بنی‌نضیر: تفاوت میان نسخه‌ها

==ریاست قبیله==

گزارش‌های دوران جاهلیت و اسلامی تا سال سوم ق. از ریاست [[سلام بن مشکم]] بر قبیله بنی‌نضیر گزارش می‌دهند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص559؛تاریخ یعقوبی، ج2، ص66؛الاغانی، ج22، ص133.</ref> اما در رویدادهای بعد، نام [[حیی بن اخطب|حُیَی بن اَخْطَب]] به عنوان رئیس قبیله به چشم می‌خورد.<ref>الثقات، ج1، ص242؛السیرة النبویه، ابن کثیر، ج2، ص298؛البدایة و النهایه، ج3، ص258.</ref> این دو از برجسته‌‌ترین سران بنی‌نضیرند. پس از حُیَی که به سال پنجم ق. همراه با مردان بنی‌قریظه کشته شد، <ref>المغازی، ج2، ص516؛المصنف، ابن ابی شیبه، ج8، ص503.</ref>  ابورافع [[سلام بن ابی‌الحقیق|سلام بن ابی‌الحُقَیقْ]] و پس از او [[اسیر بن رزام|اُسَیر بن رزام]] ریاست بنی‌نضیر را بر عهده گرفتند.<ref>المغازی، ج2، ص566؛عیون الاثر، ج2، ص151.</ref>

از روابط بنی‌نضیر با قبایل خرد و کلان یهودی یثرب، آگاهی چندان در دست نیست، جز آن که در برابر یهودیان [[بنی‌قینقاع|بنی‌قَیْنُقاع]] که هم‌پیمان خزرج بود، جنگیده بودند.<ref>الاغانی، ج3، ص26؛الکامل، ج1، ص656.</ref>

بنی‌نضیر در نبردهای جاهلی، ضمن هم‌پیمانی با بت‌پرستان، با همکیشان خود به ویژه بنی‌قینقاع جنگیده، اموال یکدیگر را غارت می‌کردند. اما پس از پایان جنگ، اسیران یهود را با توجه به حکم [[تورات]] با پرداخت [[فدیه]] آزاد می‌نمودند.<ref>جامع البیان، ج1، ص560؛زاد المسیر، ج1، ص95؛تفسیر ابن کثیر، ج1، ص125.</ref> بر پایه روایات، خداوند در آیات 84-86 بقره/2 به دلیل عمل کردن آن‌ها به بخشی از تورات و بی‌‌توجهی به بخش دیگر، آن‌ها را ملامت کرده که چرا خون یکدیگر را می‌ریزند و یکدیگر را از خانه و کاشانه خود بیرون می‌کنند، حال آن که از ایشان پیمان گرفته بوده که چنین نکنند.<ref>جامع البیان، ج1، ص561؛التبیان، ج1، ص332؛تفسیر قرطبی، ج2، ص18.</ref>

در گزارش‌هایی به خویشاوندی برخی از بنی‌نضیر با [[انصار]] اشاره شده است.<ref>جامع البیان، ج3، ص130-131؛احکام القرآن، ج1، ص559؛العجاب، ج1، ص629.</ref> آن‌ها در نبرد سُمَیر، از نخستین درگیری‌های اوس و خزرج<ref>تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص163.</ref> و سپس در نبردی که برخی آن را فجار دوم انصار<ref>الکامل، ج1، ص675.</ref> نامیده‌اند،<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص37.</ref> کنار اوس بر ضد خزرج جنگیده بودند.<ref>الاغانی، ج3، ص21؛الکامل، ج1، ص679؛وفاء الوفاء، ج1، ص170.</ref> هنگامی که بنی‌نضیر پیمان خود را با پیامبر شکستند، رسول خدا به نشانه ابطال پیمان اوس با آن‌ها، در مقدمات غزوه‌ای که بر ضد آن‌ها شکل داد، اوسیان را در آن شریک ساخت. رفتار اوسیان در این زمینه مایه شگفتی و حیرت بنی‌نضیر شد.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص224؛الاغانی، ج17، ص127؛سبل الهدی، ج4، ص320.</ref> پس از تبعید بنی‌نضیر، پیامبر به نشانه قدردانی، شمشیر معروف آل ابی‌حُقَیْق از خانواده‌ای برجسته از بنی‌نضیر را به [[سعد بن معاذ|سعد بن مُعاذ]]، بزرگ اوسیان، بخشید.<ref>المغازی، ج1، ص379؛عیون الاثر، ج2، ص74؛السیرة الحلبیه، ج2، ص569.</ref>

اقتصاد بنی‌نضیر با توجه به منابع آب منطقه مسکونی آنان، بیشتر بر باغداری و دامداری استوار بود. آن‌ها افزون بر حومه یثرب، در [[خیبر]]<ref>السیرة الحلبیه، ج2، ص563.</ref> در 165 کیلومتری شمال مدینه در راه شام<ref>المعالم الاثیره، ص109.</ref> و [[ذی الجدر|ذی الجَدر]]<ref>الطبقات، ج2، ص57.</ref> نیز باغ‌هایی با انواع خرما در اختیار داشتند<ref>تفسیر قرطبی، ج18، ص6.</ref> که هر یک پس از 30 سال به بار می‌نشست.<ref>المغازی، ج1، ص373؛سبل الهدی، ج4، ص323؛السیرة الحلبیه، ج2، ص564.</ref> منابع تنها به نام هفت باغ که به مُخَیریق تعلق داشته، اشاره کرده‌اند.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص174؛الطبقات، ج1، ص502.</ref> بر پایه روایاتی، منبت<ref>السیرة الحلبیه، ج1، ص312.</ref> یا دلال<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص175.</ref> نام باغی از آنِ بنی‌نضیر بوده که احیای آن به دست [[سلمان فارسی]] شرط آزادی او از قید بردگی تعیین شده بود.<ref>المصنف، صنعانی، ج8، ص418؛السیرة الحلبیه، ج1، ص312.</ref>

بر پایه گزارش‌هایی، انتقال بنی‌نضیر به [[عالیه]]، بر بهبود وضع اقتصادی آن‌ها تاثیر مستقیم نهاد. به گفته سران این قبیله، آن چه مایه برتری آن‌ها میان دیگر یهود شد، ثروت آن‌ها بود.<ref>الطبقات، ج2، ص13؛معجم البلدان، ج1، ص446.</ref> بنی‌نضیر به تدریج توانستند گنجینه‌ای گرانبها از گوهرها و زیورها فراهم سازند<ref>السیرة الحلبیه، ج2، ص745؛الفائق، ج2، ص252.</ref> و آن را در پوست شتر نگهداری می‌کردند.<ref>تاریخ المدینه، ج2، ص464؛الطبقات، ج2، ص110.</ref> بر پایه روایتی، برخی سران ثروتمند بنی‌نضیر یاران مهاجر و تهیدست پیامبر به ویژه اصحاب صفّه را تمسخر می‌کردند. در پی آن، آیاتی نازل شد تا به مؤمنان بشارت دهد که در قیامت برتر از آن‌ها خواهند بود و خداوند به هرکه بخواهد، بدون حساب روزی می‌بخشد.<ref>مجمع البیان، ج2، ص540-541؛روض الجنان، ج3، ص172.</ref>

جایگاه دینی بنی‌نضیر در منابع اسلامی نسبت به دیگر قبایل یهود برتری نسبی داشت. شاید برتری سیاسی و حقوقی بنی‌نضیر بر بنی‌قریظه و انتساب کعب بن اشرف بدان‌ها، از علل این امر باشد. کعب از احبار ثروتمند بنی‌نضیر بود که با کمک‌های مالی خود، نفوذی فراوان بر دیگر احبار یهود داشت.<ref>السیرة الحلبیه، ج3، ص146-147.</ref> نفوذ او میان ساکنان یثرب، از جایگاهی که برای قضاوت در برابر داوری رسول خدا(ص) داشت، به دست می‌آید. از همین رو، از سوی قرآن طاغوت لقب گرفت.<ref>الاصنام، ص68؛انساب الاشراف، ج1، ص327؛سبل الهدی، ج11، ص439.</ref> سیره‌نگاران از آن دسته از احبار بنی‌نضیر نام برده‌اند که نقشی برجسته در رویارویی با پیامبر داشتند و از حُیَی بن اَخْطَب و برادرانش ابویاسر و جَدِّی، سلام بن مُشْکَم، کنانه و سلام بن ربیع بن ابی‌الْحُقَیْق، سلام بن ابی‌الحُقَیْق، عمرو بن حجاش، کعب بن اشرف و هم‌پیمانانش کردم بن قیس و حجاج بن عمرو/عمر به عنوان احبار بنی‌نضیر نام برده‌اند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص359؛السیرة النبویه، ابن کثیر، ج2، ص342.</ref> زهری به 30 تن از آن‌ها اشاره کرده است.<ref>سنن ابی داود، ج2، ص34؛المصنف، صنعانی، ج5، ص359.</ref>

بنا بر پاره‌ای گزارش‌ها، هیئت‌های دینی که در روزگار پیامبر به یثرب می‌آمدند، با احبار بنی‌نضیر مشورت می‌کردند. از جمله در سال‌های آغازین هجرت، هنگامی که گروهی از خیبریان برای گریز از حدّ زنای محصنه برخی سرانشان آمدند تا حکم پیامبر را بدانند، نخست نزد بنی‌نضیر رفتند. آن‌ها پیش‌بینی کردند که پیامبر به رغم میل خود، به سنگسار حکم خواهد کرد.<ref>تفسیر بغوی، ج2، ص37-38.</ref>

روابط یهودیان با مسلمانان در مدتی که از حضور پیامبر در یثرب می‌گذشت، به چند دوره قابل تفکیک است. از دوره نخست می‌توان به عنوان دوره مدارا و فرصتی برای شناخت متقابل یاد کرد. با ورود پیامبر به یثرب و رواج اسلام در آن جا و پس از پیمان‌نامه‌ای که پیامبر میان تیره‌های انصار، مهاجران و برخی شاخه‌های یهود منعقد کرد، سران بنی‌نضیر نزد پیامبر آمدند. پیامبر ضمن به رسمیّت شناختن دین یهود، یهودیان را به اسلام فراخواند و پیشگویی‌های راهب شامی به نام ابن هیِّبان درباره ظهور پیامبر آخر الزمان را که برای دیدار با پیامبر از شام به یثرب آمده بود، برای آن‌ها یادآور شد.<ref>المغازی، ج2، ص503؛اعلام الوری، ج1، ص158؛امتاع الاسماع، ج13، ص304.</ref> آن‌ها به پیامبر امید دادند که در آینده و با شناخت بیشتر از اسلام، مسلمان خواهند شد و موافقت کردند که تا آن هنگام متعرض یکدیگر نشوند. به گزارش آیات قرآنی، آن‌ها دانستند که او همان پیامبر موعود است؛ اما چون پیامبر را از ذریّه‌هارون ندیدند، <ref>جامع البیان، ج6، ص43؛السیرة النبویه، ابن کثیر، ج3، ص401؛سبل الهدی، ج4، ص320.</ref>  به او ایمان نیاوردند.<ref>جامع البیان، ج1، ص578؛جوامع الجامع، ج1، ص127.</ref> منابع تاریخی نیز به این نکته اشاره کرده‌اند که یهودیان پیامبر موعود را شناخته بودند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص362؛السیرة النبویه، ابن کثیر، ج2، ص298.</ref>

آنان در این دوره، مشابهت‌های موجود میان مناسک یهود و مسلمانان، از جمله روزه گرفتن در برخی روزها<ref>النهایه، ص169؛المغنی، ج3، ص104.</ref> و نماز خواندن به سوی بیت المقدس را دلیلی بر حقانیت و اصالت آیین خود می‌دانستند و می‌کوشیدند نومسلمانان یثربی را از دین خود بازگردانند.<ref>مجمع البیان، ج1، ص347؛الدر المنثور، ج1، ص107.</ref> با این همه، پیامبر همچنان به اسلام آوردنشان امیدوار بود و به سفارش وحی<ref>الدر المنثور، ج1، ص107.</ref> با آن‌ها مدارا می‌کرد؛ برخی تاریخ‌نگاران بر این باورند<ref>المغازی، ج1، ص369؛الطبقات، ج2، ص34؛تاریخ المدینه، ج2، ص461.</ref> که بنی‌نضیر ناچار شدند برای امنیت خود به سال سوم ق. پیمانی ببندند، هر چند به سال چهارم ق. و پس از رویداد بئر معونه عهد خود را شکستند. اما زهری بر این باور است آن‌ها که تا سال سوم ق. پیمانی نبسته بودند، همچنان حاضر نشدند با انعقاد قراردادی به پیامبر اطمینان دهند که برای او مایه خطر نخواهند بود.<ref>سنن ابی داود، ج2، ص33؛المصنف، صنعانی، ج5، ص358؛السنن الکبری، بیهقی، ج9، ص232.</ref>

به تدریج یهودیان ستیزهای دینی و کلامی خود را آشکارتر کردند و برای همگان روشن شد که آن‌ها ایمان نخواهند آورد. بدین سان، دوره دوم روابط یهود با مسلمانان شکل گرفت. بیش از یکصد آیه در سوره بقره، نخستین سوره نازل شده، در این زمینه است. اما در گزارش‌های مفسران ذیل این آیات، همه یهودیان یک مجموعه تلقی شده‌اند. از این رو، معلوم نیست سهم هر یک از قبایل یهود در این ستیزها چه‌اندازه بوده است. با ردیابی نام احبار بنی‌نضیر در این گزارش‌های تفسیری، می‌توان به نقش آن‌ها پی برد؛ برخی احبار بنی‌نضیر کوشیدند با استفاده از روابط صمیمانه خود با ساکنان یثرب، آن‌ها را از اسلام بازگردانند. شماری از مسلمانان به انصار مرتبط با یهود هشدار دادند که با آن‌ها صمیمی نمانند؛ اما پاسخ منفی شنیدند. خداوند با آیاتی از سوره آل‌‌عمران/3، 28، 29 و... به آن‌ها هشدار داد.<ref>اسباب النزول، ص65؛لباب النقول، ص41.</ref>

تغییر قبله در این دوره، بیانگر تغییر راهبرد پیامبر در برابر یهود بود. این امر بحث‌هایی درباره مسئله بداء را همراه داشت و اعتراض یهود را نیز برانگیخت. به روایتی، تنی چند از احبار بنی‌نضیر با درخواستی فریبکارانه از پیامبر(ص) خواستند به قبله پیشین خود بازگردد تا به او ایمان بیاورند که خداوند آن‌ها را نادان خواند.<ref>جامع البیان، ج2، ص5.</ref>  (بقره/2، 145) بعضی قرآن را ناسازگار با تورات خواندند و از او خواستند کتابی ارائه کند که برای آن‌ها پذیرفتنی باشد.<ref>تفسیر جلالین، ص527.</ref> برخی هم از پیامبر تقاضای معجزه کردند.<ref>اسباب النزول، ص89.</ref> سردی روابط بدان جا رسید که برخی احبار بنی‌نضیر آشکارا ادعا کردند که او پیامبر موعود تورات نیست.<ref>جامع البیان، ج1، ص578.</ref> بر پایه روایتی، خداوند در آیه 178 آل‌عمران/3 به بنی‌نضیر هشدار داده که گمان نکنند مهلتی که دارند به

سود آن‌ها است، بلکه برای افزودن گناهان ایشان است.<ref>مجمع البیان، ج2، ص893.</ref> با این همه، به رغم این که هیچ یک از بنی‌نضیر ایمان نیاورده بودند، برخی اوسیان مسلمان به ایمان آوردنشان امیدوار بودند.<ref>تفسیر قرطبی، ج2، ص1؛تفسیر ثعالبی، ج1، ص266.</ref>

نبرد بدر برای مخالفان پیامبر در مدینه به ویژه یهودیان، هشداری جدی بود. پس از شکست سنگین مکیان در بدر، برخی بزرگان بنی‌نضیر که نفوذی گسترده بر یهودیان قبایل دیگر داشتند، همراه گروهی از احبار یهود پنهانی به مکه رفتند و در همنوایی با قریش بر کشته‌های بدر گریستند<ref>سبل السلام، ج4، ص63؛تاریخ الخمیس، ج1، ص460.</ref> و قریش را بر ضد پیامبر تحریک کردند.<ref>تاریخ المدینه، ج2، ص454؛الطبقات، ج2، ص32؛تاریخ طبری، ج2، ص178.</ref>

پس از رحلت پیامبر، زمین‌های یاد شده که خالصه پیامبر و وقف بازماندگان او بود، از سوی ابوبکر مصادره شد.<ref>الطبقات، ج1، ص503؛سنن ابی داود، ج2، ص23؛السنن الکبری، بیهقی، ج6، ص296.</ref> بر پایه گواهی علی(ع) باغ‌های هفت‌گانه مخیریق وقف فاطمه3 شده بود.<ref>التهذیب، ج9، ص145.</ref> بشارت پیامبر به آل محمد پس از نبرد بنی‌نضیر که توانگری و ثروت به آن‌ها روی آورده، دلیل مدعای فاطمه3 بود. اما ابوبکر سخن پیامبر را به گونه‌ای دیگر تفسیر کرد و در تایید سخن خود از فاطمه خواست از عمر یا ابوعبیده هم بپرسد. در این حال، فاطمه (سلام‌الله‌علیها) پی برد که این سه پیشتر با یکدیگر تبانی کرده‌اند.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص209-210.</ref> بر پایه گزارشی دیگر، ابوبکر گفت: از رسول خدا شنیده‌ام که پیامبران ارث نمی‌نهند یا این زمین‌ها ثروتی است که خدا به من بخشیده و چون بمیرم، از آن مسلمانان خواهد بود. ابوبکر مدعی بود درآمدهای این زمین‌ها را بر پایه سنت پیامبر هزینه می‌کند.<ref>السیرة الحلبیه، ج3، ص486.</ref> وی سهم ذی القربی را از درآمد زمین‌های مذکور حذف کرد و آن را به سهم «فی سبیل الله» و هزینه‌های نظامی افزود<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص217.</ref> و تنها یکی از باغ‌های مخیریق به نام الاعواف* را در اختیار فاطمه3 نهاد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص211.</ref> پس از وفات فاطمه (سلام‌الله‌علیها)،  علی(ع) با درخواست سهم الارث وی از ابوبکر، کار ابوبکر را تخطئه کرد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص208، 217.</ref> عمر تا دو سال<ref>صحیح البخاری، ج5، ص24؛تاریخ دمشق، ج56، ص364.</ref> یا چند سال<ref>مسند الشامیین، ج4، ص258.</ref> پس از خلافتش همچنان بر سیره ابوبکر پا فشرد؛ اما سپس تصمیم گرفت آن زمین‌ها را بازگرداند.<ref>صحیح مسلم، ج5، ص152-153؛کنز العمال، ج7، ص242.</ref>

در روزگار خلافت عثمان<ref>البدایة و النهایه، ج5، ص309.</ref> زمین‌های یاد شده در اختیار بنی‌فاطمه قرار گرفت تا آن که بنی‌عباس در دوره خلافت خود با ادعای آن که این باغ‌ها سهم الارث عباس عموی پیامبر بوده است، آن را به سود خود مصادره کردند.<ref>سنن ابی داود، ج2، ص34؛تفسیر ابن کثیر، ج4، ص354.</ref>

سران بنی‌نضیر در پی تبعید از مدینه و سکونت در خیبر به مکه رفتند و برای رویارویی با پیامبر از سران قریش یاری خواستند و به آن‌ها وعده حمایت مالی دادند.<ref>جامع البیان، ج5، ص186.</ref> آن‌ها قبایلی بزرگ چون غطفان و قَیس بن عیلان را با خود همراه ساختند و زمینه نبرد احزاب را فراهم آوردند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج3، ص700؛تاریخ طبری، ج2، ص233؛الارشاد، ج1، ص95.</ref> بخشی از بنی‌نضیر، خود، در سپاه حضور داشتند<ref>جامع البیان، ج21، ص156؛البدایة و النهایه، ج4، ص108؛بحار الانوار، ج20، ص250.</ref> و وعده یاری یهودیان بنی‌قریظه ساکن در مدینه را نیز به سپاه احزاب داده بودند.<ref>السیرة الحلبیه، ج2، ص637.</ref> حُیَی، رهبر بنی‌نضیر، پنهانی نزد بنی‌قریظه شتافت و آن‌ها را در نبرد احزاب همراه خود ساخت<ref>تاریخ طبری، ج2، ص571-572.</ref> و بدین سان، بر مسلمانان فشار بسیار وارد آورد. اما چون نبرد به پایان رسید و پیامبر بنی‌قریظه را محاصره کرد، در میان بنی‌قریظه و به حکم سعد بن معاذ کشته شد.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص235؛الکامل، ج2، ص186.</ref>