در حال ویرایش بیت‌الریس (بخش)

==تاریخ اذان بر قبه زمزم==
از گزارش‌ها به دست می‌آید که تاریخ ساخت قبه زمزم در روزگار منصور و مهدی، دو خلیفه کوشا در امور حرمین، یا‌ اندکی پیش از آن بوده است.<ref>نک: مفرحة الانام، ص95، «پاورقی. </ref> قبه زمزم و ساختمان سقایه عباس معماری ویژه‌ای داشت<ref>رحلة ابن‌بطوطه، ص179-180.</ref> و با مرمر و مصالح خاص، همانند بناهای رومی طراحی شد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص101.</ref> خوشگلدی، حکمران جده، در 947ق. دیگر بار این بناها و گنبدها را ساخت.<ref>الارج المسکی، ص177.</ref>
===ساخت سایبان بر جایگاه مؤذنان===
[[عبدالله بن محمد طلحی]]، امیر مکه در روزگار‌ [[هارون الرشید]]، را نخستین کسی دانسته‌اند که بر جایگاه مؤذنان بر سطح مسجدالحرام سایبانی ساخت. اما مؤذنان نمی‌پذیرفتند که در این مکان گرد آیند و اذان گویند؛ بلکه همواره در روز جمعه بیرون از سایبان اذان را اجرا می‌کردند. در دوره [[متوکل عباسی]] در240ق. این سایبان ویران گشت و درون صحن مسجد سایبانی نو ساخته شد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص99؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص205.</ref>

در گزارشی متفاوت، [[فاکهی]] (م. 279ق.)  و [[ازرقی]] (م. حدود 250ق.) تصریح کرده‌اند که در روزگار آن‌ها صاحب الوقت در [[مناره باب العمره]] اذان می‌خواند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص97؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص203؛ نک: الارج المسکی، ص187.</ref> این رسم گویا تا زمان‌های بعد برقرار بوده و در سده نهم ق. بر پایه برخی گزارش‌ها از [[فاسی]] (م. 832ق.)  اذان مسجدالحرام در [[مناره باب شیبه]] اجرا می‌شده است.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص319.</ref>

بر پایه گزارشی از آن پس، سایبان بالای [[باب زمزم]] در 818ق. فروافتاد و ویران گشت و چهار سال بعد به شکلی زیبا از نو ساخته شد.<ref>موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص569.</ref>
===شیوه انجام اذان===
شیوه انجام اذان چنین بود که رئیس مؤذنان در جایگاهی ویژه بر فراز قبه زمزم می‌ایستاد و آماده خواندن اذان می‌شد. بر زمزم، بنایی چهارگوش ساخته و بالای آن گنبدی نهاده بودند.<ref>جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص209.</ref> اذان‌گویی رئیس مؤذنان از بالا یا درون این گنبد انجام می‌شد.<ref>نک: رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص399.</ref> دیگر مؤذنان از مناره‌های مسجد، عبارات اذان را پس از گفتار رئیس ادامه می‌دادند.<ref>نک: شفاء الغرام، ج1، ص319.</ref>
سخن [[ابن‌بطوطه]] که مؤذنان در بالای قبه زمزم می‌ایستند و اذان می‌گویند، <ref>رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص398.</ref> ‌اندکی خطاآمیز است؛ زیرا اجرای اذان بالای ساختمان وظیفه رئیس مؤذنان بوده و دیگر مؤذنان در پی او از درون جایگاه فراهم شده در مناره‌های مسجد، نه از بالای قبه زمزم، اذان می‌گفته‌اند.
همچنین در یکی دو سده اخیر، رئیس مؤذنان بر فراز قبه زمزم می‌رفته و پس از اعلام وقت شرعی نماز از روی ساعت آفتابی نصب شده در این مکان، اذان می‌گفته است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص99؛ التاریخ القویم، ج2، ص528-529.</ref> این شیوه تا هنگام ویرانی قبه به سال 1368ق.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص528-529.</ref> ادامه داشته است.

تعیین اوقات شرعی نمازهای روزانه و اعلان اذان نمازها از مناصب مهم مسجدالحرام بوده است. ریاست توقیت هم به بیت الریس اختصاص داشت. این دو وظیفه یعنی اعلان وقت و اعلام اذان با هم پیوسته بودند. مصحح اخبار مکه ازرقی گفته است که ریاست توقیت مسجدالحرام نزد آل‌زبیر که امروز به بیت الریس شهرت دارند، بوده است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص99، «پاورقی.</ref>
===ادعای عهده‌داری بیت‌الریس از زمان متوکل===
کسانی از بیت الریس مدعی شده‌اند که منصب ریاست مؤذنان و تعیین اوقات شرعی را از عهد متوکل عباسی (حک: 232-247ق.)  بر عهده گرفته‌اند. بر پایه این گزارش، در روزگار متوکل عباسی، یکی از نیاکان ریس به نام [[عبدالعزیز بن عبدالسلام]] چون در هنگام ازدحام مردم مشکل ایجاد می‌شد، درخواست مدیریت باز کردن و بستن ساختمان زمزم را کرد که با موافقت متوکل روبه‌رو شد و طی نامه و سندی این وا‌گذاری به امضای خلیفه رسید. پس از آن، بابی برای ساختمان زمزم ساختند و قفل آن را به زمزمی‌ها یعنی کسانی که بعدها به بیت الریس شهرت یافتند، واگذار نمودند. از آن هنگام، بیت الریس اداره زمزم و وقت‌شناسی و گفتن اذان را عهده‌دار شدند.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص528.</ref>

به نظر می‌رسد این گزارش برای مشروع جلوه دادن منصب ریاست مؤذنان ساخته شده است؛ زیرا گذشته از فقدان آن در منابع معتبر و کهن، نام‌هایی که در نامه و سند منسوب به متوکل عباسی به کار رفته‌اند، از نام‌های پسین بیت الریس به شمار می‌روند. از این‌رو، این سند همچون سند انتساب آن‌ها به آل‌زبیر ساختگی است؛ در برابر، درباره پیشینه منصب ریاست مؤذنان گزارش مربوط به هجرت علی بن محمد بیضاوی اهمیت و اعتبار بیشتری دارد.
هجرت بیضاوی که چه بسا از منسوبان به [[عبدالله بن عمر بیضاوی]]، مفسر و فقیه شافعی سده 7 و 8ق.<ref>نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج13، ص426-430، «بیضاوی. </ref> باشد، گویا پس از نابسامانی و درگیری و اختلافات میان اقوام و امیران در بیضا و دیگر سرزمین‌های فارس، رخ داده است. در آن هنگام، این منطقه دوره انتقال قدرت را سپری می‌کرد و دسخوش ناآرامی و ناپایداری بود.<ref>نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج13، ص425-426.</ref>
او در 630 یا 730ق. از بیضای فارس به مکه هجرت کرد و پس از آشنایی با شیخ سالم و ازدواج با دختر او، مباشر اذان حرم شد و ریاست مؤذنان را بر عهده گرفت.<ref>خلاصة الاثر، ج2، ص426-427.</ref>

وضع ناآرام سیاسی منطقه فارس، همنامی و پیشینه ویژه دانشوران بیضاوی، و اشتراک بیضاوی‌های شیراز با بیت الریس در [[مذهب شافعی]]، این گزارش را صرف نظر از هنگام وقوع آن، موجه و صحیح جلوه می‌دهد.
===ادعای خاندان کازرونی===
از سوی دیگر، ادعا شده خاندانی کازرونی از خاندان‌های ایرانی مهاجر به حرمین، پیشتر از بیت الریس، مدت‌ها عهده‌دار منصب اذان‌گویی حرم بوده‌اند.<ref>نک: تاریخ مکه، ص558، «پاورقی؛ نک: میقات حج، ش11، ص114-115، «نقش ایرانیان در حرمین شریفین. </ref>

در نقد این ادعا باید گفت که بررسی گزارش‌های فاسی که بیشترین آگاهی‌ها را از کازرونی‌ها آورده، <ref>نک: العقد الثمین، ج3، ص52، 69، 419؛ ج4، ص73، 388؛ ج5، ص72-73.</ref>  نشان می‌دهد آنان دست کم در سده هشتم ق. ریاست مؤذنان یا اعلام اذان در بخش‌های گوناگون مسجدالحرام را بر عهده داشته‌اند.<ref>نک: العقد الثمین، ج2، ص165.</ref> بدین‌سان، ‌ هم‌زمان با همین هنگام که بیت الریس مباشر اذان و رئیس مؤذنان شده‌اند، با گزارش‌هایی از ریاست کازرونی‌ها بر اذان مسجدالحرام روبه‌رو هستیم. این دو گزارش با هم ناسازگارند. نیز کسی به ریاست دو خاندان بر اذان مسجدالحرام در یک زمان اشاره نکرده است. پس شاید بتوان گفت که کازرونی‌ها نیاکان اصلی بیت الریس هستند. تصریح به این نکته در پاره‌ای از منابع تاریخی آمده است.<ref>مختصر نشر النور، ص90.</ref>

شاهد دیگر بر یکسانی بیت الریس و کازرونی‌ها این است که گاه بیت الریس و کازرونی‌ها با نسبت شیرازی، بیضاوی و حتی عجمی معرفی شده‌اند. این نشان می‌دهد که اینان دو خاندان متمایز و جدا نبوده‌اند. بر پایه این سخن، کازرونی‌ها همان بیت الریس هستند که در زمان‌های گوناگون با عناوین متفاوت کازرونی، بیضاوی و بیت الریس خوانده شده‌اند.

تحلیل دیگر آن است که ادعای بیت الریس در داشتن ریاست مؤذنان از هنگام هجرت علی بن محمد بیضاوی در سده هفتم یا هشتم ق. را نپذیریم یا هجرت بیضاوی را در هنگامی پسین بدانیم. در این صورت، تمایز بیت الریس از کازرونی‌ها پذیرفتنی است؛ اما شاهد و دلیلی بر چنین توجیهی در دست نیست.
===مقرری مؤذنان===
مقرری مؤذنان حرمین در دوران عثمانی سالانه 10 سکه طلا بوده که به تساوی میان آن‌ها تقسیم می‌شد. همین‌اندازه را برای مؤذنان مسجدالنبی تعیین کرده و در آیین‌نامه توزیع آن آورده بودند که به شرط خواندن فاتحه و معوذتین پس از اذان، سی طلا به این مقرری سالانه افزوده می‌شد.<ref>نهرالذهب، ج2، ص50-51.</ref>

درباره مقرری در دوره‌های پیشین، آگاهی‌هایی‌ اندک در دست است. در گزارشی از سده ششم ق. به تعیین مقرری خواندن دعا بر فراز قبه زمزم برای خلیفه اشاره شده است.<ref>الاستبصار، ص22.</ref>
===کم‌کاری بیت الریس===
تعیین وقت نمازها برای بیت الریس منزلت اجتماعی پدید می‌آورد؛ اما گاه خطا در تشخیص وقت، موقعیت آن‌ها را سخت متزلزل می‌ساخت. برای نمونه، در نوزدهم [[رمضان]] 870ق. از آن پس که رئیس مؤذنان وقت نماز مغرب را اعلان کرد و مردم افطار و نماز برپا کردند، ابرها پراکنده شدند و خورشید آشکار گشت و مردم خشمگین غوغایی برپا نمودند که با عذرخواهی و دخالت قاضی‌القضات شافعی و [[ناظرالحرم]] فروکش کرد.<ref>اتحاف الوری، ج4، ص466.</ref>

در منابع، درباره کم‌کاری بیت الریس در انجام وظیفه، گزارش‌هایی آمده است؛ همچون این‌که بیت الریس وقت نمازها را به تاخیر می‌انداختند و این کار اعتراض و شکایت مردم نزد مقام‌ها را در پی داشت و کارگزاران شهر از جمله والی، قاضی و [[نائب‌الحرم]] در واکنش به عملکرد بیت الریس، می‌کوشیدند این مناصب را از دست آنان بیرون کنند.<ref>نک: اتحاف الوری، ج4، ص566-567.</ref> نیز کسانی بیت الریس را افرادی دنیاطلب و مشتاق ارتباط با ثروتمندان شمرده‌اند.<ref>النفحة المسکیه، ص312.</ref>