در حال ویرایش ترکمنستان (بخش)

==حج‌‌گزاری ترکمنستان==

در باره تاریخ حج‌‌گزاری ترکمنستان تا پیش از شکل‌گیری این کشور در سده بیستم م. آگاهی‌ چندان در دست نیست. منطقه‌ای که امروزه با عنوان ترکمنستان شناخته می‌شود، تا سده دهم ق. بخشی از سرزمین ایران و منطقه خراسان بزرگ به شمار می‌آمد و از آن دوران نیز حاکمیت ازبکان، ایرانیان و روس‌ها را تجربه کرد.

بدین ترتیب، حج‌‌گزاری این سرزمین تا پیش از استقلال آن در دهه نود سده بیستم م. ذیل موضوع حج‌‌گزاری منطقه گسترده‌تر ماوراءالنهر قرار می‌گیرد که خود در دوره‌های تاریخی، بخشی از ایران و ماوراء‌النهر و روسیه بوده است.


===از آغاز اسلام تا سده دهم ق===

شهرهای کهن سرزمینی که امروزه ترکمنستان نام دارد، مانند مرو و ابیورد و نسا، در سده‌های نخستین اسلامی از مراکز عمده دانش‌ اسلام در گستره سرزمین‌های شرق خلافت اسلامی بود.

سفر حج برای بسیاری از دانشمندان این شهرها، فرصتی برای آموختن دانش‌های اسلامی و شنیدن حدیث از استادان [[مکه]] و [[مدینه]] و شهرهای مسیر، از جمله بغداد، فراهم می‌ساخت.<ref>الحیاة العلمیة زمن السامانیین، ص75.</ref>

از جمله دانشورانی که از این شهرها به مکه و مدینه سفر کردند و در آن جا مجاور شدند، می‌توان به [[زمخشری]]، نویسنده تفسیر الکشاف، اشاره کرد.<ref>العقد الثمین، ج6، ص37.</ref> از دیگر دانشمندان این سرزمین‌ها که مدتی در [[حرمین]] مجاور بودند، می‌توان از این کسان نام برد: ابوعبدالله محمد بن فضل بن احمد صاعدی فراوی (441-530ق.)، محمد بن احمد بن عبدالله بن محمد کاشانی مروزی (م. 871ق.)، و نیز از صوفیان: [[سفیان ثوری]] (م. 161ق.)، [[عبدالله بن مبارک]] (م. 181ق.)، و [[فضیل بن عیاض]] (م. 187ق.).<ref>العقد الثمین، ج2، ص16؛ ج5، ص449؛  تاریخ حبیب السیر، ج2، ص295.</ref>


تا پیش از تشکیل دولت صفویان، راه حج ساکنان این شهرها از درون سرزمین ایران می‌گذشت. حج‌‌گزاران این منطقه به خراسان و نیشابور می‌آمدند و سپس به ری میرفتند و مانند دیگر حاجیان ایرانی، به شهرهای غربی ایران هم‌چون کرمانشاه و [[عراق]] سفر می‌کردند و از آن جا با دیگر حاجیان سرزمین‌های شرق خلافت اسلامی، همراه کاروان حج عراق به مکه راهی می‌شدند.<ref>تاریخ حج‌گزاری ایرانیان، ص32-34.</ref>


سفرنامه ناصر خسرو از کهن‌ترین منابعی است که بخشی از راه حج ساکنان خراسان قدیم را آشکار می‌کند. او سفر خود را از مرو آغاز کرد؛ اما مقصد نخستین او شام بود. راه شام و [[مصر]]، مسیر اصلی سفر حاجیان ایرانی نبود؛ اما گاهی ایرانیان و از جمله خراسانیان از آن بهره می‌بردند.

ناصر خسرو در پی گذشتن از نیشابور، ری، قزوین، تبریز، خوی، و آمِد به آناتولی رسید و از آن جا به حلب و سپس [[بیت‌المقدس]] رهسپار گشت و از راه حج شام به مکه رفت. وی پس از چند سال حضور در مصر و چهار بار سفر حج، در بازگشت از مکه به ایران، به راه لحسا رفت و با عبور از عرض صحرای عربستان و [[یمامه]] و [[لحسا]]، به بصره و سپس جنوب ایران رسید و با گذر از اصفهان و نیشابور به مرو بازگشت.<ref>سفرنامه ناصر خسرو، ص5-6.</ref>


===از سده دهم ق. تا دوران معاصر===

از سده دهم ق. با تاسیس دولت شیعه صفوی در ایران و ورود ازبکان به ماوراء النهر، تحولی در حج‌گزاری مردم ماوراء النهر پدید آمد. ازبکان که سنی مذهب و از دشمنان دولت صفوی بودند، دیرگاهی با این دولت به نبرد پرداختند.<ref>مقالات تاریخی، دفتر 17، ص104، «راه حج نماد تمدن و پیوند ملل اسلامی. </ref>

تیرگی روابط صفویان و ازبکان، به تغییر راه حج مردم ماوراءالنهر انجامید. در این راه تازه، بیشتر با پیمودن عرض دریای خزر و عبور از سرزمین قفقاز، به دریای سیاه می‌رسیدند و از راه دریا به استانبول می‌رفتند و یا از راه خشکی به آسیای صغیر و سپس شهرهای شام وارد می‌شدند.

راه دیگر برخی از مردم ماوراء النهر، عبور از شمال دریای خزر و پیمودن مسیر خشکی تا رسیدن به دریای سیاه یا آسیای صغیر بود.<ref>میقات حج، ش54، ص187-199، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها. </ref> در باره حج ترکمن‌ها در این دوران گزارشی در دست نیست. گمان می‌رود ترکمن‌های سنی مذهب که گاهی با دولت صفویه در نبرد بودند، نیز از این راه استفاده می‌کردند.


هنگامی که میان صفویان و ازبکان صلح برقرار بود، بسیاری از حاجیان ترکمنستان و ازبک از راه ایران برای رفتن به حج بهره می‌بردند. این روند در دوران حکومت قاجاریه بر ایران نیز ادامه یافت.

====استفاده از مسیر ایران برای حج====

آگاهی‌هایی از میانه و اواخر دوران [[قاجاریه]] نشان می‌دهد که یکی از راه‌های اصلی مردم ماوراءالنهر برای رفتن به حج، ایران بوده است. [[آرمینیوس وامبری]]، از مستشرقان، که به سال 1280ق. در ایران بود، همراه کاروانی از حاجیان ماوراءالنهر که از مکه بازگشته بودند، از تهران به بخارا رفت.

او آگاهی‌هایی در باره ترکمن‌ها در اختیار ما نهاده است. وی و کاروان حاجیان از تهران به شمال ایران رفتند و با گذر از ترکمن صحرا و بخشی از دریای خزر، با کشتی به گمش تپه در استان گلستان ایران وارد شدند و ادامه راه را تا بخارا از خشکی پیمودند. به گفته وامبری، افزون بر این راه، مسیرهای دیگر از جمله آستاراخان و شمال دریای خزر به بخارا برای حاجیان وجود داشته است.<ref>سیاحت درویشی دروغین، ص29، 39، 51-68، 199-200.</ref>


گزارش‌هایی در باره برخورد ترکمن‌ها با حاجیان و آداب مربوط به آن در سفرنامه وامبری یافت می‌شود. یکی از راه‌هایی که از ترکمن صحرا می‌گذشت، محل زندگی ایل‌نشینان «تکه» بود که به کاروانیان حمله می‌کردند و آنان را به بردگی می‌گرفتند و می‌فروختند. از این رو، کاروانیانی که وامبری در میانشان بوده، از راهی دیگر در ترکمن صحرا که محل زندگی قبایل یموت بود، گذشتند.

با رسیدن به گمش تپه، وامبری از استقبال گرم ترکمن‌های آن ناحیه از حاجیان گزارش داده است. این مردم صحرانشین با ورود حاجیان به استقبال آنان شتافته، با مهربانی حاجیان را که به باور آنان، هنوز گرد و غبار [[حرمین]] را بر تن و جامه خود داشتند، به آغوش کشیدند و از آنان در چادرهای خود پذیرایی کردند.<ref>سیاحت درویشی دروغین، ص36-37، 57، 70-73.</ref>
===از نیمه سده نوزدهم م.===

با رونق کشتیرانی در دریای خزر که بیشتر به دست روس‌ها بود، بهره‌گیری از راهی که مسافران حج را از شرق دریای خزر به غرب آن و سپس با عبور از قفقاز به دریای سیاه و استانبول و مصر و [[حجاز]] می‌رساند، رونق بیشتر گرفت. تا هنگام رواج یافتن راه هوایی، این مسیر اصلی حج ترکمن‌ها بود.

حاجیان ترکمنی به یکی از بنادر شرق دریای خزر از جمله بندر نو که روس‌ها ساخته بودند، می‌رفتند و آن جا به کشتی می‌نشستند و با گذر از عرض دریای خزر، به بندر آستاراخان در مصب رود ولگا در شمال دریای خزر و یا بندر باکو در غرب دریای خزر در کشور [[آذربایجان]] امروزین می‌رفتند.

در ادامه، با پیمودن عرض قفقاز با درشکه یا قطار و رسیدن به یکی از بنادر شرق دریای سیاه، با کشتی به استانبول و سپس بندر اسکندریه در مصر می‌رفتند و با سفر در جهت جنوب مصر به بندر سوئز در حاشیه شمال دریای سرخ می‌رسیدند و از آن جا با کشتی به [[جده]] و سپس از راه خشکی به مکه سفر می‌کردند.

بسیاری از ایرانیان ساکن شرق ایران نیز از همین راه بهره می‌بردند و گاهی از خراسان به عشق‌آباد (پایتخت امروزین ترکمنستان) سفر می‌کردند و با ترکمن‌ها بر کشتی می‌نشستند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج7، ص303-305.</ref>


با تصرف منطقه ترکستان و ماوراء النهر به دست روس‌ها در نیمه دوم سده نوزدهم م. حج‌‌گزاری ترکمن‌ها نیز در قلمرو دیگر مسائل مسلمانان روسیه قرار گرفت. در این دوران، راه اصلی حاجیان ترکمن، مسیر استانبول بود. سلطه روسیه در مناطق ماوراء النهر با ایجاد محدودیت‌ برای مسلمانان همراه بود. سخت‌گیری در دادن گذرنامه به حاجیان، از جمله دشواری‌های مسلمانان ترکمن بود.

[[مسلمانان]] دیگر سرزمین‌های زیر سلطه روسیه مانند [[ازبکستان]] و [[تاجیکستان]] و همه ساکنان منطقه [[ترکستان]] نیز از همین دشواری‌ها رنج می‌بردند.<ref>الحج قبل مئة السنه، ص61-62.</ref> با انقلاب کمونیستی در روسیه و در پی سیاست‌های ضد دینی دولت شوروی، حج‌‌گزاری مسلمانان روسیه تعطیل گشت.<ref>الحج قبل مئة السنه، ص29-30.</ref>


===حج‌‌گزاری پس از استقلال===

 

با استقلال ترکمنستان در پی فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی به سال 1991م. حج‌‌گزاری این کشور نیز زیر نظارت دولت تازه ترکمنستان قرار گرفت. آمار حاجیان کشور ترکمنستان در مقایسه با دیگر کشورهای اسلامی، بسیار‌ اندک است و سالانه تنها حدود 200 تن به حج می‌روند؛ در حالی که سهمیه این کشور برای [[حج تمتع]] 5000 تن است.

مهم‌ترین علت سخت‌گیری دولت ترکمنستان در اعزام حج‌‌گزاران به [[عربستان]]، بیم از ارتباط گروه‌های اسلام‌گرای مخالف با دولت، با کشور عربستان و رواج‌ اندیشه‌های اسلام‌گرایانه و [[وهابیت]] در این کشور است.<ref>مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ش25، ص50-51، «روابط عربستان سعودی با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز. </ref><ref>سیاست و حکومت در ترکمنستان، ص164.</ref>

حج‌‌گزاری مردم ترکمنستان زیر نظر شورای مفتی‌گری و دولت این کشور انجام میشود و هزینه آن بر عهده دولت است و تنها شماری از مردم برای حج انتخاب می‌شوند که مورد تایید دستگاه‌های امنیتی این کشور باشند. البته افراد سالمند از اولویت برخوردارند. این حاجیان با یک هواپیما به عربستان اعزام می‌شوند و در ایام حج از امکانات و خدمات مناسب بهره می‌برند.