در حال ویرایش اربعین

{{ناوبری عمودی اربعین}}
'''اربعین حسینی''' چهلمین روز شهادت [[امام حسین(ع)]] است که هر ساله در بیستم ماه صفر، با بر پایی آیین‌های سوگواری از سوی شیعیان، بزرگ‌ داشته می‌شود. [[پیاده‌روی اربعین]] از آیین‌های مرتبط به این روز است که همه‌ ساله از روزهای نزدیک به اربعین آغاز می‌شود و در مسیر‌های منتهی به [[بارگاه امام حسین(ع)]] در [[کربلا]] برگزار می‌شود. 

[[زیارت امام حسین(ع)]] در روز اربعین در منابع کهن راهنمای دعا و زیارت شیعیان سفارش شده است. حدیثی از [[امام حسن عسکری(ع)]] درباره این زیارت نقل شده و  و همچنین برای این روز [[زیارت اربعین|زیارتنامه‌ای]] از [[امام صادق(ع)]] روایت شده است.

درباره وقایع تاریخی نخستین اربعین شهادت امام حسین(ع) یعنی روز بیستم صفر سال ۶۱ قمری، اختلاف‌نظرهایی وجود داشته است. بنابر گزارش‌هایی کاروان اسرای اهل بیت(ع) که بعد از خروج از دمشق و در راه [[مدینه]]، دوباره از کربلا گذشتند و در نخستین اربعین به کربلا رسیدند و سر امام حسین(ع) و سایر شهدا را نیز همراه پیکر آنان به خاک سپردند و همین نخستین زیارت اهل بیت امام حسین از قبر او بود که منشاء و مبنای بزرگداشت روز اربعین شد. این گزارش مورد تردید پاره‌ای از علما و پژوهشگران قرار گرفته است. بنابر گزارشی دیگر در این روز [[جابر بن عبدالله انصاری]] که به قصد زیارت قبر شهدای عاشورا مدینه را ترک کرده بود در نخستین اربعین به کربلا رسید و شهدا را زیارت کرد. 

== تاریخ بزرگداشت اربعین==
بنابر منابع تاریخی، جابر بن عبدالله انصاری،‌ صحابی پیامبر اسلام(ص)، اولین زائر مزار امام حسین(ع) است.<ref>مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۸۷؛ مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، ص۴۶.</ref> وی به همراه [[عطیه عوفی]]، از شیعیان و پیروان [[امام علی(ع)]]، در اولین چهلم شهادت امام حسین(ع) به‌عنوان اولین زائر به کربلا رفته و قبر امام را زیارت کرد.<ref>مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۸۷؛ مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، ص۴۶.</ref> به نظر سید بن طاووس در کتاب «لهوف»، بازماندگان حادثه کربلا نیز در این روز از شام به کربلا بازگشته و قبر امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا را زیارت کرده‌اند.<ref>تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ص۲۶۴.</ref>

سفارش به زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین در منابع کهن شیعی آمده است. از جمله شیخ مفید(درگذشت 413ق.) در کتاب المزار به زیارت اربعین اشاره کرده و پس از او شیخ طوسی (درگذشت 460ق.) در کتاب مصباح المتهجد زیارت اربعین را مستحب دانسته است.<ref name=":2" />

افزون بر شیخ مفید و شیخ صدوق که از زیارت اربعین سخن گفته اند، این آیین در منابع غیر شیعی قرن پنجم نیز بازتاب یافته است. گزارش ابوریحان بیرونی (درگذشت ۴۳۰) در کتاب آثار الباقیه درباره بزرگداشت بیستم [[صفر]] از سوی شیعیان،<ref name=":1" /> نشان می‌دهد که این آیین شیعیان از قرن پنجم هجری شناخته شده بوده است.

==زیارت اربعین==
{{اصلی|زیارت اربعین}}
روایتی از امام حسن عسکری نقل شده که در آن پنج علامت مومنان را برشمرده که یکی از آن‌ها زیارت اربعین است.<ref name=":2">المزار، ص ۵۳؛ مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۸۸</ref> اینکه بیشتر علمای شیعه در آثار خود این روایت را در تایید استحباب زیارت امام حسین(ع) به کار برده‌اند نشان می‌دهد که همین معنای رایج یعنی زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین را از آن می‌فهمیده‌اند.<ref>جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی، ص ۸۱</ref> برخی با اشاره به اینکه در این روایت، زیارت اربعین همراه با نماز ذکر شده است، به اهمیت زیارت اربعین از نظر امام(ع) تاکید کرده‌اند.<ref>نگاهی به زیارت اربعین سالار شهیدان،</ref>

همچنین برای روز اربعین زیارت‌نامه‌ای از امام صادق(ع) برای این روز نقل شده که شیخ عباس قمی این زیارت‌نامه را در باب سوم کتاب مفاتیح الجنان، بعد از زیارت عاشورا غیر معروفه، با عنوان زیارت اربعین آورده است.<ref>رجوع کنید به: مفاتیح الجنان، باب سوم، زیارت اربعین.</ref>
===مستحب بودن زیارت اربعین===
مشهور بین شیعیان<ref>بحار الانوار ج۹۸، ص۳۳۴.</ref> و نیز تصریح برخی از علمای شیعه مانند شیخ طوسی(م.۴۶۹ق.)<ref name=":0">مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۸۷.</ref> بر مستحب بودن زیارت اربعین است. شیخ حر عاملی(م۱۱۰۴ق.) در وسائل الشیعه با استناد به روایت امام حسن عسکری(ع) و نیز زیارت‌نامه منقول از امام صادق(ع)، رای به استحباب موکد زیارت اربعین داده است. <ref>وسائل الشیعه، ج۱۴، ص ۴۷۸</ref> {{یادداشت| شیخ حر عاملی عنوان باب را چنین گذاشته است: باب تاکد استحباب زیارة الحسین علیه السلام یوم الاربعین من مقتله و هو یوم العشرین من الصفر}}
==آیین‌های روز اربعین==
بسیاری از شیعیان در این روز [[بارگاه امام حسین(ع)]] را زیارت می‌کنند. همچنین شیعیان در روز اربعین حسینی، به سوگواری می‌پردازند. در [[ایران]] این روز تعطیل است. آیین‌های روز اربعین عبارتند از:

'''پیاده‌روی اربعین''': این پیاده‌روی از چند روز مانده به اربعین از شهرهای مختلف عراق به ویژه نجف به سمت کربلا آغاز می‌شود تا روز اربعین به کربلا برسند.<ref>فرهنگ سوگ شیعی، ص ۴۴</ref>

'''زیارت‌نامه‌های روز اربعین''': زیارت‌نامه‌ای است که از قول امام صادق(ع) برای زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین نقل شده است.

'''زیارت‌نامه جابر''': زیارت‌نامه‌ای است که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر اسلام، آن را در روز اربعین در زیارت امام حسین(ع) خوانده است.

'''زیارت‌نامه وداع''': زیارت‌نامه مخصوصی برای هنگام بازگشت زائر از زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین روایت شده است.

== زیارت جابر بن عبدالله در نخستین اربعین ==
بر اساس گزارشی که در منابع کهن شیعه ذکر شده است، در نخستین اربعین امام حسین(ع)، یعنی چهل روز پس از شهادت امام حسین(ع) که برابر با بیستم صفر سال ۶۱ هجرت است، [[جابر بن عبدالله انصاری]] که پیشتر از مدینه به سوی مکه راهی شده بود، به کربلا رسید و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد و این نخستین زیارت از قبر آن حضرت بود.<ref>مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، ص ۴۶</ref><ref>مصباح المتهجد، ج۲، ص ۷۸۷</ref>

== بازگشت کاروان اهل بیت به مدینه ==
همچنین این روز یعنی روز ۲۰ صفر سال ۶۱، روز بازگشت کاروان اهل بیت از شام به مدینه دانسته شده است. از جمله شیخ مفید و شیخ طوسی به «رجوع» کاروان اهل بیت به مدینه در این روز اشاره کرده اند. <ref>مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، ص ۴۶</ref> با توجه به اینکه رسیدن کاروان کربلا به مدینه در عرض چهل روز از واقعه عاشورا ممکن نبوده است این احتمال مطرح شده که مقصود از این عبارت (رجوع) آغاز سفر بازگشت از شام بوده باشد و نه رسیدن کاروان به مدینه.<ref>کوثر اربعین در اندیشه و آثار آیت الله جوادی آملی، ص ۱۱۳</ref>
==بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا==
گزارش دیگری که نزد شیعیان مشهور است، حاکی از آن است که در روز بیستم صفر سال ۶۱ یعنی چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع)، کاروان اسرای اهل بیت که از شام به سوی مدینه می‌رفت، به کربلا رسید و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد. 

قدیم‌ترین گزارش از بازگشت کاروان اسرا به کربلا، در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی آمده است. او به بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا در این روز تصریح کرده است. به نوشته ابوریحان در این روز سر امام حسین به بدنش ملحق و در همان مکان دفن شد.<ref name=":1">الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص ۴۲۲</ref> نقل‌های دیگری در منابع وجود دارد که نشان می‌دهد این باور در نزد شیعیان رواج داشته است. از جمله قرطبی(م.۶۷1ق) در کتاب تذکره<ref>التذکره فی احوال الموتی و الامور الاخره، ج2، ص 245</ref> به زیارت اربعین توسط شیعیان اشاره کرده است. شیخ بهایی نیز در توضیح المقاصد این گزارش را پذیرفته است.<ref>توضیح المقاصد، ص ۷۶</ref>  

[[سید بن طاووس]](م۶۶۴ق.) در کتاب [[ملهوف]]، گزارشی از این واقعه بیان کرده است که بر اساس آن وقتی خانواده امام که از شام بازمی‌گشتند از کربلا عبور کردند و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و عده ای از بنی هاشم و خاندان پیامبر را دیدند که برای زیارت امام حسین آمده بودند و با هم عزاداری کردند.<ref>تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۴</ref>

====نقد‌ها به این روایت====
درباره درستی این گزارش تردیدهایی ابراز شده است: 

سید ابن طاووس که در کتاب ملهوف ماجرای بازگشت اسرا به کربلا در اربعین را نقل کرده است، در کتاب دیگرش با عنوان الاقبال بالاعمال الحسنه،  بازگشت اسرا به عراق در مدت چهل روز را بعید دانسته است.<ref>الاقبال بالاعمال الحسنه، ج۳، ص ۳۷۰</ref>برخی دیگر از جمله علامه مجلسی<ref>بحار الانوار، ج۹۸، ص ۳۳۴-۳۳۶</ref>، شیخ عباس قمی<ref>منتهی الآمال، ص ۱۰۱۳-۱۰۱۵</ref>، محمد ابراهیم آیتی<ref>بررسی تاریخ عاشورا، ص ۱۳۹-۱۴۱</ref> و مرتضی مطهری<ref>مجموعه آثار، ج ۱۷، ص ۵۷۶</ref> در صحت چنین گزارشی تردید کرده‌اند. این نویسندگان یا اصل بازگشت کاروان و زیارت اهل بیت از قبر امام را انکار کرده اند یا زمان آن را زمانی غیر از اربعین سال نخست شهادت امام حسین دانسته اند. 

مهم‌ترین نقدها به گزارش بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا را، محدث نوری در کتاب [[لولو و مرجان]] مطرح کرده است. در برخی پژوهش‌های جدید‌تر نیز بازگشت اسرا به کربلا در روز اربعین ناممکن دانسته شده‌ است.<ref>تحقیقی درباره اربعین حسینی، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۶</ref>مهم‌ترین انتقادی که درباره بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا در نخستین اربعین مطرح شده است، ناممکن بودن پیمودن مسیر کوفه تا شام و بازگشت به کربلا در مدت ۴۰ روز است. سکوت منابع معتبر تاریخی از دیگر دلایل تضعیف گزارش بازگشت کاروان اسرای کربلا از شام به کربلا در اربعین دانسته شده است.<ref>تاملی در نهضت عاشورا، ص ۲۱۶؛تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۵</ref>  

====موافقان بازگشت اسرا به کربلا====
مهم‌ترین پژوهش در اثبات امکان حضور کاروان در کربلا در روز اربعین، کتاب [[تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء (کتاب)|تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید‌الشهدا]] نوشته سید محمد علی قاضی طباطبایی (م۱۳۵۸ش.) است.

برخی آثار جدیدتر نیز تحت تاثیر این کتاب بازگشت تاریخی کاروان اهل بیت به کربلا در اربعین را پذیرفته اند.<ref>از جمله محمد فاضل در تحلیل تاریخی اربعین نظریات قاضی طباطبایی را خلاصه کرده است</ref> همچنین مقالاتی نوشته شده که با بررسی بیشتر شواهد تاریخی در جهت تایید امکان بازگشت حرم امام حسین(ع) به کربلا در اربعین استدلال کرده‌اند.<ref>برای نمونه:‌ زمان ورود کاروان حسینی به کربلا.</ref>

== روز بازگشت سر ==
از نام های روز اربعین،‌ روز «مَرَدّ الرَّأس» به معنای بازگشت سر است.<ref>فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹</ref> بر اساس برخی گزارش‌ها سر مطهر امام حسین(ع) که روز عاشورا از بدن آن حضرت جدا شده بود، همراه با کاروان اسرای کربلا در این روز به [[کربلا]] بازگشت و همراه پیکر آن حضرت به خاک سپرده شد.<ref>تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۴</ref> این واقعه نیز از علت‌های بزرگداشت روز اربعین و استحباب زیارت در این روز دانسته شده است. هر چند همان‌طور که گفته شد بازگشت کاروان به کربلا در اربعین مورد پذیرش برخی از علما و پژوهشگران نیست.<ref>بحار الانوار، ج۹۸، ۳۳۴</ref><ref>کوثر اربعین در اندیشه و آثار آیت الله جوادی آملی، ص ۱۱۲-۱۱۳</ref><ref>تصحیحی و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۴-۲۶۵</ref>

== عدد چهل ==
برخی در تحلیل اهمیت اربعین حسینی نزد شیعیان، به اهمیت عدد چهل در متون دینی و حدیثی و آیین‌های عبادی اشاره کرده اند و این زمینه را در شکل‌گیری اربعین امام حسین(ع) نیز موثر دانسته اند.<ref>برای نمونه‌هایی از کاربرد عدد چهل در فرهنگ دینی نک: اربعین در فهرنگ اهل بیت؛ اربعین در فرهنگ اسلامی</ref>
==پیاده‌روی اربعین==
{{اصلی|پیاده‌روی اربعین}}
پیاده‌روی اربعین از آیین‌های شیعیان است که از چند روز مانده به اربعین از مبداء شهرهای مختلف عراق به ویژه نجف آغاز می‌شود. مقصد این سفر پیاده، رسیدن به کربلا در روز اربعین است.<ref>فرهنگ سوگ شیعی، ص ۴۴</ref>

به گفته سید محمدعلی قاضی طباطبایی، عالم شیعه، در [[تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء (کتاب)|کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء]]، حرکت به سوی کربلا در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده و شیعیان حتی در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت مقید بوده‌اند.<ref>قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۱-۲.</ref>

شیعیان به ویژه ساکنان عراق، از نقاط مختلف این کشور به سوی کربلا حرکت می‌کنند تا روز اربعین به کربلا برسند. این حرکت که غالباً به صورت پیاده صورت می‌گیرد یکی از پرجمعیت‌ترین راهپیمایی‌ها در جهان شمرده شده و هر سال بر جمعیت آن افزوده می‌شود.<ref>[http://hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&ID=6111 «جمعیت زائران کربلا در اربعین حسینی امسال از مرز ۲۷ میلیون نفر گذشت»، مندرج در پایگاه خبری سازمان حج و زیارت مورخ (۱۲/آذر/۱۳۹۴).]</ref>
{| class="wikitable"
|+ تعداد زائران اربعین از ۱۳۹۵-۱۴۰۱ش<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/706505/%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B2%D8%A7%D8%A6%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D8%AF-%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%AA% «تعداد زائران اربعین امسال اعلام شد | جدول تعداد زائران از سال ۱۳۹۵ تا کنون»]، همشهری آنلاین.</ref>
|-
! سال !! تعداد زائران اربعین (نفر)
|-
| ۱۴۴۴ق/ ۱۴۰۱ش || ۲۱,۱۹۸,۶۴۰
|-
| ۱۴۴۳ق/ ۱۴۰۰ش || ۱۶,۳۲۷,۵۴۲
|-
| ۱۴۴۲ق/ ۱۳۹۹ش || ۱۴,۵۵۳,۳۰۸
|-
| ۱۴۴۱ق/ ۱۳۹۸ش || ۱۵,۲۲۹,۹۵۵
|-
| ۱۴۴۰ق/ ۱۳۹۷ش || ۱۵,۳۲۲,۹۴۹
|-
| ۱۴۳۹ق/ ۱۳۹۶ش || ۱۳,۸۷۴,۸۱۸
|-
| ۱۴۳۸ق/ ۱۳۹۵ش || ۱۱,۲۱۰,۳۶۷
|}

==تک نگاری==
از آثار چاپ شده درباره اربعین عبارتند از:
*[[لؤلؤ و مرجان (کتاب)|لؤلؤ و مرجان]]، نویسنده: میرزا حسین نوری طبرسی معروف به محدث نوری (درگذشت: 1320ق)
*[[تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء (کتاب)|تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء]]، نویسنده: سید محمدعلی قاضی طباطبایی
*[[مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین (کتاب)|مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین]]، نویسنده: مجموعه نویسندگان؛ به کوشش: مسعود معینی فر.
==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
* '''اربعین در فرهنگ اسلامی'''، سید رضا تقوی دامغانی، فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳ش.
* '''اربعین در فرهنگ اهل بیت'''، عبدالکریم پاک نیا، مجله مبلغان، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۳ش.
* الآثار الباقیه عن قرون الخالیه، ابوریحان بیرونی، تحقیق پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب.
* '''تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)'''، سید محمد علی قاضی طباطبایی، قم، بنیاد شهید قاضی طباطبایی، ۱۳۶۸ش.
* التذکره فی احوال الموتی و المور الآخره، محمد بن احمد القرطبی& تحقیق فواز احمد زمرلی، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
* بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
* تاملی در نهضت عاشورا، رسول جعفریان، قم،‌ مورخ، ۱۳۸۶ش.
* تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، سید بن طاووس، تصحیح مصطفی صادقی کاشانی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۵ش.
* [https://www.hamshahrionline.ir/news/706505/%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B2%D8%A7%D8%A6%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D8%AF-%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%AA% «تعداد زائران اربعین امسال اعلام شد | جدول تعداد زائران از سال ۱۳۹۵ تا کنون»]، همشهری آنلاین، تاریخ نشر: ۲۶ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
* جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی، امین شیرازی، در مجله فرهنگ زیارت، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۳ش.
* زمان ورود کاروان حسینی به کربلا، محمد امین پورامینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳ش.
* زیارت اربعین از دیدگاه فقه، رضا عندلیبی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، تابستان ۱۳۹۵ش.
* فرهنگ سوگ شیعی، محسن حسام مظاهری، اصفهان، آرما، ۱۳۹۹ش.
* کتاب المزار، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
* کوثر اربعین در اندیشه و اثار آیت الله جوادی آملی، جعفر آریانی، قم، اسراء،‌۱۳۹۷ش.
* مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح مهدی نجف، قم، الموتمرالعالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
* مصباح المتهجد، محمد بن حسن طوسی، بیروت، موسسه فقه الشیعه.
* مفاتیح الجنان.
* نگاهی به زیارت اربعین سالار شهیدان، حسین محمودی، فصلنامه اشارت، شماره۴. 
* وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی،  قم، موسسه آل البیت لاحیاء‌التراث،۱۴۱۲ق.

{{پایان}}

==مقاله‌های مرتبط==
*[[زیارت اربعین]]
*[[پیاده‌روی اربعین]]
*[[پیاده‌روی جاماندگان اربعین]]

[[رده:اربعین]]