در حال ویرایش اهل حدیث (بخش)

==کاربرد واژه==

تعبیر اصحاب یا اهل حدیث را با سه کاربرد می‌توان یافت:

===تدوین‌گران حدیث نبوی===

اصحاب حدیث نخستین تدوین‌گران حدیث نبوی هستند. در پی آزاد شدن ‌گزارش و تدوین حدیث در روزگار [[عمر بن عبدالعزیز]] (حک: 99-101ق.) وی به کار‌گزارانش در [[مدینه]] دستور داد کسانی به گردآوری و تدوین حدیث نبوی پردازند.<ref>الاعلان بالتوبیخ، ص43.</ref> این افراد که در عرصه حدیث و شناخت آن کوشیدند، به تدریج به دلیل همین اهتمام، به اصحاب حدیث<ref>الملل و النحل، شهرستانی، ج1، ص206.</ref> یا اهل حدیث و آثار<ref>الانتصار لاصحاب الحدیث، ص44.</ref> شناخته شدند. البته این تعبیر بر گروهی ویژه اطلاق نمی‌گشت.<ref>اعتقاد اهل السنه، ص9.</ref> با توجه به تدوین حدیث، در مباحث نظری، نزدیکی معنایی اصطلاحات محدث، حافظ و اصحاب حدیث بررسی می‌شد.<ref>تدریب الراوی، ج1، ص29-31.</ref>

گزارش و ضبط حدیث که فضیلتی پر ارج تلقی می‌گشت، اهل حدیث را وامی‌داشت تا در پاسداری از حدیث توصیه‌هایی بنمایند.<ref>مفتاح الجنه، ج1، ص8-12.</ref> اهل حدیث برای سامان‌دهی اصول و مبانی اسناد حدیثی به عباراتی چون «الاسناد من الدین»، «الاسناد سلاح المؤمن»<ref>اثر علل الحدیث، ج1، ص50-51.</ref> و «اِنَّمَا الدِّینُ بِالْآثَارِ لَیْسَ بِالرَّاْی»<ref>شرف اصحاب الحدیث، ص6.</ref> متوسل می‌شدند و شناخت اسناد را تنها راه دستیابی به احکام شرعی تلقی می‌نمودند.<ref>شرف اصحاب الحدیث، ص92.</ref> این تعابیر ویژه ‌گزارش حدیث نبود؛ بلکه شامل بررسی‌های رجالی و شناخت راوی ثقه از مجهول و ضعیف نیز می‌شد.<ref>نک: الجرح و التعدیل، ج2، ص27.</ref>

اصحاب حدیث، افزون بر تدوین حدیث، به تطبیق حدیث بر [[قرآن]] (عَرض) و پژوهش در علل، معانی، اختلاف و مشکلات احادیث و سنجش معیارهای محدثان نیز توجه داشتند.<ref>نک: الاتجاهات الفقهیه، ص190-250.</ref> آنان خود را حافظان حدیث و سنت نبوی و پاسداران شریعت می‌دانستند.<ref>شرف اصحاب الحدیث، ج1، ص10.</ref> حتی برخی به صراحت نوشتند در میان فرقه‌های اسلامی، به پشتوانه حدیث افتراق امت، اهل حدیث مصداق فرقه ناجیه‌اند.<ref>شرف اصحاب الحدیث، ص45-46؛ اعتقاد ائمة الحدیث، ص79؛ اعتقاد اهل السنه، ص9-10.</ref> در برابر، مخالفان درباره اصحاب حدیث عنوان [[حشویه]]، [[مجبره]] و [[مجسمه]] به کار برده‌اند.<ref>فرق الشیعه، ص7؛ اعتقاد اهل السنه، ص13.</ref>

====تدوین حدیث در زمان صحابه====

از روزگار [[صحابه]]، در [[مسجدالنبی]] حلقه‌های درس و بحث [[فقه]] و حدیث برقرار بود و کسانی چون [[ابی بن کعب]]، [[ابوهریره]]، [[ابن عمر]] (م. 73ق.) و [[سعد بن مالک]] هسته نخستین مباحث حدیثی در مدینه را تشکیل می‌دادند.

در [[مکه]] نیز مجلس ضبط و روایت و تدوین حدیث، به ابوهریره، [[ابن عباس]] (م. 68ق.)، ابن عمر، [[ابوسعید خدری]] (م. 74ق.) [[جابر بن عبدالله]] (م. 78ق.) و [[عایشه]] (م. 57ق.) تعلق داشت.<ref>نک: المدرسة الحدیثیه، ج1، ص53-322.</ref> در روزگار [[تابعین]]، این فعالیت علمی حدیثی تداوم یافت و این سنت‌های تدریسی، حلقات درس و مجالس حدیث به مثابه میراث خانوادگی به شاگردان نوجوان منتقل ‌شد.<ref>المدرسة الحدیثیه، ج1، ص29، 33-35.</ref>

کسانی چون [[مسروق بن اجدع همدانی |مَسروق بن اَجدع همدانی]] (م. 64ق.)، [[علقمه نخعی]] (م. 62ق.)، [[اسود بن یزید|اَسوَد بن یزید]] (م. 75ق.)، [[سعید بن جبیر|سعید بن جُبیر]] (م. 94ق.) و [[عامر شعبی|عامر شَعبی]] (م. 102ق.) از مشهورترین تابعان و پایه‌گذاران مکتب حدیث عراق بودند و خود را به بهره‌وری از دانش صحابه حجاز پایبند می‌دانستند.<ref>الاحکام، ج2، ص114؛ الاتجاهات الفقهیه، ص39.</ref>

در مراحل بعد، کسانی مانند [[عبدالملک جریح|عبدالملک جُرَیح]] (م. 150ق.)، [[ابن اسحق]] (م. 151ق.)، [[معمر راشد|مَعمَر راشد]] (م. 153ق.)، [[اوزاعی]] (م. 157ق)، سُفیان ثوری (م. 161ق.)، [[عبدالله مبارک]] (م. 181ق.)، [[وکیع جراح|وَکیع جراح]] (م. 197ق.) و [[سفیان عیینه|سفیان عُیینه]] (م. 197ق.) در گزارش حدیث اهتمام داشته و از اصحاب حدیث نام گرفته‌اند.<ref>نک: دانشنامه کلام اسلامی، ج1، ص564.</ref> نتیجه این روند، شکل گرفتن مجامع روایی مهم چون المصنف ابن ابی شیبه، موطّا مالک، مسند شافعی و کتاب‌های حدیثی اهل [[عراق]] بود. مردمان شهرهای دور دست، برای فراگیری حدیث به [[حجاز]] می‌آمدند و از سفیان عیینه در مکه و مالک بن انس در مدینه بهره حدیثی می‌بردند. به این ترتیب، تدوین حدیث مراحل گوناگون را پشت سر نهاد تا در دوران احمد بن حنبل (م. 241ق.) به تکامل رسید.<ref>ابن حنبل حیاته و عصره، ص88-90.</ref>

===اکتفاکنندگان به ظاهر حدیث===

اصحاب حدیث به کسانی اطلاق می‌گردد که به ظاهر احادیث اکتفا می‌کنند<ref>الازمة العقیدیه، ص140.</ref> و در برابر اهل رای که از ظاهر الفاظ بیرون شده، به تاویل رو می‌آورند، قرار دارند. اهل حدیث، ارزش پرهیز از [[تاویل]] را به آیه 7 [[سوره آل عمران]]مستند کرده، از مشرب خود دفاع می‌کنند.<ref>الملل و النحل، شهرستانی، ج1، ص104.</ref> آن‌ها با ‌نگارش آثار گوناگون به رد تاویل پرداخته، باورداران تاویل را نقد کردند.<ref>الازمة العقیدیه، ج1، ص162-168.</ref>

به باور اهل حدیث، این روش از حدیث‌گرایی با [[اجتهاد]] منافاتی ندارد؛ به این معنا که اصحاب حدیث هم اجتهاد می‌نمودند و هم از ظاهر نصوص بیرون نمی‌شدند.<ref>نک: الاتجاهات الفقهیه، ص335-337.</ref> مدافعان اهل حدیث ضمن اشاره به ضرورت اجتهاد، معتقدند که حدیث‌گرایان در حد میانه افراط اهل رای و تفریط اهل ظاهر قرار دارند.<ref>اعتقاد اهل السنه، ص9-10.</ref>

===اهل ظاهر===

سومین کاربرد این اصطلاح که اهل حدیث بیشتر با آن شناخته می‌شوند، این است که اصحاب حدیث در استنباط احکام شرعی منابع خود را به کتاب و سنت منحصر کرده، به نقش عقل در استنباط شریعت اعتنایی نداشتند.<ref>نک: الانتصار لاصحاب الحدیث، ص4-5، 75-82.</ref> به همین سبب، اصحاب حدیث را «اهل ظاهر» خوانده‌اند.<ref>اعتقاد ائمة السلف، ج1، ص220-221.</ref> بر پایه همین کاربرد، [[ابوحاتم رازی]]، منکران [[قیاس]] و رای و پیروان حدیث نبوی و روایات صحابه و تابعین را اصحاب حدیث خوانده است.<ref>الجرح و التعدیل، ج1، ص4، 13.</ref>

در برابر اصحاب حدیث، رای‌گرایان دریافت‌های عقلی خود را در استنباط احکام دخالت می‌دهند و از این رو به اهل قیاس نام‌بردارند.<ref>معجم الفاظ الفقه، ص75.</ref> در توصیفی دیگر، اصحاب قیاس چون در تبیین مشکلات حدیث یا موضوعاتی که حدیثی درباره آن نیامده، به رای خود رجوع می‌کنند، به اصحاب رای نام‌بردار شدند.<ref>شرح اصول کافی، ج11، ص257؛ ج12، ص334.</ref> از لحاظ مفهومی، رای در این کاربرد شامل نظر مخالف نص، گمان‌پردازی در [[دین]]، سخنان اهل [[بدعت]]، و تمسک جستن به قیاس و [[استحسان]] است.<ref>الانتصار لاهل الحدیث، ج1، ص11.</ref> شاید برای مخالفت مطلق با رای است که گاه در اصطلاح، اهل حدیث را در تقابل با اهل بدعت تعریف می‌کنند.<ref>اعتقاد ائمة السلف، ج1، ص220.</ref> مخالفت اصحاب حدیث با دانش کلام، در جهت بی‌اعتنایی آن‌ها به عقل ارزیابی شده است.<ref>کشف المراد، ص24، «پاورقی. </ref>

برای دوری از رای و قیاس، گاه اصطلاح [[سلف]] را به حدیث‌گرایانی چون مالک انس (م. 179ق.)، سفیان ثوری (م. 161ق.)، احمد حنبل (م. 241ق.)، و داود بن علی اصفهانی (م. 270ق.) اطلاق کرده‌اند؛ با این توجیه که اینان بر طریق متقدمان رفته و تابع آن‌ها بوده‌اند.<ref>نک: الملل و النحل، ص103.</ref>