در حال ویرایش بسمله (بخش)

===منشا اختلاف مفسران===

منشا اختلاف مفسران و فقیهان و قاریان، دست‌کم پس از رواج روایت‌ها و در دوران گردآوری جوامع نخست حدیث، چندگونگی مضمون احادیث در این زمینه است.

برپایه منابع اهل سنت، در یک گستره، بسمله بندی از فاتحة الکتاب،<ref>المستدرک، ج1، ص551؛ السنن الکبری، ج2، ص44-45.</ref> بخشی از [[سوره کوثر]]،<ref>صحیح مسلم، ج2، ص12؛ سنن نسائی، ج2، ص134.</ref> جزئی از قرآن،<ref>المستدرک، ج1، ص551؛ السنن الکبری، ج2، ص50.</ref> بندی از هر سوره<ref>نک: الدر المنثور، ج1، ص7.</ref> و یا نشانه پایان یافتن یک سوره و نزول سوره‌ای تازه<ref>المصنف، صنعانی، ج2، ص92؛ سنن ابی داود، ج1، ص183؛ المستدرک، ج1، ص232.</ref> شمرده شده است. یک روایت نیز نماز بی‌فاتحه را صحیح ندانسته است.<ref>الام، ج1، ص129.</ref> 

در گستره‌ای دیگر، گاه فردی به نشنیدن بسمله از پیامبر(ص) و سه خلیفه اول هنگام نماز تصریح کرده و گفتن آن را [[بدعت]] دانسته است.<ref>مسند احمد، ج3، ص177، 273، 278؛ ج4، ص85؛ سنن الترمذی، ج1، ص155.</ref> 

بر پایه نسخه‌ای دیگر از این روایت<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 205؛ صحیح البخاری، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج2، ص12.</ref> و برخی روایت‌های دیگر،<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج1، ص447.</ref> راوی به افراد یاد شده نسبت می‌دهد که بسمله را در نماز قرائت نمی‌کرده‌اند.<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 205؛ صحیح البخاری، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج2، ص12.</ref> 

در نسخه سوم، از بلند نخواندن آن‌ها یاد کرده است.<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج1، ص448؛ التاریخ الکبیر، ج8، ص385؛ الاستذکار، ج1، ص457.</ref> 

====روایت انس بن مالک====
راوی مهم‌ترین روایت‌های گستره اخیر، انس بن مالک (درگذشت 93ق.)<ref>نصب الرایه، ج1، ص448.</ref> صحابی پیامبر(ص) است. افزون بر مضطرب بودن نسخه‌های روایت وی، حدیثی از وی گزارش شده که به قرائت بسمله از سوی پیامبر(ص) در نماز اشاره می‌کند.<ref>السنن الکبری، ج2، ص46؛ نک: البیان، ص529-530.</ref> 

====عدم قرائت بسمله از سوی بزرگان در نماز====
به گفته برخی از معاصران، عدم قرائت بسمله در نماز از سوی افراد یاد شده، بر فرض درستی روایات، دلیل عدم وجوب قرائت بسمله در نماز است و نه جزء قرآن نبودن آن.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص47-48.</ref> 

در روایتی دیگر از این گستره، پیامبر(ص) تنها یک سوره را شامل سی آیه شمرده و شارحان بر پایه آن، [[سوره ملک|سوره مُلک]] را بدون بسمله یگانه مصداق آن دانسته‌اند.<ref>المستدرک، ج2، ص497-498؛ مجمع الزوائد، ج7، ص127.</ref> برخی در نقد این سخن، سوره‌های فجر و [[سوره سجده|سجده]] را نیز دارای سی آیه دانسته و روایت را تضعیف کرده‌اند.<ref>تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص52-53.</ref> 

روایت‌های شیعه نیز با احادیث گستره نخست همگامی می‌کنند؛ ولی بر پایه‌ اندکی از آن‌ها، [[اهل بیت(ع)]] بسمله را از آیات حمد می‌شمرند<ref>التهذیب، ج2، ص289؛ نک: تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی، ج1، ص46.</ref> و در دیگر روایات، به پیروان خویش دستور می‌دهند آن را در آغاز حمد و سوره قرائت کنند.<ref>الکافی، ج3، ص312-313، 485؛ التهذیب، ج2، ص69.</ref> 

روایت‌های دیگر از [[امامان شیعه]]، ترک بسمله را هنگام [[تقیه]] جایز شمرده‌اند و برهمین اساس، شیعیان روایت‌های گویای جواز ترک بسمله در نماز را تقیه‌ای دانسته‌اند.<ref>وسائل الشیعه، ج6، ص60-62؛ نک: التهذیب، ج2، ص68.</ref> 

موافقان جزء قرآن بودن بسمله، افزون بر ردّ یا توجیه موردی روایت‌های مخالف،<ref>نک: التفسیر الکبیر، ج1، ص179، 182.</ref> آن‌ها را به سبب مخالفت با روایت‌های منقول در منابع شیعه و اهل سنت، نپذیرفته‌اند.<ref>البیان، ص443-447.</ref> 

====توجیه شافعی بر روایات====
[[شافعی]] در توجیه روایاتی که [[سیره پیامبر]] درباره آغاز نماز با {{قلم رنگ|سبز|﴿الحمد لله رب العالمین﴾}} را گزارش کرده‌اند،<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 255، 273، 286.</ref> بر این باور است که این عبارت نام سوره و تنها گویای آن است که ایشان [[سوره حمد]] را قرائت می‌کرده‌اند، نه این که بسمله را ترک گفته‌اند.<ref>الام، ج1، ص129.</ref> 

افزون بر روایت‌های گستره نخست که دستمایه معتقدان به جزء قرآن بودن بسمله قرار گرفته است، آن‌ها قرائت بسمله در آغاز سوره‌ها را سیره پیامبر(ص) و مسلمانان شمرده‌اند و عدم تصریح پیامبر(ص) بر جزء قرآن نبودن بسمله و همچنین ثبت بسمله در مصحف‌های [[صحابه]] و [[تابعان]] با همان خط قرآن با وجود اهتمام آن‌ها به پیشگیری از ورود غیر قرآن به مصحف را دلیل مدعای خویش دانسته‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص175؛ کتاب البسمله، ص157؛ تفسیر سورة الحمد، ص145-147.</ref>