در حال ویرایش استطاعت

| عنوان = استطاعت

| تصویر =  

| توضیح تصویر =  

| فیلم = فیلم احکام استطاعت.mp4

| توضیح فیلم = فیلم: آموزش احکام استطاعت

| دسته = شرایط واجب شدن [[حج]]

| مربوط به آیین = [[حج]]

| مکان =  

| زمان =  

| عمل قبلی =  

| عمل بعدی =  

| حکم = حج تنها با تحقق استطاعت واجب می‌شود

| کفاره =  

| پیامد فقهی =  

| ثواب =  

| آداب وابسته =  

| فلسفه و اسرار =  

| منشاء و تاریخچه =  

| مکان‌های وابسته =  

| اشیای وابسته =  

| ذکرهای وابسته =  

| دعاهای وابسته =  

| مفاهیم فقهی وابسته = استطاعت مالی؛ استطاعت بدنی

| احکام فقهی وابسته =  

| صفحه فتواهای مراجع =  

| جستارهای وابسته =  

'''استطاعت'''، به فتوای مشهور فقیهان [[شیعه]] و بسیاری از فقیهان [[اهل سنت،]] شرط واجب شدنِ [[حج]] است. استطاعت را بر سه قسم مالی، [[حج بذلی|بذلی]]، بدنی، طریقی و زمانی دانسته‌اند.

استطاعت از ریشه «ط ـ و ـ ع» و در لغت به معنای توانایی، قدرت و تمکن<ref>لسان العرب، ج8، ص242؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع»؛ لغت‌نامه، ج2، ص2154، «استطاعه».</ref> و به تعبیر دقیق‌تر، فراهم بودن زمینه‌های توانایی انسان برای انجام دادن کاری است.<ref>مفردات، ص530؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع».</ref> در اصطلاح فقهی، استطاعت به معنای توانایی انجام دادن واجبات یا تکالیف به کار می‌رود.<ref>معجم لغة الفقهاء، ص62؛ فرهنگ فقه، ج1، ص428.</ref> مقصود از استطاعت در باب حج، مفهومی خاص‌تر یعنی توانایی حج گزاردن بر پایه ضوابط و احکام شرعی مانند داشتن توشه و وسیله سفر است<ref>نک: مواهب الجلیل، ج30، ص457؛ الحدائق، ج14، ص186؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص6.</ref>  

استطاعت شرعی در حج چهار جزء یا عنصر دارد: مالی، امنیتی یا طریقی، بدنی، و زمانی.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص24-65؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.</ref> تعبیر استطاعت در حج برگرفته از آیه 97 آل عمران/3 است.

به باور مشهور فقیهان امامی<ref>جواهر الکلام، ج17، ص251؛ العروة الوثقی، ج4، ص362-396.</ref> و بسیاری از فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص169-173؛ المجموع، ج7، ص63-71.</ref> حج تنها بر مستطیع واجب است که شرایط خاصی دارد. بر این اساس گفته‌اند: اگر کسی بدون استطاعت و با تکلف حج بگزارد، حج او صحیح است؛ اما از [[حجة الاسلام|حَجَّة الاسلام]] کفایت نمی‌نماید و وجوب را از دوش وی برنمی‌دارد.<ref>جامع المقاصد، ج3، ص131؛ الحدائق، ج14، ص139.</ref>  

برخی دیگر گفته‌اند: مقصود از استطاعت در حج، توانایی برای ادای مناسک حج، یعنی استطاعت عقلی است، نه استطاعت شرعی به معنای خاص.<ref>الحدائق، ج14، ص82 .</ref>برخی از فقیهان اهل سنت برای صحت و حتی استحباب حج با تکلف استدلال کرده‌اند<ref>المغنی، ج3، ص170.</ref><ref>کشاف القناع، ج2، ص451.</ref> برخی از فقیهان در حج واجب شده با نذر و نیز [[حج مستقر]]، جز در موارد خاص، استطاعت را شرط ندانسته‌اند.

در صورتی حج بر مکلف واجب است که وی توانایی مالی به جا آوردن حج و عمره را داشته باشد.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص403؛ العروة الوثقی، ج4، ص363؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.</ref> توانایی مالی با فراهم شدن این موارد تحقق می‌یابد:  

'''توشه سفر (زاد):''' مقصود از توشه سفر، نیازهای حج‌گزار در طول سفر مانند آب، غذا و لباس است.<ref>فتح العزیز، ج7، ص15؛ کتاب الحج، خوئی، ج3، ص41.</ref> به باور فقیهان امامی<ref>الخلاف، ج2، ص246؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص49.</ref>و بسیاری از فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص169؛ کشاف القناع، ج2، ص499.</ref>داشتن توشه سفر برای تحقق استطاعت و وجوب حج شرط است. در برابر، برخی از فقیهان اهل سنت از جمله مالک و برخی از مالکیان، داشتن توشه سفر را شرط ندانسته‌اند.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص389؛ مواهب الجلیل، ج3، ص448.</ref>  

به باور بسیاری از فقیهان امامی، مخارج و توشه سفر باید درخور شأن حج‌گزار باشد<ref>العروة الوثقی، ج4، ص364؛ تحریر الوسیله، ج1، ص373.</ref> همچنین به باور بیشتر فقیهان، افزون بر هزینه رفتن و اقامت، داشتن هزینه بازگشت از سفر نیز شرط است،<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ کشاف القناع، ج2، ص449؛ مستند الشیعه، ج11، ص24.</ref>  

فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ جواهر الکلام، ج17، ص253-254.</ref> و بسیاری از فقیهان اهل سنت<ref>فتح العزیز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451-452.</ref> برخی از اموال ضروری را از شمول ارزیابی استطاعت مالی اشخاص بیرون دانسته و فروش این اموال را برای هزینه کردن در راه حج واجب ندانسته‌اند؛ از جمله مسکن، خدمتکار، وسیله سواری، وسایل منزل، لباس‌ها و زیورهای مناسب، سلاح، و کتاب‌های علمی مورد نیاز.<ref>کتاب الحج، خوئی، ج1، ص97-98؛ تحریر الوسیله، ج1، ص373-374؛ بدائع الصنائع، ج2، ص122.</ref> برخی از فقیهان اهل سنت، با این رای مخالفند.<ref>فتح العزیز، ج7، ص13؛ المجموع، ج7، ص70.</ref>

'''وسیله سفر (راحله):''' در تحقق استطاعت مالی، داشتن مرکب و وسیله برای سفر نیز شرط است؛<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص110؛ جامع المقاصد، ج3، ص126-127؛ روضة الطالبین، ج2، ص277-278.</ref> برخی بر آنند که داشتن وسیله برای کسانی که وطن آنان به مکه نزدیک است<ref>المجموع، ج7، ص90؛ العروة الوثقی، ج4، ص363.</ref>وحتی برای ساکنان مکه<ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص506؛ العروة الوثقی، ج4، ص364.</ref>نیز شرط است. اندکی از فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص51؛ العروة الوثقی، ج4، ص363؛ مستمسک العروه، ج10، ص68.</ref>  و برخی از فقیهان اهل سنت<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص122؛ المغنی، ج3، ص169.</ref> گفته‌اند: داشتن وسیله فقط شرط استطاعتِ کسانی است که به آن نیاز دارند، نه آنان که توانایی ادای حج با پای پیاده را داشته باشند. بر پایه سخنانی دیگر، داشتن وسیله برای کسانی شرط استطاعت است که مسافت میان وطن آنان تا مکه بسیار<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص51؛ کفایة الاحکام، ج1، ص281.</ref> یا بیش از حد مسافت شرعی نماز شکسته باشد.<ref>المجموع، ج7، ص89؛ المغنی، ج3، ص170.</ref>

به باور شماری از فقیهان امامی، مرکب سواری<ref>کفایة الاحکام، ج1، ص282؛ مستند الشیعه، ج11، ص32؛ العروة الوثقی، ج4، ص364.</ref>باید با شأن حج‌گزار و وضع او متناسب باشد. به باور برخی از فقیهان، امروزه اگر مسافرت به مکه از مکانی دور جز با اتومبیل یا هواپیما ممکن نباشد و این وسایل در دسترس نباشند، استطاعت حاصل نمی‌شود.<ref>مناسک الحج، گلپایگانی، ص16.</ref>

'''رجوع به کفایت:''' به باور برخی از فقیهان امامی،<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص5؛ مستند الشیعه، ج11، ص37.</ref> داشتن هزینه زندگی یا حرفه یا کسب و کار مناسب پس از بازگشت از سفر حج نیز از شرایط استطاعت مالی است. برخی از فقیهان اهل سنت نیز داشتن هزینه زندگی تا یک ماه پس از بازگشت را شرط حصول استطاعت شمرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص163.</ref>در برابر، شماری از فقیهان امامی<ref>المعتبر، ج2، ص756؛ مختلف الشیعه، ج4، ص5؛ جواهر الکلام، ج17، ص309.</ref> این شرط را نمی‌پذیرند. بیشتر فقیهان اهل سنت نیز چنین شرطی را در آثار خود نیاورده‌اند.  

 

'''داشتن نفقه خانواده و عیال:''' شرط دیگر استطاعت مالی، به باور فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ الحدائق، ج14، ص123.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص163؛ فتح العزیز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451.</ref> داشتن نفقه خانواده و دیگر کسانی است که هزینه زندگی آنان بر عهده حج‌گزار است.  

در صورتی که هزینه حج را دیگری بپردازد، به باور فقیهان امامی و شماری از اهل سنت، استطاعت حاصل و حج واجب می‌گردد.<ref>الخلاف، ج2، ص251؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص61؛ المغنی، ج3، ص170.</ref> در برابر، بیشتر فقیهان اهل سنت، بذل هزینه حج را مایه استطاعت و وجوب حج نشمرده‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص122؛ المغنی، ج3، ص170؛ فتح العزیز، ج7، ص45.</ref>

شاخه دیگر استطاعت، به باور بیشتر فقیهان امامی<ref>مستند الشیعه، ج11، ص23؛ العروة الوثقی، ج4، ص416.</ref> و اهل سنت<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ روضة الطالبین، ج2، ص286.</ref> استطاعت بدنی یعنی داشتن توانایی بدنی و سلامت جسمی برای انجام دادن سفر و مناسک حج است.<ref>کتاب الحج، خوئی، ج1، ص210.</ref>از این رو، بر شخص بیمار و ضعیف که توانایی حرکت، سوار شدن بر مرکب و انجام مناسک حج را بدون مشقت ندارد، حج واجب نیست. فقیهان امامی برای بیمارانی که به دشواری می‌توانند بر وسیله حمل و نقل سوار شوند، حج را واجب ندانسته‌اند.<ref>جواهر الکلام، ج17، ص280-281؛ تحریر الوسیله، ج1، ص380.</ref>به باور شماری از حنفیان، حج بر بیماران، از پا افتاده‌ها و نابینایان واجب نیست. دیگر فقیهان اهل سنت، نابینای دارای راهنما را مستطیع می‌دانند. شافعیان داشتن سلامت بدنی را در حد توانایی سوار شدن بر مرکب بدون مشقت بسیار، کافی شمرده‌اند. مالکیان هر کس را که بتواند سواره یا پیاده بدون مشقت بسیار به مکه رود، مستطیع دانسته‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ المجموع، ج7، ص63، 85؛ مواهب الجلیل، ج3، ص457-458.</ref>

در برابر، شماری از فقیهان امامی<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص551؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص68.</ref>و برخی از فقیهان اهل سنت<ref>المجموع، ج7، ص93؛ المغنی، ج3، ص177.</ref>بر آنند که حج بر افراد بیمار و ناتوان نیز در صورت تحقق دیگر شرایط واجب است. از این رو، این‌گونه اشخاص باید کسانی را به نیابت از خود به حج بفرستند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص68؛ المجموع، ج7، ص100؛ المغنی، ج3، ص177.</ref> البته وجوب نیابت مشروط به آن است که فرستادن نایب ممکن باشد؛ و گر نه استطاعت وجود ندارد.<ref>المغنی، ج3، ص177.</ref>

بخش دیگر استطاعت، طریقی و امنیتی<ref>المغنی، ج3، ص163؛ مواهب الجلیل، ج3، ص447؛ مستند الشیعه، ج11، ص60.</ref> یعنی باز بودن راه و نبود مانع از رسیدن حج‌گزار به میقات یا کامل کردن اعمال حج<ref>العروة الوثقی، ج4، ص432؛ مستمسک العروه، ج10، ص170.</ref> و نیز هراس نداشتن او از درندگان یا دشمنان درباره جان، مال و آبروی خود<ref>مغنی المحتاج، ج1، ص465؛ نک: مستند الشیعه، ج11، ص62؛ اعانة الطالبین، ج2، ص320.</ref> است. برخی از فقیهان اهل سنت، این‌گونه استطاعت را شرط وجوب حج نمی‌دانند و بر آنند که این، شرط لزوم تلاش برای حج‌گزاران است. از این رو، در صورت نبود این شرط نیز حج واجب است و پس از مرگ مکلف هم بر عهده او مستقر می‌شود.<ref>المغنی، ج3، ص161.</ref>

'''رفتن به حج از مسیر دور و نامتعارف''': برخی از فقیهان شیعه بر آنند که در صورت مسدود بودن یا امنیت نداشتن راه متعارف، رفتن به سفر حج از طریق دور و نامتعارف واجب نیست؛ زیرا عرفاً شرط استطاعت تحقق نیافته است.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص61؛ مستمسک العروه، ج10، ص171.</ref>برخی از اهل سنت نیز در این صورت، سفر حج را واجب ندانسته‌اند.<ref>المغنی، ج3، ص167-168.</ref> در برابر، برخی از فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص79.</ref> و عموم فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص167؛ فتح العزیز، ج7، ص17؛ مواهب الجلیل، ج3، ص450.</ref> بر آنند که در صورت توانایی برای پرداخت هزینه حج از طریق نامتعارف، استطاعت تحقق می‌یابد و حج واجب می‌شود.

'''پرداخت هزینه اضافی''': برخی از فقیهان در هنگام امکان حج‌گزاردن با پرداخت هزینه اضافی به دشمن یا ستمکاران، استطاعت طریقی را مفقود شمرده و حج را بر مکلف واجب ندانسته‌اند<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص301؛ المجموع، ج7، ص79؛ کشاف القناع، ج1، ص232.</ref> به ویژه با این استدلال که کمک به دشمنان و ستم‌پیشگان، یاری به ظلم<ref>الحدائق، ج14، ص140-141.</ref> و مصداق رشوه<ref>المغنی، ج3، ص168، 376؛ کشاف القناع، ج2، ص455.</ref>و موجب زیان دیگران است.<ref>کشاف القناع، ج1، ص232؛ مغنی المحتاج، ج1، ص465.</ref> اما شماری از فقیهان امامی و اهل سنت، به ویژه فقیهان متأخر شیعی بر این باورند که در این صورت حج واجب می‌شود؛ زیرا استطاعت طریقی حاصل است.<ref>نک: شرائع الاسلام، ج1، ص166؛ الحدائق، ج14، ص142؛ المغنی، ج3، ص169.</ref> بر این اساس، برخی گفته‌اند: اگر کسی با خرید فیش حج با مبلغی بیش از معمول بتواند پیش از نوبت خود حج بگزارد، این کار بر او واجب است.<ref>احکام و آداب حج، ص68.</ref>بر پایه دیدگاه دیگر، اگر بذل مال اضافی موجب زیان دیدن حج‌گزار شود، حج از عهده او برداشته می‌شود.<ref>المعتبر، ج2، ص755؛ تحریر الاحکام، ج1، ص554.</ref>

*'''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (درگذشت 1186ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.

*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (درگذشت 676ق)، دار الفکر.