در حال ویرایش حج اکبر (بخش)

===اقوال===
مفسران و فقیهان [[اسلام|مسلمان]] باورهای گوناگونی درباره مراد از «حج اکبر» بیان کرده‌اند، که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

====مراسم حج====
بیشتر مفسران<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج5، ص170-171؛ فقه القرآن، ج1، ص322.</ref> و فقیهان<ref>روضه المتقین، ج4، ص33؛ ملاذ الأخیار، ج8، ص486.</ref> [[شیعه]] و مفسران<ref>جامع البیان، ج10، ص54؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج1، ص208؛ ج‏3، ص211؛ لباب التأویل، ج2، ص334-335.</ref> و فقهیان<ref>أحکام القرآن (ابن العربی)، ج2، ص898</ref> [[اهل سنت]] به استناد احادیث<ref>الکافی، ج4، ص265، 290؛ معانی الأخبار، ص295-296؛ شرح مشکل الآثار، ج4، ص93.</ref> برآن‌اند که منظور از «حج اکبر» مراسم [[حج]] است؛ در مقابلِ مراسم [[عمره]] که «حج اصغر» نامیده شده است. در واقع، سبب نامگذاری حج به «حج اکبر» بزرگتر بودن حج نسبت به عمره<ref>جامع البیان، ج10، ص54؛ لباب التأویل، ج2، ص335؛ ملاذ الأخیار، ج8، ص486.</ref> و تأکید بر این مطلب است که عمره، حج کوچکتر محسوب می‌شود.<ref>مفردات الفاظ القرآن، ص696، «کبر».</ref> حتی بر پایه برخی گزارش‌ها، نامیدن عمره به حج اصغر از دوران [[جاهلیت]] رواج داشته است.<ref>جامع البیان، ج10، ص54.</ref> برخی نیز چنین گفته‌اند که حج اکبر مراسمی است که مشتمل بر وقوف است{{یادداشت|یعنی حج.}} و حج اصغر مراسمی است که وقوف ندارد.{{یادداشت|یعنی عمره.}}<ref>نک: مجمع البیان، ج5، ص9؛ مجمع البحرین، ج2، ص285؛ کنز العرفان، ج1، ص340.</ref> همچنین در احادیثی از [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] مراد از حج اکبر، [[وقوف در عرفات]] (و [[وقوف در مشعر|وقوف در مشعر الحرام]]<ref>کتاب التفسیر، ج2، ص76-77.</ref>) و [[رمی جمرات]] دانسته شده و حج اصغر، عمره معرفی شده است.<ref>الکافی، ج4، ص265.</ref> به تصریح برخی حدیث‌شناسان، مراد امام(ع) از ذکر وقوف و رمی، مراسم حج، در مقابل مراسم عمره است؛ زیرا هر حجی مشتمل بر وقوف و رمی است.<ref>مرآه العقول، ج17، ص140-141.</ref> برخی از عالمان اهل سنت، حج اکبر را معادل قسم خاصی از حج، مانند [[حجة الاسلام]]<ref>النتف فی الفتاوی، ج1، ص200.</ref> یا برخی [[مناسک حج|مناسک]] آن مثل وقوف در عرفات<ref>إیجاز البیان، ج1، ص372.</ref> یا طواف زیارت<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص22، 34؛ المحیط البرهانی، ج2، ص432.</ref> دانسته‌اند. 

بر پایه این باور، حج اکبر هر سال تکرار می‌شود.

====حج سال نهم====
برخی مفسران شیعه<ref>المیزان، ج9، ص149.</ref> به استناد سیاق آیات و برخی احادیث، مراد از «حج اکبر» را حج سال نهم هجری دانسته‌اند. در این احادیث، علت نام‌گذاری حج به حج اکبر چنین دانسته شده که آن سال آخرین سالی بوده که مسلمانان و مشرکان با هم حج به جا آوردند و بعد از آن، مشرکان از به جا آوردن حج منع شدند.<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص198-199، 488.</ref> دیگر مفسران نیز، به این وجه نام‌گذاری اشاره کرده<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج5، ص171؛ الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، ج2، ص6.</ref> یا آن را از قول برخی از [[تابعین]] و مفسران متقدم نقل کرده‌اند.<ref>الکشاف، ج2، ص245؛ مجمع البیان، ج5، ص9؛ الجامع لأحکام القرآن، ج8، ص70.</ref>

بر پایه این باور، حج اکبر تنها یک مصداق در طول تاریخ دارد.

====حج قران====
به نظر برخی مفسران اهل سنت، مقصود از حج اکبر، [[حج قِران]] و مراد از حج اصغر حج اِفراد است.<ref>نک: جامع البیان، ج10، ص54؛ الجامع لأحکام القرآن، ج8، ص70؛ تفسیر غرائب القرآن، ج3، ص431</ref> برخی دیگر از آنان معتقدند که این نظر با آیه{{یادداشت|{{آیه|وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ}}
و اين اعلامى است از سوى خدا و پيامبرش به همه مردم در روز حج اكبر كه: يقيناً خدا و پيامبرش از مشركان بيزارند.}}<ref name=":3" /> سازگاری ندارد<ref>الجامع لأحکام القرآن، ج8، ص70.</ref> و لازمه آن این است که روز معینی برای اِفراد و روز مشخصی برای قِران وجود داشته باشد، درحالی که چنین نیست.<ref>أحکام القرآن، جصاص، ج4، ص268.</ref>

بر پایه باور این باور، حج اکبر هر سال تکرار می‌شود.

====مصادف شدن روز عرفه با جمعه====
مشهور فقیهان معاصر اهل سنت برآن‌اند که مراد از «حج اکبر»، حجی است که در آن، روز جمعه با [[روز عرفه]] مصادف شود؛ زیرا در [[حجة الوداع]] روز عرفه با روز جمعه مصادف بوده است.<ref>الفقه الاسلامی و ادلّته، ج3، ص213.</ref> این نظر در برخی منابع متقدم نیز ذکر شده یا شواهدی از آن به چشم می‌خورد؛<ref>لباب التأویل، ج2، ص335؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج6، ص331؛ المحرر الوجیز، ج2، ص154.</ref> از جمله روایاتی که درباره فضیلت وقوف در روز جمعه نقل شده است. بر پایه این روایات، حجی که روز عرفه آن منطبق بر جمعه باشد، برتر از ۷۰ حج دیگر است که وقوف آن‌ها در غیر جمعه باشد و در چنان حجی آمرزش خداوند بدون واسطه شامل همه افراد می‌شود.<ref>حاشیه رد المحتار، ج2، ص561-562، 622؛ تبیین الحقائق، ج2، ص26-27؛ تحفه المحتاج، ج4، ص108.</ref> افزون بر آن، گزارش‌هایی مبنی بر این که آیه اکمال دین{{یادداشت|{{آیه|الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ کفَرُوا مِنْ دِینِکم… الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکم وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً}}
 امروز [با نصبِ على بن ابى طالب(ع) به ولايت، امامت، حكومت و فرمانروايى بر امت] دينتان را براى شما كامل، و نعمتم را بر شما تمام كردم، و اسلام را برايتان به عنوان دين پسنديدم.}}<ref name=":0">سوره مائده(۵)، آیه ۳؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۰۷.</ref> در روز جمعهٔ مطابق با عرفهٔ سال حجة الوداع بر [[حضرت محمد(ص)]] نازل شده، نشانگر اهمیت و بزرگی آن روز است.<ref>أسباب النزول (واحدی)، ص192؛ معالم التنزیل، ج2، ص12؛ الجامع لأحکام القرآن، ج6، ص61.</ref> بر پایه این نظریه، حج اکبر هر سال تکرار نمی‌شود و احتمال وقوع آن تنها در برخی سال‌ها وجود دارد. 

به باور مخالفان این نظریه، همزمانی روز عرفه با روز جمعه در حجة الوداع<ref>البدایه و النهایه، ج5، ص112، 166، 215؛ عیون الأثر، ج2، ص345.</ref> صرفاً یک رویداد تاریخی بوده و اینکه در هر زمان عرفه با روز جمعه مصادف شود، آن سال را حج اکبر بنامند، مطلبی بدون دلیل است.<ref>تفسیر المنار، ج10، ص144؛ لغت نامه دهخدا، ذیل «حج‌اکبر»، ص315.</ref> روایات یاد شده درباره فضیلت وقوف در روز جمعه و برتری ۷۰ برابری چنین حجی نیز، از سوی گروهی از فقیهان اهل سنت مورد تکذیب و خدشه قرار گرفته و اشکالاتی به آن وارد شده است؛<ref>نک: حاشیه رد المحتار، ج2، ص561-562؛ حاشیه الصاوی، ج1، ص493؛ تحفه الأحوذی، ج4، ص27.</ref> از جمله اینکه این روایت، مرسل است و تنها راوی آن «رزین بن معاویه» است که فردی ضعیف الحدیث بوده و روایت مذکور را به ابتدای حدیثی از کتاب موطأ مالک اضافه کرده است؛ چنان‌که در هیچ‌یک از نسخه‌های دیگر موطأ چنین افزوده‌ای وجود ندارد.<ref>فتح الباری، ج8، ص203-204؛ تبیین الحقائق، ج2، ص26؛ شرح الزرقانی علی الموطأ، ج2، ص51.</ref> از این رو، شماری از عالمان اهل سنت، آن را مطلبی باطل دانسته‌اند که صرفاً در زبان‌ها و نزد عوام مردم مشهور شده و هیچگونه انتسابی به حضرت محمد(ع) یا [[صحابه]] ندارد.<ref>زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ج1، ص64-65؛ کشاف القناع، ج2، ص575؛ مطالب أولی النهی، ج2، ص415.</ref> البته در فضیلت روز جمعه و برتری عبادات در آن نسبت به روزهای دیگر شکی نیست، ولی این موضوع را نمی‌توان دلیل برتری حجِّ مشتمل بر وقوف در جمعه نسبت به سایر حج‌ها و نامیدن آن به حج اکبر دانست.<ref>نک: حاشیه الصاوی، ج1، ص493.</ref> همچنین بر پایه منابع پُرشمار تاریخی<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص43؛ البدایه و النهایه، ج5، ص213.</ref> و تفسیری،<ref>مجمع البیان، ج3، ص246؛ تفسیر الصافی، ج2، ص10.</ref> آیه {{آیه|الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکم
}}{{یادداشت|{{آیه|الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ کفَرُوا مِنْ دِینِکم… الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکم وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً}}
 امروز [با نصبِ على بن ابى طالب(ع) به ولايت، امامت، حكومت و فرمانروايى بر امت] دينتان را براى شما كامل، و نعمتم را بر شما تمام كردم، و اسلام را برايتان به عنوان دين پسنديدم.}}<ref name=":0" /> در پی اعلام جانشینی [[امام علی(ع)]] از سوی خداوند در روز هجدهم [[ذی‌حجه]] در [[غدیر خم]] نازل شده است.{{یادداشت|نه در روز عرفه، که نهم ذی حجه است.}}

بنابر گزارش‌های تاریخی، پذیرفته شدن این نظریه درباره حج اکبر، مشکلات فراوانی برای حاجیان، بویژه حج‌گزاران [[ایران|ایرانی]] در پی داشته است؛ به طوری که به باور برخی، اگر در یک سال روز عرفه با پنج شنبه یا شنبه مصادف می‌شد، امیران [[مکه]] در راستای منافع مادی خود، برای آنکه روز عرفه با روز جمعه مصادف شود، از ابتدای ماه و در زمان استهلال به گونه‌ای روز اول ماه را اعلام می‌کردند که روز عرفه بر جمعه منطبق شود؛ بنابراین وقتی کاروان حاجیان اهل سنت به سوی [[عرفات]] می‌رفت، شیعیان باید روز قبل یا بعد را به عرفات می‌رفتند، ولی به آنان اجازه داده نمی‌شد تا به موقع در عرفات وقوف کنند. حتی گاه از سوی دولت [[عثمانیان|عثمانی]] مبالغی به حاکمان مکه یا [[امیر الحاج|امیران حج]] داده می‌شد تا حج آن سال را حج اکبر اعلام کنند یا از سوی دولت عثمانی برای اثبات کننده هلال در سالِ حج اکبر، جایزه تعیین می‌شد. گاهی نیز قاضی مکه، برای تحقق حج اکبر با گواهی تنها یک نفر به ثبوت هلال ماه ذی حجه حکم می‌کرد. از مشکلات دیگر این نظریه، اختلاف فتواهایی است که از این امر پدید آمده است؛ برای نمونه، گاه خود اهل سنت از طریق مؤذنان [[مسجد الحرام]] اعلام می‌کردند کسانی که در آن سال حج انجام داده‌اند حجشان باطل است.<ref>نک: صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج3، ص1082- 1083؛ مقالات تاریخی، دفتر هشتم، ص259- 263.</ref> اصرار ناروای اهل سنت و حاکمان آنان بر تحقق حج اکبر، با منطبق ساختن عرفه بر جمعه و تبعات آن از جمله اقامه شهادت دروغ بر رؤیت هلال، حتی مورد نکوهش و اعتراض برخی از دانشمندان اهل سنت نیز قرار گرفته است.<ref>رحله ابن جبیر، ص130-131.</ref>