در حال ویرایش جزیرةالعرب (بخش)

==اقتصاد==

اقتصاد جوامع ابتدایی در مناطق گوناگون شبه جزیره بر شغل‌های ساده‌ای چون کشاورزی در واحه‌ها و پرورش دام استوار بود. با توجه به وضعیت جغرافیایی شبه جزیره و نامناسب بودن بخش فراوان این سرزمین پهناور برای کشت و کار، تجارت و صنعت مهم‌ترین نقش را در اقتصاد شبه جزیره داشته‌اند:
===کشاورزی===

کشاورزان در مناطق مناسب برای زراعت ساکن می‌شدند و دامداران در جست‌وجوی مرتع کوچ می‌کردند. گروهی نیز به هر دو کار می‌پرداختند و حالتی نیمه‌ساکن داشتند. کشاورزی در مناطق سرسبز، به ویژه جنوب شبه جزیره، با وجود بارش‌های کافی و زمین مناسب، از دیرباز رواج داشته است. یمنیان از سال‌های دور با ساختن سد به مهار آب و استفاده از آن در کشاورزی پرداخته بودند<ref>جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص71-75.</ref> و حکومت‌ها نیز در ساختن سدها و حفظ و نگهداری آن‌ها می‌کوشیدند.<ref>المفصل، ج13، ص202.</ref> 

سد مارب از بزرگ‌ترین و مشهورترین سدها بود که در شکوفایی اقتصاد جنوب شبه جزیره نقشی بسزا داشت. انواع غلات، حبوبات و دانه‌های معطر در یمن کشت می‌شد.<ref>جزیرةالعرب قبل اسلام، ص75.</ref> یمنی‌ها با ساخت مخزن‌هایی زیر زمین که به مدفن شهرت داشت، به انبار کردن محصولات می‌پرداختند.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص214.</ref> باغداری نیز از دیگر شغل‌های رایج در جنوب شبه جزیره بود. میوه‌های این منطقه از لحاظ تنوع و کیفیت، کم‌مانند بودند.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص313 به بعد.</ref> 

به جهت تنوع اقلیمی، مردم جنوب شبه جزیره می‌توانستند محصولات گوناگون را هم‌زمان به بار بنشانند.<ref>المفصل، ج13، ص35.</ref> کندر از محصولات مهم دو شهر ظفار و حضرموت در جنوب بود.<ref>معجم البلدان، ج1، ص193؛ ج4، ص60؛ لسان العرب، ج5، ص153، «کندر.</ref> خرما، گندم و ذرت از دیگر محصولات مورد توجه در حضرموت به شمار می‌رفت.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص168.</ref> یمامه به سرسبزی و فراوانی محصولاتی چون خرما، انواع میوه، و حبوبات شهرت داشت.<ref>نک: معجم البلدان، ج5، ص442؛ الاخبار الطوال، ص16-17.</ref> 
کشاورزی و ایجاد نخلستان در مدینه به جهت بارش مناسب و بهره‌گیری از آب‌انبارها و برکه‌ها و چاه‌ها رونق فراوان داشت. ثروتمندان و صاحبان املاک با اجاره و انواع دیگر قراردادها، به بهره‌کشی از کشاورزان فقیر می‌پرداختند. با وجود محصولاتی چون گندم و جو و میوه‌های متنوع،<ref>مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد الرسول، ص356؛ نک: معالم المدینة المنوره، ج4، ص42.</ref> مهم‌ترین منبع درآمد بیشتر ساکنان مدینه خرما بود.<ref>البلدان، ص151.</ref> 

طائف در جنوب شرقی مکه نیز از دیگر واحه‌های شبه جزیره بود که به سبب داشتن خاک و آب و هوای مناسب، محصولات کشاورزی فراوان داشت. تا محدوده چهار کیلومتری شهر را باغ‌ها و مزراع فراگرفته بودند.<ref>دراسات فی تاریخ العرب، ج1، ص339، 431-432.</ref> گندم، حبوبات، روغن، عسل و نیز میوه‌های طائف به شهر مکه حمل می‌شد.<ref>اخبار مکه، ج2، ص239.</ref> کشاورزی در واحه‌های دیگر نقاط شبه جزیره چون وادی جوف، وادی الرمه، کوه شمر، و میانه نجد نیز کم و بیش وجود داشت.<ref>جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص89-90.</ref> 
امروزه بهره‌گیری از فناوری‌ نو در مناطق گوناگون شبه جزیره با استفاده از درآمدهای نفتی برای رشد بخش کشاورزی، مورد توجه حکومت‌ها قرار گرفته است.<ref>شبه جزیره عربستان، ج1، ص140-142.</ref> با وجود این، آب و هوای نامناسب و بیابان‌های پهناور مانع رشد کشاورزی در شبه جزیره است و نمی‌توان آن را عاملی بنیادین در اقتصاد شبه جزیره به شمار آورد.
===دامداری===

به جهت ویژگی‌ها و توان سازگاری شتر با محیط خشک و بی‌آب و علف شبه جزیره، این حیوان نقشی مهم در زندگی و اقتصاد ساکنان شبه جزیره دارد و پرورش آن از دیرباز مورد اهتمام قبایل بدوی عرب بوده است. کوچ‌نشینی و دامداری با رام‌کردن شتران در نیمه دوم سده 12 ق. م. آغاز شد.<ref>المفصل، ج1، ص198؛ تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص24.</ref> بیشتر لوازم اصلی زندگی چادرنشینان از شتر تامین می‌شد. آنان از شیر، گوشت، پشم، پوست و سرگین شتر استفاده می‌کرده‌اند.<ref>جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص95-96؛ المخصص، ج2، ص125-134.</ref> 
پرورش اسب در شبه جزیره به جهت اهمیت آن در نبردها و کوچ‌ها مورد توجه بوده است. گوسفند و بز نیز از دیگر حیواناتی بودند که در مناطقی از شبه جزیره پرورش می‌یافتند.<ref>المفصل، ج1، ص201-203.</ref> پرورش زنبور عسل نیز از راه‌های کسب درآمد بوده است. یمن و حضرموت به تولید عسل مرغوب شهرت داشتند.<ref>نک: جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص118-119.</ref> 
===صنعت===

با افزایش جمعیت و نیز دستیابی به معادن طلا،<ref>صفة جزیرةالعرب، ص263، 267، 293، 320-321؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص103-110.</ref> نقره، عقیق، سرب، آهن و نمک<ref>صفة جزیرةالعرب، ص320.</ref> به تدریج شغل‌های مرتبط با پوست، ریسندگی و بافندگی، تولید مواد غذایی، رنگرزی، ساخت مواد خوشبو کننده، نجاری، سفالگری، شیشه‌گری، و زرگری رونق یافتند.<ref>جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص101-129.</ref> 
تنوع شغل‌ در بخش‌هایی که از کشت و زراعت بی‌‌بهره بودند، بیشتر نمایان گشت. شغل‌هایی همچون اسلحه‌سازی و ساخت ابزار کشاورزی و ظروف سفالی در این بخش‌ها رواج داشت.<ref>المعارف، ص575-576.</ref> صنایع وابسته به کشتی‌سازی و ماهیگیری در بیشتر بخش‌های ساحلی شبه جزیره رونق دارند. ریسندگی، پارچه‌بافی، خیمه‌دوزی، بادبان‌سازی، عبادوزی، حصیربافی، زرگری، ساخت ظروف آهنی و مسی، اسلحه‌سازی، و صید مروارید از صنایع نقاط گوناگون شبه جزیره به شمار می‌روند.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص26-27.</ref> 
===تجارت===

تاجران و در راس آن‌ها قریش، کاروان‌های بزرگ تجاری را رهبری می‌کردند و گاه به بستن معاهدات تجاری با قدرت‌های مجاور شبه جزیره همچون شاهان ایران و روم و حبشه توفیق می‌یافتند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص66.</ref> با توجه به مشکلات کشاورزی و دامداری، تجارت مهم‌ترین عامل اقتصادی شبه جزیره بوده است.

====راه‌های اصلی تجارت====

از وجود دو راه اصلی تجارت در شبه جزیره گزارش داده‌اند:

راه شمالی از خلیج عمان و فارس آغاز می‌گشته و پس از پیمودن بادیه‌الشام و فلسطین به بندر صور، پایتخت فینیقیه، می‌رسیده و یا به قصد [[مصر]] از [[سوریه]] و فلسطین به خلیج عقبه و بندر غزه می‌رفته است. بابل، حیره، دومةالجندل، و تدمر بر سر این راه قرار داشتند.

راه جنوبی از بندر عمان یا یکی دیگر از بندرهای جنوب آغاز می‌شده و از مسیر خشکی به موازات دریای سرخ به بندر ایله در خلیج عقبه یا بندر غزه منتهی می‌‌گشته است. شهرهای مسیر عمان تا یمن و نیز شهرهایی همچون مکه و مدینه به جهت هم‌جواری با این مسیر تجاری، رونق یافته بودند.

مردمان جنوب با آشنایی به فنون دریانوردی و دستیابی به مسیر تجاری هند و ساحل افریقا<ref>المفصل، ج13، ص262.</ref> نقشی برجسته در صادرات کالاهای شبه جزیره مانند بخور، کندر، عطر، سنگ‌های گرانبها، و مواد دیگر و واردات کالاهایی چون طلا، بُرده، چوب، عاج، و حریر داشتند.<ref>تاریخ العرب القدیم، ص65.</ref> آن‌ها نیز کالاهای مورد نیاز بازارهای حجاز، فلسطین، و سوریه در شمال و نیز خلیج فارس و عراق در شرق و مصر در غرب را تامین می‌کردند.<ref>محاضرات فی تاریخ العرب، ج1، ص36-37؛ تاریخ العرب قبل الاسلام، ص136.</ref> 

====بازارهای گوناگون====

وجود بازارهای گوناگون در مکه و مدینه در دوره پیش از اسلام، نمایانگر اهمیت تجاری این دو شهر است. از بازارهای مهم مدینه می‌توان به بازار بنی‌قَینُقاع (حباشه)، بازار زَباله، بازار صَفاصِف، و بازار مُزاحِم اشاره کرد.<ref>تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص306؛ وفاء الوفاء، ج2، .</ref> بازارهای [[بازار عکاظ|عکاظ]]، مجنه، و [[بازار ذی‌المجاز|ذی‌المجاز]] نیز مکان‌های تجاری مهم مکه و پیرامون آن بودند.<ref>اسواق العرب، ص277، 344، 347.</ref> 

===بنادر و تامین نیازهای حاجیان===

بنادر گَرها، عدن، و شَبوه لنگرگاه کشتی‌های تجاری بودند.<ref>محاضرات فی تاریخ العرب، ج1، ص37.</ref> برخی از کالاهای صادراتی، محصولات خود شبه جزیره نبودند و در صدور آن‌ها شبه جزیره نقش واسطه را داشت؛ ولی یونانی‌ها و مصریان آن‌ها را محصول شبه جزیره می‌پنداشتند.<ref>نک: تاریخ عرب، ص60.</ref> 
افزون بر تاجران، صاحبان مناصب مذهبی و سیاسی نیز در تجارت و تامین امنیت مسیرهای تجاری فعال بودند<ref>المفصل، ج13، ص228.</ref> و همین به رونق تجارت جنوب می‌افزود. مکه، یثرب و طائف کنار مسیر تجاری یمن به شام قرار داشتند. مکه بندری ویژه به نام شعیبه داشت<ref>معجم البلدان، ج3، ص351.</ref> و ینبع نیز مورد استفاده ساکنان یثرب بود و مبادله کالا میان [[هند]] و شبه جزیره در این دو بندر صورت می‌گرفت.<ref>جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص135-160.</ref> 


تامین نیازهای حاجیان باعث رونق تجارت در شبه جزیره بوده است. محصولاتی‌اندک چون خرما، پوست، حنا و دانه‌های معطر در حجاز تولید می‌شد و از این رو، واردات بخشی عمده از تجارت در این منطقه بوده است.<ref>جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص16.</ref> بندر جده که در روزگار عثمان جایگزین بندر شعیبه شد، در دوره‌های گوناگون، نقشی عمده در واردات کالاهای گوناگون داشته و افزون بر این‌که بزرگ‌ترین ورودی حاجیان به مکه است، در غیر ایام حج نیز پذیرای کشتی‌های تجاری از سراسر جهان است.<ref>جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص201-206.</ref> 

بندر ینبع نیز نقشی مهم در واردات کالا به مدینه و بخش‌های مرکزی شبه جزیره دارد.
قرن 20م. آغاز تحولی بزرگ در شبه جزیره بود. به سال 1932م. در بحرین نفت کشف شد. جست‌وجوی ذخایر نفتی در عربستان نیز در سال 1938م. به نتیجه رسید. دو سال بعد کویت نیز به جرگه کشورهای استخراج‌کننده نفت پیوست. در سال‌های بعد، نفت در بخش‌های گوناگون از یمن، امارات، و قطر نیز کشف شد. با سرازیر شدن کمپانی‌های بزرگ نفتی جهان به این منطقه، منابع بزرگ نفت بهره‌برداری شد و درآمد این کشورها با جهشی بزرگ روبه‌رو گشت. کشف نفت تاثیری شگرف در همه معادلات سیاسی، اقتصادی، و اجتماعی شبه جزیره و آسیا و جهان داشت و کشورهای شبه جزیره در عرصه اقتصاد، پیشرفت چشمگیر یافتند.<ref>Britannica (Arabian Peninsula.</ref> تک‌قطبی بودن اقتصاد شبه جزیره، بزرگ‌ترین خطری است که این کشورها را تهدید می‌کند و آن‌ها در پی حل این بحران هستند.


افزون بر نفت، اقتصاد بحرین بر گسترش صنایعی چون آلومینیوم‌سازی، نوسازی‌ کشتی، خدمات، و توریسم استوار است. کویت نیز به تجارت بسیار اهمیت می‌دهد و با بهره‌گیری از وام‌های جهانی، در این زمینه سرمایه‌گذاری فراوان کرده است. پس‌انداز در بانک‌های معتبر جهان نیز از تمهیدات اقتصادی آن‌ها است. بخش صنعت نیز در قطر سخت مورد توجه قرار گرفته است.<ref>شبه جزیره عربستان، ج1، ص140-141.</ref>