامي، مخارج و توشه سفر بايد درخور شأن حج‌گزار باشد<ref>العروة الوثقي، ج4، ص364؛ تحرير الوسيله، ج1، ص373.</ref>  همچنین به باور بيشتر فقيهان، افزون بر هزينه رفتن و اقامت، داشتن هزينه بازگشت از سفر نيز شرط است،<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ کشاف القناع، ج2، ص449؛ مستند الشيعه، ج11، ص24.</ref>  

فقيهان امامي<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ جواهر الکلام، ج17، ص253-254.</ref> و بسياري از فقيهان اهل سنت<ref>فتح العزيز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451-452.</ref> برخي از اموال ضروري را از شمول ارزيابي استطاعت مالي اشخاص بيرون دانسته و فروش اين اموال را براي هزينه کردن در راه حج واجب ندانسته‌اند؛ از جمله مسکن، خدمتکار، وسيله سواري، وسايل منزل، لباس‌ها و زيورهاي مناسب، سلاح، و کتاب‌هاي علمي مورد نياز.<ref>کتاب الحج، خوئي، ج1، ص97-98؛ تحرير الوسيله، ج1، ص373-374؛ بدائع الصنائع، ج2، ص122.</ref>  برخي از فقيهان اهل سنت،‌ با این رای مخالفند.<ref>فتح العزيز، ج7، ص13؛ المجموع، ج7، ص70.</ref>

'''وسيله سفر (راحله):''' در تحقق استطاعت مالي، داشتن مرکب و وسيله براي سفر نيز شرط است؛<ref>المبسوط، سرخسي، ج4، ص110؛ جامع المقاصد، ج3، ص126-127؛ روضة الطالبين، ج2، ص277-278.</ref> برخي بر آنند که داشتن وسيله براي کساني که وطن آنان به مکه نزديک است<ref>المجموع، ج7، ص90؛ العروة الوثقي، ج4، ص363.</ref>وحتي براي ساکنان مکه<ref>حاشية رد المحتار، ج2، ص506؛ العروة الوثقي، ج4، ص364.</ref>نيز شرط است. اندکي از فقيهان امامي<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص51؛ العروة الوثقي، ج4، ص363؛ مستمسک العروه، ج10، ص68.</ref>  و برخي از فقيهان اهل سنت<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص122؛ المغني، ج3، ص169.</ref> گفته‌اند: داشتن وسيله فقط شرط استطاعتِ کساني است که به آن نياز دارند، نه آنان که توانايي اداي حج با پاي پياده را داشته باشند. بر پايه سخناني ديگر، داشتن وسيله براي کساني شرط استطاعت است که مسافت ميان وطن آنان تا مکه بسيار<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص51؛ کفاية الاحکام، ج1، ص281.</ref> يا بيش از حد مسافت شرعي نماز شکسته باشد.<ref>المجموع، ج7، ص89؛ المغني، ج3، ص170.</ref>

به باور شماري از فقيهان امامي، مرکب سواري<ref>کفاية الاحکام، ج1، ص282؛ مستند الشيعه، ج11، ص32؛ العروة الوثقي، ج4، ص364.</ref>بايد با شأن حج‌گزار و وضع او متناسب باشد. به باور برخي از فقيهان، امروزه اگر مسافرت به مکه از مکاني دور جز با اتومبيل يا هواپيما ممکن نباشد و اين وسايل در دسترس نباشند، استطاعت حاصل نمي‌شود.<ref>مناسک الحج، گلپايگاني، ص16.</ref>

'''رجوع به کفايت:''' به باور برخي از فقيهان امامي،<ref>مختلف الشيعه، ج4، ص5؛ مستند الشيعه، ج11، ص37.</ref> داشتن هزينه زندگي يا حرفه يا کسب و کار مناسب پس از بازگشت از سفر حج نيز از شرايط استطاعت مالي است. برخي از فقيهان اهل سنت نيز داشتن هزينه زندگي تا يک ماه پس از بازگشت را شرط حصول استطاعت شمرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسي، ج4، ص163.</ref>در برابر، شماري از فقيهان امامي<ref>المعتبر، ج2، ص756؛ مختلف الشيعه، ج4، ص5؛ جواهر الکلام، ج17، ص309.</ref> اين شرط را نمي‌پذيرند. بيشتر فقيهان اهل سنت نيز چنين شرطي را در آثار خود نياورده‌اند.  

'''داشتن نفقه خانواده و عيال:''' شرط ديگر استطاعت مالي، به باور فقيهان امامي<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ الحدائق، ج14، ص123.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسي، ج4، ص163؛ فتح العزيز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451.</ref> داشتن نفقه خانواده و ديگر کساني است که هزينه زندگي آنان بر عهده حج‌گزار است.  

در صورتي که هزينه حج را ديگري بپردازد، به باور فقيهان امامي و شماري از اهل سنت، استطاعت حاصل و حج واجب مي‌گردد.<ref>الخلاف، ج2، ص251؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص61؛ المغني، ج3، ص170.</ref> در برابر، بيشتر فقيهان اهل سنت، بذل هزينه حج را مايه استطاعت و وجوب حج نشمرده‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص122؛ المغني، ج3، ص170؛ فتح العزيز، ج7، ص45.</ref>

شاخه ديگر استطاعت، به باور بيشتر فقيهان امامي<ref>مستند الشيعه، ج11، ص23؛ العروة الوثقي، ج4، ص416.</ref> و اهل سنت<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ روضة الطالبين، ج2، ص286.</ref> استطاعت بدني يعني داشتن توانايي بدني و سلامت جسمي براي انجام دادن سفر و مناسک حج است.<ref>کتاب الحج، خوئي، ج1، ص210.</ref>از اين رو، بر شخص بيمار و ضعيف که توانايي حرکت، سوار شدن بر مرکب و انجام مناسک حج را بدون مشقت ندارد، حج واجب نيست. فقيهان امامي براي بيماراني که به دشواري مي‌توانند بر وسيله حمل و نقل سوار شوند، حج را واجب ندانسته‌اند.<ref>جواهر الکلام، ج17، ص280-281؛ تحرير الوسيله، ج1، ص380.</ref>به باور شماري از حنفيان، حج بر بيماران، از پا افتاده‌ها و نابينايان واجب نيست. ديگر فقيهان اهل سنت، نابيناي داراي راهنما را مستطيع مي‌دانند. شافعيان داشتن سلامت بدني را در حد توانايي سوار شدن بر مرکب بدون مشقت بسيار، کافي شمرده‌اند. مالکيان هر کس را که بتواند سواره يا پياده بدون مشقت بسيار به مکه رود، مستطيع دانسته‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ المجموع، ج7، ص63، 85؛ مواهب الجليل، ج3، ص457-458.</ref>

در برابر، شماري از فقيهان امامي<ref>تحرير الاحکام، ج1، ص551؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص68.</ref>و برخي از فقيهان اهل سنت<ref>المجموع، ج7، ص93؛ المغني، ج3، ص177.</ref>بر آنند که حج بر افراد بيمار و ناتوان نيز در صورت تحقق ديگر شرايط واجب است. از اين رو، اين‌گونه اشخاص بايد کساني را به نيابت از خود به حج بفرستند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص68؛ المجموع، ج7، ص100؛ المغني، ج3، ص177.</ref> البته وجوب نيابت مشروط به آن است که فرستادن نايب ممکن باشد؛ و گر نه استطاعت وجود ندارد.<ref>المغني، ج3، ص177.</ref>

بخش ديگر استطاعت، طريقي و امنيتي<ref>المغني، ج3، ص163؛ مواهب الجليل، ج3، ص447؛ مستند الشيعه، ج11، ص60.</ref> يعني باز بودن راه و نبود مانع از رسيدن حج‌گزار به ميقات يا کامل کردن اعمال حج<ref>العروة الوثقي، ج4، ص432؛ مستمسک العروه، ج10، ص170.</ref> و نيز هراس نداشتن او از درندگان يا دشمنان درباره جان، مال و آبروي خود<ref>مغني المحتاج، ج1، ص465؛ نک: مستند الشيعه، ج11، ص62؛ اعانة الطالبين، ج2، ص320.</ref> است.  برخي از فقيهان اهل سنت، اين‌گونه استطاعت را شرط وجوب حج نمي‌دانند و بر آنند که اين، شرط لزوم تلاش براي حج‌گزاران است. از اين رو، در صورت نبود اين شرط نيز حج واجب است و پس از مرگ مکلف هم بر عهده او مستقر مي‌شود.<ref>المغني، ج3، ص161.</ref>

فقيهان در زمينه استطاعت طريقي، چند مسئله را مطرح کرده‌اند:

'''رفتن به حج از مسير دور و نامتعارف''': برخي از فقيهان شيعه بر آنند که در صورت مسدود بودن يا امنيت نداشتن راه متعارف، رفتن به سفر حج از طريق دور و نامتعارف واجب نيست؛ زيرا عرفاً شرط استطاعت تحقق نيافته است.<ref>مستند الشيعه، ج11، ص61؛ مستمسک العروه، ج10، ص171.</ref>برخي از اهل سنت نيز در اين صورت، سفر حج را واجب ندانسته‌اند.<ref>المغني، ج3، ص167-168.</ref> در برابر، برخي از فقيهان امامي<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص79.</ref> و عموم فقيهان اهل سنت<ref>المغني، ج3، ص167؛ فتح العزيز، ج7، ص17؛ مواهب الجليل، ج3، ص450.</ref> بر آنند که در صورت توانايي براي پرداخت هزينه حج از طريق نامتعارف، استطاعت تحقق مي‌يابد و حج واجب مي‌شود.

'''پرداخت هزينه اضافي''': برخي از فقيهان در هنگام امکان حج‌گزاردن با پرداخت هزينه اضافي به دشمن يا ستمکاران، استطاعت طريقي را مفقود شمرده و حج را بر مکلف واجب ندانسته‌اند<ref>المبسوط، طوسي، ج1، ص301؛ المجموع، ج7، ص79؛ کشاف القناع، ج1، ص232.</ref> به ويژه با اين استدلال که کمک به دشمنان و ستم‌پيشگان، ياري به ظلم<ref>الحدائق، ج14، ص140-141.</ref> و مصداق رشوه<ref>المغني، ج3، ص168، 376؛ کشاف القناع، ج2، ص455.</ref>و موجب زيان ديگران است.<ref>کشاف القناع، ج1، ص232؛ مغني المحتاج، ج1، ص465.</ref> اما شماري از فقيهان امامي و اهل سنت، به ويژه فقيهان متأخر شيعي بر اين باورند که در اين صورت حج واجب مي‌شود؛ زيرا استطاعت طريقي حاصل است.<ref>نک: شرائع الاسلام، ج1، ص166؛ الحدائق، ج14، ص142؛ المغني، ج3، ص169.</ref> بر اين اساس، برخي گفته‌اند: اگر کسي با خريد فيش حج با مبلغي بيش از معمول بتواند پيش از نوبت خود حج بگزارد، اين کار بر او واجب است.<ref>احکام و آداب حج، ص68.</ref>بر پايه ديدگاه ديگر، اگر بذل مال اضافي موجب زيان ديدن حج‌گزار شود، حج از عهده او برداشته مي‌شود.<ref>المعتبر، ج2، ص755؛ تحرير الاحکام، ج1، ص554.</ref>

'''استطاعت زماني''': استطاعت زماني يعني داشتن فرصت کافي براي پيمودن راه و گزاردن کامل مناسک حج.<ref>روضة الطالبين، ج2، ص287؛ مستند الشيعه، ج11، ص64-65؛ کشاف القناع، ج2، ص455.</ref> به باور شماري از فقيهان شيعه و اهل سنت، داشتن اين فرصت از شاخه‌هاي استطاعت و شرايط وجوب حج است.<ref>العروة الوثقي، ج4، ص362؛ مناسک الحج، گلپايگاني، ص29.</ref>از اين رو، در صورت تنگي وقت براي رسيدن به اعمال حج يا مشقت‌بار بودن پيمودن راه با سرعت<ref>مستند الشيعه، ج11، ص64-65.</ref>، حج از عهده مکلف برداشته مي‌شود.<ref>روضة الطالبين، ج2، ص287؛ مستند الشيعه، ج11، ص65.</ref> مالکيان، شافعيان و بيشتر فقيهان حنفي، استطاعت زماني را شرط وجوب حج دانسته و در صورت نبود زمان کافي، وجوب حج را ساقط شمرده‌اند.<ref>مواهب الجليل، ج3‌، ص448-449.</ref> اما حنبليان و شماري از فقيهان حنفي آن را شرط گزاردن حج دانسته‌اند، نه شرط وجوب آن. ايشان بر آنند که در صورت کافي نبودن زمان حج، وجوب حج مستقر مي‌شود و با مرگ چنين شخصي، بايد کسي به نيابت از وي حج بگزارد.<ref>المغني، ج3، ص163-164؛ مواهب الجليل، ج3، ص448.</ref>در صورت نبود استطاعت زماني، فقيهان امامي در اين زمينه اختلاف ديدگاه دارند که آيا مکلف بايد جنبه‌هاي ديگر استطاعت خود، به ويژه استطاعت مالي، را تا سال آينده حفظ نمايد يا چنين کاري بر او واجب نيست.<ref>نک: العروة الوثقي، ج4، ص416؛ کتاب الحج، خوئي، ج1، ص212-213.</ref>