التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=  [[آبان]] |روز=  [[۲۹]] |سال=  [[۱۳۹۷]] |کاربر=Masoud67  }}

{{جعبه اطلاعات کتاب

سفرنامه‌ی التحفة الایقاظیة  نوشته‌ی [[سلیمان فیضی]]  یک نویسنده‌ی عراقی است که به خاطر ویژگی‌های شخصیتی نویسنده‌اش آگاهي‌هايي از وضعيت اجتماعي، سياسي، مذهبي، فرهنگي، عمراني و اقتصادي  [[مکه]]  و [[مدينه]]  در (1328ق./1910م). را به دست مي‌دهد.  در بخش‌هایی از آن نیز نویسنده قدم را فراتر گذاشته و به شرح موقعیت اجتماعی و جغرافیایی شهرهای مسیر حج نیز پرداخته است. راه دريايي [[حج]]  جنوب [[ايران]]  و  [[عراق]]  و وضعيت امنيتي راه‌هاي [[حرمين شريفين]]  نيز در اين سفرنامه شرح داده‌شده است. گفتنی که این سفرنامه فقط شامل توصیف مسیر رفت به مکه است و مسیر برگشت در آن توصیف نشده است.التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه به همراه دو اثر دیگر نویسنده در کتابی به مؤلفات مختاره نیز چاپ‌شده است.  

==معرفی نویسنده==

سليمان فيضي، نويسنده و اديب و فعال سياسي مشهور عراقي، به سال (ولادت 1302ق./1885م.) در [[موصل]] عراق زاده شد. به سال (1911م.) از دانشکده حقوق استانبول فارغ‌التحصیل شد و سپس به وکالت روي آورد. دوران زندگاني او، هم‌زمان با سلطه عثماني بر عراق و سپس اشغال آن به دست انگلستان بود. وي با سلطه [[حکومت عثماني]] بر عراق مبارزه مي‌کرد و با اين هدف، نخستين نشريه عرب‌زبان [[بصره]] را به سال (1909م.) بانام الإيقاظ منتشر ساخت. در اواخر سال (1913م.) به وکالت از مردم بصره، به مجلس نوّاب عثماني راه يافت. چند سال در دانشکده حقوق دانشگاه [[بغداد]] تدريس کرد و سپس به بصره بازگشت. سليمان فيضي را از افراد اثرگذار در استقلال کشور عراق و تحولات اجتماعي آن دانسته‌اند. وي سرانجام به سال (1370ق./1951م. )در شهر بغداد درگذشت. <ref>الاعلام، ص9-12</ref>  او جز اين کتاب آثاري ديگر نيز در زمينه‌هاي ادبي، حقوقي و سياسي- اجتماعي دارد. <ref> موسوعة اعلام الموصل في القرن العشرين ، مقدمه، ج 3 ، ص 132-133</ref>

==محتوای کتاب==

التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه از نخستين آثار سليمان فيضي است. او به دليل اعتقادش به‌ضرورت  [[بيداري مسلمانان]] ، کتاب را ناميده است. <ref>الاعلام،ص17</ref> برخي دانشمندان و اديبان معاصر بر اين کتاب تقريظ‌هايي نگاشته‌اند. <ref>الاعلام، ص18</ref> کتاب به لحاظ آگاهي‌هاي گسترده که از برخي مکان‌هاي مذهبي مکه و مدينه و وضعيت حج‌گزاران در نيمه اول سده چهاردهم ق. به دست مي‌دهد، حائز اهميت است. برخي از موضوعات گزارش‌هاي او، ازجمله آداب و رسم‌هاي [[اغوات]] (خادمان حرم)هنگام زيارت قبر پيامبر(ص) در آن دوره بر اهميت آن افزوده است. نگاه اجتماعي و سياسي نويسنده به حج و  [[مناسک]]  آن، از ديگر وجوه اهميت کتاب است. در باور او، حج افزون بر پاداش اخروي، فوايد دنيوي نيز دارد و مايه کمال زندگي اجتماعي مسلمانان و استواري پايه‌هاي [[جامعه اسلامي]]  است. به گفته وي، دانشوران مسلمان بايد به حج‌گزاران گوشزد کنند که افزون بر گزاردن مناسک ديني، به ابعاد سياسي و اجتماعي حج نيز بپردازند و از آن‌ها شناخت کافي بيابند. <ref>الاعلام، ص108-109</ref>

==آغاز سفر==

فيضي در ششم شوال (1328ق.) با يک کشتي روسي، از [[بصره]] ، تنگه فاو ، خرمشهر ، آبادان ، بوشهر ، بندرلنگه ، بندرعباس ، تنگه هرمز، اقيانوس هند  و  [[عدن]] گذشته و به  [[درياي سرخ]]  و [[جده]]  رسيده است. او پس از گزاردن مناسک در مکه، به مدينه و سپس با قطار به [[شام]]  رفته و از [[حلب]]  به [[بغداد]]  بازگشته است. سفر او در (22 محرم 1329ق.) پايان پذيرفته است. کتاب، خاطرات مسير برگشت را در خود ندارد. فيضي در معرفي شهرهاي ميان راه، نخست ويژگي‌هاي جغرافيايي را ارائه و سپس وضعيت سياسي و حکومتي، عمراني، اقليمي، جمعيتي و اقتصادي را شرح کرده است. نويسنده به دليل دلبستگي به مباحث سياسي، برخي مناطق را با نگاه سياسي بررسي کرده است. براي نمونه، هنگام عبور از خرمشهر و آبادان، از حضور انگليسي‌ها و تلاش آنان براي نفوذ در منطقه و دريافت امتياز  نفت اشاره‌کرده است. <ref>الاعلام، ص45-49</ref>

موضوع ناامني راه، بخشي از گزارش‌هاي سفرنامه را به خود اختصاص داده است. به گفته فيضي، فقط راه [[جده]] تا مکه به سبب حضور نيروهاي نظامي، امن بوده است. <ref>الاعلام، ص76</ref>کاروان فيضي در ميان راه مکه و مدينه، با حمله راهزنان روبه‌رو شد و یک‌تن از همراهان او زخمي گشت. <ref>الاعلام، ص139-140</ref> او سفر به‌تنهایی در اين مسير را بسيار خطرناک شمرده است. <ref>الاعلام، ص136-137</ref>وضعيت امنيتي شهر مدينه نيز مناسب نبوده و سليمان فيضي به دليل ناامني پيرامون شهر نتوانسته به زيارت قبرهاي [[شهداي احد]]  و [[مسجد قبا]]  و ديگر آثار اسلامي بيرون مدينه برود. <ref>الاعلام، ص155</ref>

در اين سفرنامه، [[قرنطينه]]  از مشکلات حاجيان شمرده‌شده است. مأموران بهداشت در برخي از بندرهایی که کشتي فيضي و همراهانش لنگرانداخته، به آنان اجازه خروج نداده و آن‌ها را در کشتي حبس کرده‌اند. <ref>الاعلام، ص63</ref> در جده نيز آنان را چند روز معطل کرده و سرانجام ايشان را واداشته‌اند تا به جده [[جزيره ابو سعد]]  روند و در آنجا دوره سخت قرنطينه را بگذرانند. اين قانون تنها ويژه حاجيان بوده و قرنطينه براي غير حاجيان به کار گرفته نمي‌شده است. <ref>الاعلام، ص69-70</ref>

===ورود به مکه===

سليمان فيضي روز دوم ذی‌القعده وارد شهر مکه شده و به خانه [[مطوّف]]  شهر بصره رفته<ref>الاعلام، ص74-78-80</ref> و با وساطت دو تن از اغوات حرم مکي که دوستي ديرين با او داشته‌اند، خانه‌اي نزديک [[باب ابراهيم]] اجاره کرده است.<ref>الاعلام، ص82</ref> فيضي مکه را شهري با ساختمان‌هاي چندطبقه و خيابان‌هاي باريک و نامنظم و بازارهاي پر از کالاهاي گوناگون وصف کرده است. <ref>الاعلام، ص84</ref> مکه حداقل 100 هزار تن جمعيت داشته که یک‌چهارم آنان از مردم [[هندوستان]] ، عراق، [[سوريه]] ، [[مغرب]] ، [[يمن]]  و  [[بخارا]]  بوده‌اند. فيضي وضعيت اقتصادي و معيشتي مردم بومي مکه را که بيشتر از راه خدمت به حاجيان ارتزاق مي‌کرده‌اند، نامناسب و دليل فقر آنان را وضعيت سخت اقليمي و جوّي دانسته است. <ref>الاعلام، ص92-93</ref>بخشي از گفتار او درباره مکه، به وصف [[مسجدالحرام]] ، درهاي آن، [[کعبه]] ، [[ارکان چهارگانه]]  و ديگر آثار و مکان‌هاي حرم مکي اختصاص‌یافته است. <ref>الاعلام، ص85-94</ref> معرفي [[پرده کعبه]]  و تاريخ آن با بهره‌گيري از  [[سفرنامه بتنوني]] ، مبحثي مفصل را به خود اختصاص داده و در پايان آن، هزينه‌هاي سالانه [[پرده‌داري کعبه]]  در آن زمانه آمده است. <ref>الاعلام، ص87-90</ref> به گزارش اين سفرنامه، [[مِنا]] 300 خانه دارد که در  [[ايام حج]]  مسکوني مي‌شوند. نيز داراي بازاري است که اجناس حاجيان را تأمين مي‌کند.<ref>الاعلام، ص113</ref> فيضي گزارش‌هاي تاريخي مفصل و نيز شرحي از ديده‌هاي خود درباره [[چشمه زبيده]]  آورده که در تأمين آب آشاميدني مکه اهميتي بسزا داشته است. <ref>الاعلام، ص94-95</ref>

تدريس دانش‌هاي ديني مانند [[حديث]] ، [[تفسير قرآن]]  و [[فقه]]  در مسجدالحرام رواج داشته؛ اما از دانش‌هاي نو غفلت مي‌شده و به باور فيضي، اين در شأن جهان اسلام نيست. او گزارشي مختصر از  [[مدرسه صولتيه]] ، بزرگ‌ترين مدرسه مکه، به دست داده است. اين مدرسه به همت دانشمندي هندي تأسیس‌شده و 200 طلبه داشته و بخشي از هزينه‌هاي آن از کمک‌ها و هداياي مسلمانان هندي تأمين مي‌شده است. <ref>الاعلام، ص95-97</ref> فيضي در مراسم اهداي جايزه مدرسه به طلاب، سخنراني کرده و متن آن را در سفرنامه آورده است. <ref>الاعلام، ص98-101</ref> او با چند تن از دانشمندان مکي و غيرمکي نيز ديدار داشته که شرح آن را نوشته است. <ref>الاعلام، ص111-112</ref>

بخشي از مطالب مربوط به مکه، به معرفي مکه اميران آن در سده سيزده و چهارده ق. اختصاص‌یافته که همگي از شرفاي مکه بوده و به  [[امام حسن(ع)]] نسب مي‌برده‌اند. حاکم وقت مکه، [[حسين بن علي بن محمد]]  و آغاز حکومت او (1327ق.) بوده است.<ref>الاعلام، ص103</ref>

===عزیمت به مدینه===

سليمان فيضي در روز 22 ذي‌حجه از مکه به‌سوی مدينه حرکت کرده است. <ref>الاعلام، ص123</ref> در گزارش او، مدينه شهري با حدود 5000 خانه، بازاري پررونق و دست‌کم120 هزار تن جمعيت است. <ref>الاعلام، ص149</ref> مردم بومي مدينه تنگدست و فقير؛ اما غيربوميان بيشتر بازرگان و ثروتمند بوده‌اند. <ref>الاعلام، ص154</ref>بخشي از گزارش‌هاي کتاب به معرفي و وصف مکان‌هاي مقدس و تاريخي مانند دروازه‌هاي شهر و ساختمان [[مسجدالنبي(ص)]] ، اشياي موجود در مسجد و [[حجره نبوي]]  و نيز تاريخ تعميرها و گسترش‌هاي مسجد اختصاص‌یافته است. <ref>الاعلام، ص151-153</ref> فيضي سفارش‌نامه‌اي از شيخ  [[اغوات مکه]] ،  [[احمد ابراهيم آغا]] ، براي شيخ  [[اغوات حرم]]  مدني،  [[ابراهيم آغا]] ، در دست داشته و بدين رو، با همراهي او توانسته است سه بار وارد حجره نبوي شود و از آداب و مراسم اغوات هنگام زيارت و ورود به حجره، گزارشي بنگارد. <ref>الاعلام،ص156-157</ref> فيضي  [[قبرستان بقيع]]  و مرقد بزرگان آغاز اسلام ازجمله [[اهل بيت(ع)]] را زيارت کرده؛ اما از چگونگي بناهاي موجود در آن سخني نگفته است.<ref>الاعلام، ص148</ref>

گزارشي کوتاه از مدارس ديني مدينه نيز در سفرنامه آمده که بيشتر جلسات درس آن‌ها در حرم نبوي بر‌گزار مي‌شده است. رونق اين مدارس کمتر از مدارس مکه بوده است. <ref>الاعلام،ص155</ref>

==چاپ‌های منتشرشده از این کتاب==

التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه نخست به سال (1331ق./1913م.) در شهر بصره و در انتشارات محموديه چاپ شد. اين کتاب به سال 1998م. با تصحيح و مقدمه باسل سليمان فيضي، در انتشارات دار الساقی بيروت با دو کتاب ديگر از سليمان فيضي بانام‌هاي الرواية الإيقاظيه و البصرة العظمي در يک مجلد بانام مؤلفات مختاره در قطع رقعي با 355 صفحه بار ديگر به چاپ رسيد که سفرنامه 163 صفحه از آن را در برداشت.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

* '''موسوعة اعلام الموصل في القرن العشرين'''، عمر محمد الطالب، دانشگاه موصل، 2008م.

{{پایان}}

   

{{سفرنامه‌ها}}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]

[[رده:آثار سلیمان فیضی]]