در حال ویرایش بیت‌الریس (بخش)

==سقایت==
در سده دوم و سوم ق. آب موجود در قبه زمزم روبه‌روی [[قبه عباس]]<ref>جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص209.</ref> به آب انباری در میانه سقایه و زمزم می‌ریخته و به حوض‌های [[سقایة العباس]] سرازیر می‌شده است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص106؛ صورة الارض، ج1، ص28؛ التاریخ القویم، ج2، ص527.</ref>

سقایة العباس که در مکان مجلس درس [[ابن‌عباس]] قرار داشته و فاصله کمی با زمزم داشته، بعدها بارها بازسازی شده است.<ref>نک: التاریخ القویم، ج2، ص524.</ref>
===عهده‌دار وظیفه سقایت===
وظیفه سقایت و مراقبت از محل سقایة العباس به‌طور سنتی بر عهده [[بنی‌عباس]] بوده است؛ اما به سبب اشتغال به حکومت و سیاست، در امر سقایت و اداره قبه عباس اختلال ایجاد می‌شد.

از این‌رو، خلفای عباسی اداره آن را به آل‌زبیر واگذار کردند. بر اثر افزایش حج‌گزاران، کسانی با نام زمزمیان که بعدها به بیت الریس شهرت یافتند، با زبیری‌ها در اداره سقایت همکاری کردند. به نظر می‌رسد خاستگاه ارتباط نَسَبی مورد ادعای بیت الریس با آل‌زبیر از همین گزارش مایه گرفته و زمینه را برای مشروع جلوه دادن این ادعای آن‌ها فراهم ساخته است. آن‌چه بیشتر در منابع گزارش شده، این است که به تدریج منصب سقایت به بیت الریس تعلق گرفت و آنان مدعی شدند که منصب سقایت در یک وا‌گذاری تاریخی از سوی خلیفه وقت به آن‌ها داده شده است.
بدین‌سان، بیت الریس در نیمه اول سده هفتم ق. دو منصب اذان‌گویی بر فراز قبه زمزم و سقایت را یکجا به دست گرفتند و از آن هنگام، این دو منصب نزد آن‌ها باقی ماند.

در روزگار عثمانی (1299-1923م.) منصب سقایت و ریاست مؤذنان نزد بیت الریس محفوظ ماند؛ اما اکنون سقایت متولی ویژه ندارد.<ref>خلاصة الاثر، ج2، ص427؛ التاریخ القویم، ج2، ص526؛ نک: اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص106، «پاورقی. </ref>
===مدعیان منصب سقایت===
خدمت به حاجیان و برداشتن آب از زمزم چندان اهمیت داشت که کسانی به صرف‌ اندک نقشی در [[سقایت]]، به فکر بهره بردن از نسبت زمزمی افتند و خود را زمزمی بخوانند. از این‌رو، مدعیانی یافت شدند و خود را متصدی زمزم و مشارِک با بیت الریس در امر سقایت شمردند. اما معمولاً والیان مکه مانع می‌شدند و این منصب بدون مشارکت دیگران به بیت الریس اختصاص می‌یافت.<ref>الارج المسکی، ص187.</ref>

ادعای مشارکت با بیت الریس در اداره زمزم، در منابع تاریخ محلی مکه گزارش شده است؛ از جمله در 877ق. در دوران ریاست شهاب‌الدین زمزمی، فردی به نام عبدالعزیز زمزمی مدعی این نسبت شد که طرح شکایت درباره انحصار منصب زمزم در بیت الریس را در پی داشت.<ref>اتحاف الوری، ج4، ص582-583.</ref> گاه نیز والیان مکه، خود، پشتیبان مدعیان می‌شدند و بیت الریس ناچار به ارائه مستندات خود همراه نماینده‌ای به دربار سلطان عثمانی بودند که معمولاً با موافقت سلطان و صدور فرمان به سود بیت الریس پایان می‌یافت.<ref>اتحاف الوری، ج4، ص582-583؛ تحصیل المرام، ج1، ص303-305.</ref>

به نظر می‌رسد که سبب اصلی موفقیت بیت الریس در این ستیزها، پایگاه اجتماعی نیرومندی بود که منصب تعیین اوقات شرعی و ریاست مؤذنان حرم برای آن‌ها فراهم آورده بود.<ref>نک: النفحة المسکیه، ص312.</ref> از این‌رو، به آسانی مدعیان را شکست می‌دادند و نسبت زمزمی را در انحصار خود نگه می‌داشتند.
===دعا بر فراز قبه زمزم===
دعا بر فراز [[قبه زمزم]] برای شریفان مکه و خلیفه وقت، از دیگر وظایف رسمی بیت الریس بود.<ref>اتحاف الوری، ج4، ص191؛ منائح الکرم، ج3، ص49، «پاورقی. </ref>

این سنت که از جانب شریفان مکه وضع شده بود، <ref>اتحاف الوری، ج4، ص352.</ref>  بیشتر در دو موقعیت اجرا می‌شد. یکی در وقت ورود امیر به مسجد و آغاز طواف او انجام می‌یافت.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص291، 580.</ref> معمولاً این دعاها را یکی از بیت الریس که نوجوانی بود، می‌خواند و با عبارات خوش، امیر را تهنیت می‌گفت و «صبح الله مولانا الامیر» قرائت می‌کرد.<ref>تاریخ مکه، ص245-246.</ref> او می‌بایست با صدای بلند و خوش که دیگران از دور و نزدیک بشنوند، مراسم دعا و خوش‌امدگویی را انجام می‌داد.<ref>نک: الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص251؛ العقد الثمین، ج3، ص386؛ غایة المرام، ج2، ص334.</ref>

[[ابن‌جبیر]] (م. 614ق.)  شاهد مراسم طواف مُکثِر بن عیسی از شرفای هواشم بوده که بر فراز قبه زمزم برای او دعا و تهنیت خوانده می‌شد.<ref>رحلة ابن‌جبیر، ص101؛ تاریخ مکه، ص242، 245-246.</ref>

در گزارش [[ابن‌بطوطه]] (م. 779ق.)  که گویا خود مشاهده نکرده و از دیگران شنیده بوده، آمده است که مؤذن زمزمی بر فراز قبه زمزم ایستاده و در پایان هر شوط طواف امیر، او را دعا کرده است.<ref>رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص400، 404.</ref>

گاه فرد زمزمی دیرتر از امیر می‌رسید و تنها در برخی اشواط برای او دعا خوانده می‌شد.<ref>اتحاف الوری، ج4، ص191.</ref> خواندن دعا از جانب بیت الریس، هنگام نصب شریف جدید بر حکومت مکه بود که بیت الریس وظیفه داشت مراسم دعا را برای او اجرا کند و همواره در هنگام ورود شریف به حرم تکرار می‌شد.

در برهه‌هایی که دو شریف با مشارکت یکدیگر مکه را اداره می‌کردند، دعا برای هر دو خوانده می‌شد. به‌طور کلی با برکناری هر شریف، دعا بر فراز قبه هم قطع می‌گشت و برای شریف جدید اجرا می‌شد. در همین جایگاه، نامه خلیفه یا سلطان وقت در نصب شریف جدید مکه به دست یکی از زمزمی‌ها خوانده می‌شد.<ref>غایة المرام، ج2، ص206.</ref>

گاه فرد زمزمی از انجام این وظیفه استنکاف می‌کرد، به ویژه هنگامی که به شریف پیشین دلبستگی داشت. برای نمونه، در روزگار حسن عجلان در آغاز نصب فرزندش ابراهیم و مشارکت دادن او با شریف برکات فرد زمزمی از انجام دعا برای ابراهیم اکراه داشت.<ref>نک: اتحاف الوری، ج3، ص755.</ref>

دقیقاً دانسته نیست که رسم قرائت دعا بر فراز قبه زمزم برای خلفای عباسی هم انجام می‌شده یا نه؛ اما در گزارشی از سال 815ق. مربوط به عهد [[حسن بن عجلان]]، امیر مکه، اشاره شده که برای خلیفه عباسی مصر بر فراز قبه زمزم دعا خوانده شد.<ref>العقد الثمین، ج3، ص366؛ اتحاف الوری، ج3، ص496.</ref>

در گزارشی از ابن‌بطوطه آمده که در سال 729ق. برای سلطان ایران و عراق [[ابوسعید بهادرخان]] که کمک‌های بسیار به مردم مکه کرده بود و روابطی حسنه با سلطان ممالیک داشت، بر فراز قبه زمزم دعا خوانده شد.<ref>رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص411؛ ج2، ص90.</ref>

به گفته [[فاسی]]، دعا برای خلیفه بر فراز قبه زمزم پس از نماز مغرب خوانده می‌شد.<ref>العقد الثمین، ج3، ص366.</ref> از آن‌جا که دعا خواندن بر فراز قبه زمزم به دست بیت الریس سنتی مستمر بود، گاه پس از برکناری یا وفات یک سلطان فوراً نام سلطان بعد در دعا برده می‌شد.<ref>اتحاف الوری، ج4، ص420، 711.</ref> مضمون این دعاها، درخواست تایید و توفیق الهی برای خلیفه و شریف مکه بوده است.<ref>تاریخ مکه، ص362.</ref>
===وظایف دیگر بیت الریس===
افزون بر این وظایف رسمی، گاه کارهایی همچون اعلان وضع [[موسم حج]] سال مانند [[حج اکبر]] بودن آن سال را مؤذنان حرم و بیت الریس انجام می‌دادند.<ref>صفویه در عرصه دین، ج2، ص836-837.</ref> همچنین بیت الریس در مراسم رسمی شهر شرکت می‌کرد. حضور آن‌ها را در مراسم جلوس خطیب بر منبر [[کعبه]]، تایید کرده‌اند.<ref>رحلة ابن‌بطوطه، ج2، ص122.</ref>

گاهی هنگام اجرای اذان برای رئیس مؤذنان حادثه‌ای طبیعی هم رخ می‌داده است. برای نمونه، در886ق. آن‌گاه که مؤذن بیت الریس آماده گفتن اذان شد، بر اثر صاعقه و رعد بخشی از مناره فروریخت و شمس‌الدین محمد بن خطیب نقش بر زمین شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص175.</ref>