در حال ویرایش اماکن تخییر (بخش)

==جزئیات حکم تخییر==

در منابع فقهی امامی، درباره جزئیات این حکم تخییر، شاخه‌هایی یاد شده که مهم‌ترین موارد آن‌ها عبارتند از:

===محدوده اماکن تخییر===

مصادیق یقینی این اماکن، مسجدالحرام، [[مسجد النبی(ص)]]، مسجد کوفه و حائر حسینی است.<ref>السرائر، ج1، ص343؛ تذکرة الفقهاء، ج4، ص365؛ نهایة الاحکام، ج2، ص167.</ref>به باور بسیاری از فقیهان<ref>النهایه، ص285؛ المعتبر، ج2، ص477؛ محاضرات فی فقه الامامیه، ص320.</ref>که حتی نظر مشهور به شمار رفته، <ref>الحدائق، ج11، ص455.</ref> به پشتوانه احادیثی که در آن‌ها تعبیر مکه و مدینه وجود دارد، <ref>الکافی، ج4، ص524؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص442؛ التهذیب، ج5، ص426.</ref> حکم تخییر شامل تمام نقاط شهر مکه و مدینه می‌شود. آنان تعبیر «مسجدین» را در برخی احادیث<ref>الکافی، ج4، ص586-587؛ التهذیب، ج5، ص431-432.</ref>دلالت‌گر بر شرافت بیشتر این مکان‌ها دانسته یا آن را قیدی غالبی قلمداد کرده و دارای موضوعیت نمی‌دانند.<ref>مجمع الفائده، ج3، ص425؛ الحدائق، ج11، ص458؛ بحار الانوار، ج86، ص87.</ref>البته این گروه از فقیهان درباره اختصاص حکم به مکه و مدینه قدیم<ref>موسوعة الامام الخوئی، ج20، ص419؛ انوار الفقاهه، ص337؛ منهاج الصالحین، تبریزی، ج1، ص257.</ref>یا شمول آن برای مکه و مدینه کنونی<ref>مستند الشیعه، ج8، ص317؛ نموذج فی الفقه الجعفری، ص529؛ جامع الاحکام، ج1، ص142.</ref>اختلاف نظر دارند. فقیهانی که حکم تخییر را ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی دانسته‌اند، درباره این‌که حکم به مسجد قدیم اختصاص دارد<ref>محاضرات فی فقه الامامیه، ج1، ص321؛ العروة الوثقی فی الدین، ص55.</ref>یا شامل بخش‌های توسعه یافته این دو مسجد در طول تاریخ نیز می‌شود، <ref>العروة الوثقی، ج3، ص517.</ref> تفاوت دیدگاه دارند. درباره گستره تخییر در مسجد کوفه و حائر حسینی نیز اختلاف است.<ref>الحدائق، ج11، ص462؛ العروة الوثقی، ج3، ص516-517.</ref>

===استمراری بودن حکم تخییر===

به تصریح بسیاری از فقیهان امامی، حکم تخییر در مکان‌های یاد شده استمراری است؛ یعنی نماز‌گزاری که به نیت قصر آغاز به نماز کرده، می‌تواند از نماز قصر به نماز تمام عدول کند و نیز نماز‌گزاری که با نیت نماز تمام، آن را آغاز کرده، می‌تواند نمازش را دو رکعتی سلام دهد<ref>کشف الغطاء، ج3، ص378؛ جواهر الکلام، ج12، ص270؛ العروة الوثقی، ج3، ص518.</ref>یا مثلاً نماز ظهر را قصر و نماز عصر را تمام به جا آورد.<ref>العروة الوثقی، ج3، ص518؛ سفینة النجاه، ج2، ص83؛ صلاة المسافر، سید اصفهانی، ص172، 204.</ref>

===ساقط نشدن نوافل ظهر و عصر===

بر پایه فقه امامی، نافله ظهر و عصر از مسافر برداشته شده است.<ref>الحدائق، ج11، ص468.</ref>اما به تصریح شماری از فقیهان، ‌گزاردن نافله‏‌های ظهر و عصر برای مسافر در مکان‏‌های یاد شده مستحب است.<ref>ذکری، ج4، ص335؛ مجمع الفائده، ج3، ص427؛ جواهر الکلام، ج14، ص342.</ref>پشتوانه آنان در این‌باره، روایاتی<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص535.</ref>است که خواندن نماز بسیار و نیز به جا آوردن نمازهای مستحبی در مکان‌های تخییر را ترغیب کرده‌اند.<ref>نک: بحار الانوار، ج86، ص91؛ الحدائق، ج11، ص468؛ مستند الشیعه، ج8، ص320.</ref>اندکی از فقیهان، ‌گزاردن نوافل را تنها در صورت تمام ‌گزاردن نماز جائز ‌شمرده‌اند.<ref>الحدائق، ج11، ص468؛ النجم الزاهر، ص109؛ کتاب الصلاة، کاشف الغطاء، ص4-5.</ref>

===قضای نماز فوت شده===

اگر نماز مسافر در یکی از مکان‌های تخییر قضا شود، فقیهان امامی در این زمینه که در قضای آن نیز میان قصر و اتمام تخییر وجود دارد<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص413؛ رسائل الکرکی، ج1، ص124؛ جامع عباسی، ص234.</ref>یا تنها نماز قصر واجب است<ref>منهاج الصالحین، حکیم، ج1، ص276؛ جامع الاحکام، ص142؛ کلمة التقوی، ج1، ص549.</ref>یا فقط در صورت به جا آوردن قضا در یکی از این مکان‌‏ها، میان نماز قصر و اتمام تخییر است، <ref>ایضاح الفوائد، ج1، ص160؛ وسیلة النجاة، ص195؛ مسائل فقهیه، ص56-57.</ref> اختلاف نظر دارند. پشتوانه گروه نخست، روایاتی<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص321.</ref>است که به قضای نماز همان‌گونه که فوت شده، فرمان داده است و از آن‌جا که نماز‌گزار در ادای نماز مخیر بوده، در قضای آن نیز مخیر است.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص413؛ مستند الشیعه، ج8، ص320.</ref>گروه دوم استدلال کرده‌اند که وظیفه اصلی مسافر، شکسته خواندن نماز است و در موارد تردید میان تعیین و تخییر، اصل معین بودن تکلیف حاکم است؛ زیرا حکم عام وجوب نماز قصر برای مسافر، تنها در زمینه نماز ادا در مکان‌های تخییر، تخصیص خورده است. بر پایه این حکم، قضای نماز همچنان ذیل حکم عام وجوب قصر بر مسافر باقی می‌ماند.<ref>مهذب الاحکام، ج7، ص300.</ref>پشتوانه نظر سوم آن است که علت حکم، یعنی شرافت مکان، تنها در نمازهایی جاری است که در این مکان‌ها ادا شود. پس حکم تخییری درباره دیگر نمازها، از جمله قضای نماز در مکان‌های دیگر، وجود ندارد.<ref>ایضاح الفوائد، ج1، ص160؛ کنز الفوائد، ج1، ص158.</ref>

===نیت نماز===

به باور‌ اندکی از فقیهان امامی، مسافر در این مکان‌ها باید نیت قصر یا اتمام کند.<ref>الدروس، ج1، ص166؛ غنائم الایام، ج2، ص130؛ سداد العباد، ص169-170.</ref>ولی به باور مشهور، نیت قصر یا اتمام در این مکان‌ها لازم نیست.<ref>المختصر النافع، ج1، ص29؛ مدارک الاحکام، ج3، ص311؛ مفتاح الکرامه، ج6، ص621.</ref>

===نماز جمعه===

به رغم واجب نبودن نماز جمعه بر مسافر بر پایه اعتقاد به وجوب نماز جمعه، برخی فقیهان درباره مسافر در مکان‌های تخییر به وجوب نماز جمعه باور دارند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج4، ص91-92.</ref>البته بیشتر فقیهان به استحباب نماز جمعه برای چنین کسی باور دارند.<ref>جامع المقاصد، ج2، ص421؛ الحدائق، ج10، ص149؛ مدارک تحریر الوسیله، ج3، ص186.</ref>

===شک در رکعات نماز===

به تصریح برخی فقیهان، برخی احکام شک در نماز برای مسافر در مکان‌های یاد شده با احکام شک نماز‌گزار در دیگر مکان‌ها تفاوت دارد؛ از جمله در شک میان رکعت دوم و چهارم در نمازهایی که میان قصر و اتمام آن‌ها تخییر وجود دارد، خواندن نماز احتیاط لازم نیست.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص323؛ رسائل الکرکی، ج2، ص139؛ کشف الغطاء، ج2، ص66.</ref>شک در این نمازها حتی اگر با نیت قصر باشد، نماز را باطل نمی‌سازد؛ بلکه نماز‌گزار می‌تواند با عدول به نماز تمام، به قصد نماز چهار رکعتی، نماز را پایان دهد.<ref>کتاب الصلاة، حائری، ص380؛ الواجبات فی الصلاة، ص67-68.</ref>

===وجوب نماز قصر در پاره‌ای موارد===

اگر وقت ‌گزاردن نماز چهار رکعتی در یکی از مکان‌های تخییر کم باشد، باید نماز به صورت شکسته ادا شود.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص323؛ رسائل الشهید، ج2، ص1226؛ صلاة المسافر، سید اصفهانی، ص210.</ref>همچنین اگر دیگر شرایط نماز مانند ستر تنها به‌اندازه نماز قصر فراهم باشد، شکسته خواندن نماز واجب است.<ref>کشف الغطاء، ج3، ص16؛ جواهر الکلام، ج8، ص195؛ جامع المسائل، ج1، ص314.</ref>به تصریح برخی فقیهان، نذر خواندن نماز قصر یا اتمام در این مکان‌ها نیز موجب وجوب نماز قصر یا اتمام است.<ref>البیان، ص159.</ref>

===اقتدای مسافر به حاضر===

به باور مشهور فقهی، اقتدای مسافر به حاضر و نیز حاضر به مسافر کراهت دارد. اما مسافر در مکان‌های تخییر در صورت گزینش نماز تمام، از این قاعده مستثنا است.<ref>العروة الوثقی، ج3، ص197؛ کلمة التقوی، ج1، ص608.</ref>حتی برخی فقیهان به پشتوانه روایات<ref>علل الشرایع، ج2، ص454.</ref>حکمت سفارش امامان به نماز تمام خواندن در مکان‌های یاد شده را جلوگیری از بیرون آمدن [[شیعیان]] از این مساجد به سبب کراهت اقتدای مسافر به حاضر دانسته‌اند.<ref>محاضرات فی فقه الامامیه، ص313؛ النجم الزاهر، ص102.</ref>