در حال ویرایش بسمله (بخش)

==بسمله در فقه==

بسمله در پاره‌ای از مباحث فقهی مورد بحث و نظر بوده است که در موارد زیر با [[حج]] و [[حرمین]] بیشتر ارتباط می‌یابد:

===گفتن بسمله هنگام ذبح قربانی===

بیشتر مفسران و فقیهان به پشتوانه ظاهر آیات {{قلم رنگ|سبز|﴿فَاذْکُرُواْ اسْمَ اللهِ عَلَیْهَا صَوافَّ﴾}} ([[سوره حج]]، آیه36)، {{قلم رنگ|سبز|﴿فَکلُواْ مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللهِ عَلَیْه... وَما لَکُمْ اَلَّا تَاْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللهِ عَلَیْه...﴾}} ([[سوره انعام]]، آیات 118-119)، {{قلم رنگ|سبز|﴿وَلَا تَاْکُلُواْ مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللهِ عَلَیْهِ وَاِنَّهُ لَفِسْقٌ﴾}} (سوره انعام، آیات121)، {{قلم رنگ|سبز|﴿... وَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْه﴾}} (سوره مائده، آیه 4)

و روایاتی<ref>مسند احمد، ج4، ص193-194؛ صحیح البخاری، ج6، ص218؛ من لا یحضره الفقیه، ج3، ص315-316.</ref> بر وجوب تسمیه<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص251؛ فقه القرآن، ج2، ص249-250.</ref> و گفتن «بِسمِ اللهِ وَ اللهُ اکبَر» به‌عنوان یکی از مصداق‌های آن<ref>جوامع الجامع، ج2، ص560.</ref> هنگام ذبح استدلال کرده‌اند.

بر خلاف [[شعبی]] (درگذشت 103-109ق.) و [[ابوثور]] (درگذشت 240ق.) که ترک عمدی یا سهوی تسمیه را سبب حرمت ذبیحه می‌دانند، [[امامیان]] و [[حنفیان]] و [[ثوری]] (درگذشت 161ق.) این حرمت را تنها به حالت ترک عمدی آن اختصاص داده‌اند.<ref>الخلاف، ج6، ص10.</ref> 

در برابر دیدگاه مشهور، [[شافعی]] (درگذشت 204ق.) که معتقد به استحباب تسمیه است، ترک آن را سبب حرمت خوردن ذبیحه نمی‌داند و صرفاً مسلمان بودن را کافی می‌شمرد.<ref>الام، ج2، ص249؛ نک: المجموع، ج8، ص410-411؛ ج9، ص102.</ref> 

برخی از فقیهان نیز گفتن آن به زبان فارسی را کافی می‌دانند.<ref>تحریر الوسیله، ج2، ص150.</ref> 

===جزء قرآن یا فاتحه بودن بسمله===

مفسران، فقیهان و قاریان در این مساله اختلاف دارند که بسمله در آغاز سوره‌ها جزء [[قرآن]] هست یا نیست. پیروان دیدگاه نخست نیز جزء قرآن بودن را به‌گونه یکسان نمی‌پذیرند.

[[آلوسی]] مجموع این سخنان را در ده رده دسته‌بندی می‌کند.<ref>نک: روح المعانی، ج1، ص41.</ref> این اختلاف به تفاوت‌هایی میان قاریان و فقیهان در قرائت آن، خواه در [[نماز]] و خواه غیر آن، انجامیده است. به برخی [[صحابه]] مانند [[امام علی(ع)]] (40ق.)، [[ابوهریره]] (درگذشت 57/58ق.)، [[ابن عباس]] (درگذشت 68ق.)، [[ابن زبیر]] (درگذشت 73ق.)، [[ابن عمر]] (درگذشت 74ق.)و تابعانی همچون [[سعید بن جبیر]] (درگذشت 95ق.)، [[طاووس]] (درگذشت 106ق.)، [[مکحول]] (درگذشت 112/113ق.)، [[عطاء]] (درگذشت 115ق.) و [[زهری]] (درگذشت 124ق.) و دانشورانی مانند [[عبدالله بن مبارک]] (درگذشت 181ق.)، [[قاسم بن سلام|ابوعبید قاسم بن سلّام]] (درگذشت 223/224ق.)، [[اسحق بن راهویه]] (درگذشت 230 تا 239ق.) نسبت داده‌اند که بسمله را آیه‌ای از هر سوره می‌دانند.<ref>تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref> 

===دیدگاه امامیه===

امامیه بسمله هر سوره را بخشی از آن و نخستین آیه‌اش می‌شمرند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج3، ص132-133؛ البیان، ص440؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، ص110.</ref> تنها از [[ابن جنید]] (درگذشت 285ق.) گزارش شده که در غیر [[فاتحة الکتاب]]، آن را برای افتتاح سوره می‌داند و نه جزئی از آن.<ref>جواهر الکلام، ج9، ص296-297؛ الحدائق، ج8، ص105-107.</ref> بر همین اساس، امامیه خواندن بسمله در سوره حمد و سوره پس از آن را در نماز واجب می‌شمرند<ref>السرائر، ج1، ص217-221.</ref> و ترک عمدی آن را سبب بطلان نماز می‌دانند.<ref>الالفیة و النفلیه، ص57.</ref> 

گرچه آنان هر یک از جفت سوره‌های [[سوره ضحی|ضحی]]/[[سوره انشراح|انشراح]] و [[سوره فیل]]/[[سوره قریش|ایلاف]] را یک سوره به‌شمار می‌آورند، برخی بسمله را قرائت<ref>ارشاد الاذهان، ج1، ص254؛ نهایة الاحکام، ج1، ص468؛ تحریر الوسیله، ج1، ص165.</ref> و برخی آن را ترک می‌کنند.<ref>المختصر النافع، ص31؛ کشف الرموز، ج1، ص156-158؛ نک: شرائع الاسلام، ج1، ص66.</ref> 

===دیدگاه فقیهان حجاز===

بیشتر فقیهان [[حجاز]] بر پایه گزارش [[فخر رازی]] (درگذشت 606ق.)<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص173.</ref> و نیز [[شافعی]] (درگذشت 204ق.)<ref>الام، ج1، ص129-130؛ عمدة القاری، ج1، ص12؛ نک: صحیح مسلم، نووی، ج4، ص112.</ref> و برخی از پیروان وی<ref>نک: روح المعانی، ج1، ص41.</ref> بسمله را جزء سوره حمد و خواندن آن را در نماز واجب می‌دانند.

با این‌حال، دیگر شافعیان بر یک نظر نیستند. بیشتر آن‌ها بسمله را جز در [[سوره توبه]] آیه‌ای کامل در آغاز همه سوره‌ها<ref>المجموع، ج3، ص334؛ نک: روح المعانی، ج1، ص41.</ref> و برخی بخشی از آیه اول هر سوره دانسته‌اند.<ref>المجموع، ج3، ص333؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31؛ قس: الکشاف، ج1، ص1.</ref> 

===دیدگاه حنبلیان===

در نقلی از [[احمد بن حنبل]] (درگذشت 241ق.)، بسمله نخستین آیه هر سوره<ref>تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref> و در نقل دیگر، تنها در حمد، جزئی از سوره است.<ref>عمدة القاری، ج1، ص12.</ref> در نقل سوم از وی، بسمله آیه حمد و دیگر سوره‌ها نیست و تنها برای جداسازی میان آن‌ها قرار گرفته است.<ref>المغنی، ج1، ص522؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref> بر این اساس، سه دیدگاه وجوب قرائت بسمله در آغاز همه سوره‌ها، وجوب قرائت در آغاز حمد، و عدم وجوب قرائت را می‌توان به وی نسبت داد.<ref>نک: المغنی، ج1، ص522.</ref> 

===دیدگاه فقیهان مدینه و بصره و شام===

فقیهان [[مدینه]]، [[بصره]] و [[شام]] بسمله را آیه‌ای مستقل می‌دانند که تنها برای [[تبرک]] و جداسازی سوره‌ها از یکدیگر میان آن‌ها قرار گرفته و جزء هیچ‌یک از سوره‌های قرآن نیست.<ref>نک: الکشاف، ج1، ص1.</ref> 

===دیدگاه حنفیه===

سخنی صریح از [[ابوحنیفه]] (درگذشت 150ق.) درباره جزء قرآن بودن بسمله وجود ندارد؛ ولی بیشتر پیروان وی آن را آیه‌ای مستقل برای جداسازی سوره‌ها می‌دانند.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص128؛ بدائع الصنائع، ج1، ص203؛ فتح العزیز، ج3، ص316-317.</ref> 

به برخی از ایشان نیز نسبت داده‌اند که آن را آیه قرآن ندانسته<ref>کتاب البسمله، ص120-121؛ نک: الخلاف، ج1، ص329.</ref> و یا در این‌باره سکوت کرده‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص172.</ref> با این حال، آن‌ها قرائت بسمله را پیش از فاتحه واجب می‌دانند.<ref>احکام القرآن، ج1، ص13؛ کتاب البسمله، ص120.</ref> 

البته در لزوم تکرار آن پیش از فاتحه در هر رکعت و یا بَس بودن یک‌بار قرائت در هر نماز اختلاف نظر دارند.<ref>احکام القرآن، ج1، ص13-14؛ التفسیر الکبیر، ج1، ص182-183.</ref> 

===دیدگاه فقیهان سلفی معاصر===

فقیهان سلفی معاصر با وجود آن که حنبلی شناخته می‌شوند، مانند صاحبان یکی از سه دیدگاه منسوب به احمد بن حنبل و نیز بیشتر [[حنفیان]]، بسمله را آیه‌ای مستقل می‌دانند و همچون حنفیان یاد شده و نیز صاحبان سخن قابل انتساب به برخی از [[حنبلیان]]، خواندن آن را در آغاز قرائت هر سوره لازم می‌شمرند.<ref>فتاوی اللجنة الدائمه، ج6، ص394-400؛ صلاة المؤمن، ج1، ص194.</ref> 

===دیدگاه مالکیان===

[[مالکیان]] و اوزاعی (درگذشت 157ق.)<ref>المدونة الکبری، ج1، ص64؛ التفسیر الکبیر، ج1، ص172، 182؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص31.</ref> بسمله آغاز سوره‌ها را در فاتحه و دیگر سوره‌ها جزء آن به‌شمار نیاورده، خواندن آن را به هرگونه، آهسته یا بلند، در نمازهای واجب جایز نمی‌دانند. به برخی از مالکیان نیز نسبت داده‌اند که خواندن آن را در نماز مکروه می‌دانند.<ref>الخلاف، ج1، ص329.</ref> 

===فقیهان کوفه===

آورده‌اند که فقیهان کوفه نیز به جزءِ فاتحه بودن بسمله باور ندارند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص173.</ref> در یک نگاه، وجوب قرائت بسمله در نماز، خواه آهسته و خواه بلند، از پیامدهای جزء فاتحه بودن بسمله است و ازاین‌رو، طرفداران جزء فاتحه بودن بسمله، قرائت آن را در نماز واجب می‌دانند.

اما حنفیان بر آهسته خواندن و مالکیان بر نخواندن بسمله در نمازهای واجب تاکید می‌کنند.<ref>نک: التفسیر الکبیر، ج1، ص173-175، 182.</ref> 

با وجود این، برخی از معاصران ملازمه یاد شده را نپذیرفته، وجوب قرائت بسمله در نماز را اعم از ادعای جزء قرآن بودن آن می‌دانند و روایات را تنها دلیل بر اولی می‌دانند.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص53.</ref> 

===دیدگاه قاریان===

قاریان [[مکه]] و کوفه، جز حمزه، بسمله را از قرآن<ref>الکشاف، ج1، ص1؛ فتح القدیر، ج1، ص20.</ref> و جزئی از فاتحه می‌دانند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص173.</ref> 

در برابر، قاریان [[مدینه]]، [[بصره]] و [[شام]] بسمله را آیه‌ای مستقل می‌دانند که تنها برای تبرک و جداسازی میان سوره‌ها آمده و جزء هیچ‌یک از سوره‌های قرآن نیست.<ref>الکشاف، ج1، ص1؛ التفسیر الکبیر، ج1، ص173؛ فتح القدیر، ج1، ص20.</ref> 

همه قاریان بسمله را در آغاز [[سوره فاتحه]] قرائت و در آغاز [[سوره توبه]] ترک می‌کنند؛ اما در دیگر جای‌های [[قرآن]] اختلاف‌نظر دارند.

قاریان مکه و مدینه، جز [[ورش]] (درگذشت 197ق.) و نیز [[عاصم]] (درگذشت 128ق.) و [[کسائی]] (درگذشت 189ق.) از کوفیان و در قولی، اهل بصره میان سوره‌ها را با بسمله فاصله می‌دهند.

[[ابن عامر]] (درگذشت 118ق.)، [[ابوعمرو]] (درگذشت 154ق.) و ورش تنها میان [[سوره مدثر]] و [[سوره قیامت]]، [[سوره انفطار]] و [[سوره مطففین]]، [[سوره فجر]] و [[سوره بلد]]، [[سوره عصر]] و [[سوره همزه]] با بسمله فاصله می‌افکنند.<ref>النشر فی القراءات العشر، ج1، ص259-264؛ تلخیص العبارات، ص22.</ref> 

برپایه یک قاعده، کسانی که بسمله را آیه‌ای از قرآن می‌دانند، آن را میان سوره‌ها قرائت می‌کنند.<ref>النشر فی القراءات العشر، ج1، ص14-15.</ref> 

===منشا اختلاف مفسران===

منشا اختلاف مفسران و فقیهان و قاریان، دست‌کم پس از رواج روایت‌ها و در دوران گردآوری جوامع نخست حدیث، چندگونگی مضمون احادیث در این زمینه است.

برپایه منابع اهل سنت، در یک گستره، بسمله بندی از فاتحة الکتاب،<ref>المستدرک، ج1، ص551؛ السنن الکبری، ج2، ص44-45.</ref> بخشی از [[سوره کوثر]]،<ref>صحیح مسلم، ج2، ص12؛ سنن نسائی، ج2، ص134.</ref> جزئی از قرآن،<ref>المستدرک، ج1، ص551؛ السنن الکبری، ج2، ص50.</ref> بندی از هر سوره<ref>نک: الدر المنثور، ج1، ص7.</ref> و یا نشانه پایان یافتن یک سوره و نزول سوره‌ای تازه<ref>المصنف، صنعانی، ج2، ص92؛ سنن ابی داود، ج1، ص183؛ المستدرک، ج1، ص232.</ref> شمرده شده است. یک روایت نیز نماز بی‌فاتحه را صحیح ندانسته است.<ref>الام، ج1، ص129.</ref> 

در گستره‌ای دیگر، گاه فردی به نشنیدن بسمله از پیامبر(ص) و سه خلیفه اول هنگام نماز تصریح کرده و گفتن آن را [[بدعت]] دانسته است.<ref>مسند احمد، ج3، ص177، 273، 278؛ ج4، ص85؛ سنن الترمذی، ج1، ص155.</ref> 

بر پایه نسخه‌ای دیگر از این روایت<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 205؛ صحیح البخاری، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج2، ص12.</ref> و برخی روایت‌های دیگر،<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج1، ص447.</ref> راوی به افراد یاد شده نسبت می‌دهد که بسمله را در نماز قرائت نمی‌کرده‌اند.<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 205؛ صحیح البخاری، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج2، ص12.</ref> 

در نسخه سوم، از بلند نخواندن آن‌ها یاد کرده است.<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج1، ص448؛ التاریخ الکبیر، ج8، ص385؛ الاستذکار، ج1، ص457.</ref> 

====روایت انس بن مالک====
راوی مهم‌ترین روایت‌های گستره اخیر، انس بن مالک (درگذشت 93ق.)<ref>نصب الرایه، ج1، ص448.</ref> صحابی پیامبر(ص) است. افزون بر مضطرب بودن نسخه‌های روایت وی، حدیثی از وی گزارش شده که به قرائت بسمله از سوی پیامبر(ص) در نماز اشاره می‌کند.<ref>السنن الکبری، ج2، ص46؛ نک: البیان، ص529-530.</ref> 

====عدم قرائت بسمله از سوی بزرگان در نماز====
به گفته برخی از معاصران، عدم قرائت بسمله در نماز از سوی افراد یاد شده، بر فرض درستی روایات، دلیل عدم وجوب قرائت بسمله در نماز است و نه جزء قرآن نبودن آن.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص47-48.</ref> 

در روایتی دیگر از این گستره، پیامبر(ص) تنها یک سوره را شامل سی آیه شمرده و شارحان بر پایه آن، [[سوره ملک|سوره مُلک]] را بدون بسمله یگانه مصداق آن دانسته‌اند.<ref>المستدرک، ج2، ص497-498؛ مجمع الزوائد، ج7، ص127.</ref> برخی در نقد این سخن، سوره‌های فجر و [[سوره سجده|سجده]] را نیز دارای سی آیه دانسته و روایت را تضعیف کرده‌اند.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص52-53.</ref> 

روایت‌های شیعه نیز با احادیث گستره نخست همگامی می‌کنند؛ ولی بر پایه‌ اندکی از آن‌ها، [[اهل بیت(ع)]] بسمله را از آیات حمد می‌شمرند<ref>التهذیب، ج2، ص289؛ نک: تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص46.</ref> و در دیگر روایات، به پیروان خویش دستور می‌دهند آن را در آغاز حمد و سوره قرائت کنند.<ref>الکافی، ج3، ص312-313، 485؛ التهذیب، ج2، ص69.</ref> 

روایت‌های دیگر از [[امامان شیعه]]، ترک بسمله را هنگام [[تقیه]] جایز شمرده‌اند و برهمین اساس، شیعیان روایت‌های گویای جواز ترک بسمله در نماز را تقیه‌ای دانسته‌اند.<ref>وسائل الشیعه، ج6، ص60-62؛ نک: التهذیب، ج2، ص68.</ref> 

موافقان جزء قرآن بودن بسمله، افزون بر ردّ یا توجیه موردی روایت‌های مخالف،<ref>نک: التفسیر الکبیر، ج1، ص179، 182.</ref> آن‌ها را به سبب مخالفت با روایت‌های منقول در منابع شیعه و اهل سنت، نپذیرفته‌اند.<ref>البیان، ص443-447.</ref> 

====توجیه شافعی بر روایات====
[[شافعی]] در توجیه روایاتی که [[سیره پیامبر]] درباره آغاز نماز با {{قلم رنگ|سبز|﴿الحمد لله رب العالمین﴾}} را گزارش کرده‌اند،<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 255، 273، 286.</ref> بر این باور است که این عبارت نام سوره و تنها گویای آن است که ایشان [[سوره حمد]] را قرائت می‌کرده‌اند، نه این که بسمله را ترک گفته‌اند.<ref>الام، ج1، ص129.</ref> 

افزون بر روایت‌های گستره نخست که دستمایه معتقدان به جزء قرآن بودن بسمله قرار گرفته است، آن‌ها قرائت بسمله در آغاز سوره‌ها را سیره پیامبر(ص) و مسلمانان شمرده‌اند و عدم تصریح پیامبر(ص) بر جزء قرآن نبودن بسمله و همچنین ثبت بسمله در مصحف‌های [[صحابه]] و [[تابعان]] با همان خط قرآن با وجود اهتمام آن‌ها به پیشگیری از ورود غیر قرآن به مصحف را دلیل مدعای خویش دانسته‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص175؛ کتاب البسمله، ص157؛ تفسیر سورة الحمد، ص145-147.</ref> 

===عدم قرائت بسمله از طرف معاویه===

برخی گزارش‌ها از عدم قرائت بسمله در سوره پس از حمد از سوی [[معاویه]] (حک: 40-60ق.) در [[مدینه]] و اعتراض مردم به وی حکایت می‌کند.<ref>المستدرک، ج1، ص233؛ السنن الکبری، ج2، ص49.</ref> این خبر را می‌توان مؤید سیره مسلمانان بر قرائت بسمله در نماز دانست.

===آهسته خواندن بسمله===

بر پایه روایتی دیگر، [[عمرو بن سعید|عمرو]] بن [[سعید بن عاص اموی]] (درگذشت 69/70ق.) نخستین کسی است که در مدینه بسمله را آهسته قرائت کرد.<ref>السنن الکبری، ج2، ص50.</ref> در این صورت، می‌توان گفت گویا رواج دیدگاه عدم جزئیت بسمله در سوره‌ها میان قاریان و فقیهان مدینه، به زمان پس از دوران عمرو برمی‌گردد.

===استدلال مخالفان عدم ثبوت بسمله===
مخالفان عدم ثبوت بسمله، (بر پایه اجماع مرکب بر جزئیت آن در همه سوره‌ها یا هیچ‌یک از آن‌ها) با نفی جزئیت بسمله در برخی روایت‌ها، بر عدم جزئیت آن در سوره‌های قرآن استدلال کرده‌اند.<ref>نک: تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص52.</ref>