در حال ویرایش سفرنامه های اندلس

سفر اندلسيان به شرق و [[حرمین|حرمين]]، نه تنها براي ‌گزاردن [[حج]]، بلکه به شوق فرا‌گيري علوم ديني و آشنايي با دانشمندان بود. بسياري از حج‌‌گزاران اندلسي، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند. اهالی اندلسی با طی مسافت طولانی از اسپانیا تا عربستان، از شهرهای بسیاری گذر می کردند و گاه با دشواری نیز مواجه می شدند. سفرنامه نگاران از شهرهایی که می گذشتند و از آداب و رسوم و فرهنگ آن مناطق و نیز موانع و حوادثی که طی مسیر پیش می آمد؛ اطلاعاتی را در دسترس آیندگان قرار می دادند تا برای سفر به [[حج]] از آن بهره مندگردند. این سفرنامه ها همچنین دربردارنده اطلاعات سودمندی از اوضاع سیاسی واجتماعی حاکم بر [[مکه|سرزمین وحی]] و [[حرمین]] است.



==نگارش سفرنامه ها به چه صورت بوده است؟==

بسیاری از [[حج‌‌گزاران]] ‌اندلسی، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند.سفرنامه‌های ‌اندلسی منبعی مهم در شناخت زندگانی فرهنگی و محیط و مراکز علمی شرق و [[حجاز]] و دانشوران اسلامی است.از این رو، این سفرنامه‌ها حلقه رابط میان شرق و غرب اسلامی تلقی شده‌اند.<ref>رحالة الغرب، ص748.</ref> 

'''محتوا و روش‌نگارش'''، این سفرنامه‌ها را به چند گونه می‌توان تقسیم نمود: 

* برخی از این سفرنامه‌ها در میانه راه و سفر ‌نگارش یافته و به شکل روزنوشت بوده، مانند [[رحله عبدری|رحله عَبدری]]. 
* دسته‌ای دیگر حاصل مذاکرات و مباحثات علمی با دانشورانی بوده که فرد مسافر [[حج‌‌گزار]] با آن‌ها دیدار کرده، مانند [[سفرنامه ابن رشید فهری|سفرنامه ابن رُشَیْد فِهْری]]. 
* شماری دیگر پس از انجام سفر ‌نگارش یافته‌اند.<ref>نک: رحالة الغرب، ص23-25.</ref> 

'''موضوعی'''، سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی و [[تونس|مغربی]] در دیده‌ها و ‌گزارش‌های خود، به موضوعات گوناگون از جمله فرهنگ عمومی [[حجاز]]، سیاست، وقف، مدارس ومجالس دینی، فرق ، آداب و رفتار مردمان ساکن [[حرمین]]  و مشرق اسلامی توجه نشان داده‌اند.<ref>نک: رحالة الغرب، صفحات مختلف.</ref>

==نکات مهم مورد بحث در سفرنامه های اندلس==
 


توجه به اوقاف، صدقات و خیرات همگانی از موارد مهمی است که در سفرنامه های اندلسی به آن پرداخته شده است. به طوری که گستردگی اوقاف و صدقات در دوران ایوبیان در مصر و شام برای تسهیل امور [[حج]] و حج گزاران در سفرنامه ها نمود داشته است. همچنین سفرنامه نویسان اندلس به نبود نهادهای وقفی و خیریه ها در اندلس معترض بودند؛ تا جایی که [[ابن سعید اندلسی|ابن سعید]] از مرابطون و موحدون از عدم اهتمام به وقف انتقاد کرده است.<ref>رحاله الغرب، ص 256-258</ref> در این سفرنامه ها همچنین به رفتارشناسی مردمان شرق نیز توجه شده است. سختی های سفر نیز در سفرنامه ها نمود داشته است. برای نمونه برخی از سفرنامه نویسان اندلس از بدرفتاری مردم [[اسکندریه]] و ستم کارگزارن و راهداران آن ها درباره مسافران سخن گفته اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص13؛ تاج المفرق، ج1، ص96-97</ref>
==سفرنامه‌ نویسان ‌اندلس==
===ابن جبیر===
[[ابن جبیر|'''ابن جبیر''']] (درگذشت 614ق.)[[تذکرة الاخبار]] را نوشته، او از ادیبان و دانشوران ‌اندلسی است که به سال 579ق. در نوجوانی از غرناطه عزیمت [[حج]] کرد.<ref>المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص18.</ref> وی از [[سبته]] گذشت و از سواحل [[ساردنی]] و [[سیسیل]] تا [[بندر اسکندریه]] رفت. سفرنامه او به [[رحلة الکنانی]] و نام‌های دیگر از جمله [[اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمة و المناسک]] شهرت دارد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.</ref> این سفرنامه که بیان‌کننده رخدادها و روابط مردمان میان راه با [[حاجیان]] است، درباره وضع [[مکه]] و [[مدینه]] و مکان‌های مقدس آن دیار ‌گزارش می‌دهد.<ref>نک: رحالة الغرب، ص65-68.</ref>او قصیده‌ای درباره ستم مالیات‌بگیران به [[حاجیان]]، سروده و به [[صلاح‌الدین ایوبی]] داده است.<ref>نفح الطیب، ج3، ص13-14.</ref> در سروده‌ای دیگر، از صلاح‌الدین ایوبی خواسته تا به وضع [[مدینه]] نگریسته، بدعت‌هایی را که در شهر [[پیغمبر]] رواج یافته، از میان ببرد.
===ابومروان باجی===

[[ابومروان باجی|'''ابومروان باجی''']](درگذشت 635ق.) [[رحله باجی اشبیلی]]  را نوشته است که تنها تلخیصی از آن در دست است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص79.</ref> 

===قاسم ابن احمد اندلسی===
'''[[قاسم ابن احمد اندلسی]]''' : قصیدة فی وصف رحلة الامام علم‌الدین القاسم ابن احمد الاندلسی بازگو‌ کننده سفر این دانشور ‌اندلسی سده هفتم (661ق.) است که از مُرسیه به زیارت [[کعبه]] و [[حرم نبوی]] آمد و در این مسیر با هر دانشور و شیخی که دیدار کرد، آن را ثبت و ‌گزارش نمود.<ref>المدینة المنورة فی مئة مخطوط، ص309.</ref> 

===ابن سعید اندلسی===

[[ابن سعید ‌اندلسی|'''ابن سعید ‌اندلسی''']] (درگذشت 685ق.) سفرنامه وی با عنوان [[النفحة المسکیة فی الرحلة المکیه]] حاوی دیده‌هایش از شهرها و محیط فرهنگی هر ناحیه، وصف کتاب‌ها و مذاکراتش با دانشوران مشرق است.<ref>رحالة الغرب، ص68-75.</ref>او در سال 638ق. همراه پدرش به [[حج]] رفت و شمال [[افریقا]] و مصر را دید. ابن سعید، آثار معتبری در تاریخ و جغرافیا دارد و درباره سبک جغرافیانویسی او پژوهش کرده‌اند.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص277.</ref> 

===محمد بن محمد عبدری===

[[محمد بن محمد عبدری|'''محمد بن محمد عَبْدری''']] (درگذشت 689ق.) [[الرحلة المغربیه]] را نوشت. او قصد مجاورت در [[مکه]] را داشت،<ref>رحلة العبدری، ج1، ص391.</ref> با [[کاروان شام]] همراه شد و با گذر از شهر [[تبوک]]، به [[حجاز]] رفت . یادداشت‌های وی پیرامون مسیر حرکتش از [[عقبه ایله]]، بستن [[احرام]] از [[رابغ]]، رسیدن به [[مکه]]، وصف راه‌ها، وضع [[مکه]] و مساجد آن، و بنای [[کعبه]] است.<ref>الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص10؛ الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص129.</ref> 

===ابن رشید فهری===
[[ابن رُشَید فِهْری|'''ابن رُشَید فِهْری''']] (درگذشت 721ق.) [[مل‏ء العیبة فی ما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الواجهة الی الحرمین مکّة و طیبة]]  را نگاشته که از مهمترین سفرنامه های اندلسی از سده هشتم ق. است. او در بُسته به سال 657ق. تولد یافت و از آلمریا برای [[حج]] راهی شد و در مسیر بازگشت، چندی در غرناطه تدریس کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298.</ref> [[ابن رشید فهری|فهری]] در کتابش  احوال و اوضاع [[حجاز]] و [[حرمین]] را بازگو کرده و ‌گزارش دیدار و گفت‌وگوهایش با دانشوران مصر، شام، [[حجاز]] و تونس را آورده است. اهمیت این سفرنامه در وصف وضع فکری و موقعیت فرهنگی این سرزمین‌ها و به‌ویژه نام بردن از شیوخ و دانشوران [[حرمین]] است.<ref>نک: رحالة الغرب، ص75-83.</ref> 

===قاسم بن یوسف تجیبی سبتی===
[[قاسم بن یوسف تجیبی سبتی|'''قاسم بن یوسف تُجَیبی سِبْتی''']] (درگذشت 3-730ق.) [[مستفاد الرحله و الاغتراب]] نوشته است.  وی از مسیر سفر [[حاجیان]] غرب آفریقا و منازل و مناطق میان راه سخن گفته و ‌گزارشی از [[کعبه]] و تاریخ [[مسجدالحرام]] و ابواب آن و مشایخ مجاور حرم داده است. زمانی که او به مصر رسید، خلافت [[فاطمیان]] رو به زوال داشت و او از این وضع ‌گزارش داده است.<ref>نک: جمهرة الرحلات، ج1، ص74؛ جمهرة الرحلات، ج1، ص83-85؛ المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص161؛ رحلة الرحلات، ج1، ص92-105.</ref> 

===ابراهیم نمیری===
[[سفرنامه ابراهیم نمیری|'''ابراهیم نمیری''']]   (713-768ق.) سفرنامه ای نگاشته  که گویا گم شده است. او دوست [[خالد بلوی|خالد بَلَوی]] بود که در بازگشت از [[حج]] در [[بجایه|بِجایه]] اقامت کرد و سپس کاتب دولتمردان [[بنی‌مرین|بنی‌مَرین]] شد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص54-55</ref>

===ابواسحاق ساحلی===

[[ابواسحق ساحلی|'''ابواسحق ساحلی''']] ، سفرنامه مکتوبی نگاشته که آگاهی از آن در دست نیست. وی شاعر و ادیب ‌اندلسی است که به [[حجاز]] سفر نمود و آن‌جا اقامت کرد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص54-55، «مقدمه.</ref> 

===ابن الحاج غرناطی===
[[ابن الحاج غرناطی|'''ابن الحاج غرناطی''']] (درگذشت پس از 768ق.) در سده هشتم ق. سفرنامه  وی تالیف گشت. [[ابن الحاج غرناطی]] به سال 734ق. سفر خود را آغاز کرد و به [[حجاز]] رفت و [[حج]] به جای آورد و سپس به افریقیه بازگشت و نزد برخی حکمرانان خدمت نمود و در [[بجایه]] سفرنامه‌اش را تدوین کرد. [[مَقَری]] نسخه‌ای از [[رحله ابن الحاج]] را در دست داشته و آن را وصف کرده است.<ref>نفح الطیب، ج8، ص291؛ نفح الطیب، ج8، ص293.</ref> 

===خالد بن عیسی بلوی===
[[خالد بن عیسی بلوی|'''خالد بن عیسی بلوی''']] (713-765ق.) [[تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق]]  را نوشته است. این اثر با این‌که در ظاهر سفرنامه‌ای است که با سبکی ادیبانه و عبارات سجع‌گونه ‌نگارش یافته، حاوی بسیاری از قطعات، قصاید، و ابیات است.<ref>نک: تاج المفرق، ج1، ص98-101، «مقدمه.</ref> 

===ابن بطوطه===
[[ابن بطوطه|'''ابن بطوطه''']] (703-779ق.) [[تحفة النظار]]  را نگاشته است. وی شش بار به [[حج]] رفت. مرتبه نخست سفرش به [[حج]] را در 725ق. آغاز کرد و [[حج]] ششم او در749ق. انجام پذیرفت.<ref>راه حج، ص277.</ref> سلطان ابوعنان مراکش به ابن جزی ‌اندلسی، صاحب دیوانش، فرمان داد که تحریری منظم از این خاطرات بنگارد و [[ابن بطوطه ‌]]<nowiki/>گزارش دور و دراز خود و دیده‌هایش از شگفتی‌های جهان را بر او املا کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص333-340؛ سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ص31.</ref> 

===عبدالله بن صباح===
[[عبدالله بن صباح|'''عبدالله بن صباح''']] معروف به [[عبدالله بن صباح|ابن الصباح]] از سده نهم ق. [[منشاب الاخبار]]  را نوشته که از جنبه اجتماعی و تاریخی مهم است.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص273.</ref> نسخه‌ای از این اثر در [[تونس|دارالمکتبة الوطنیه]] [[تونس]] نگهداری می‌شود.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص165-176.</ref> 

===ابوالحسن علی قلصادی اندلسی===
[[ابوالحسن علی قلصادی ‌اندلسی|'''ابوالحسن علی قلصادی ‌اندلسی''']] (درگذشت 891ق.)، [[سفرنامه قَلصادی]] ‏ را نوشته است. او در شهر [[بسطه]] از مناطق ‌اندلس، زاده شد و به سال 840ق. برای فرا‌گیری دانش و ادب به مغرب و مشرق اسلامی سفر کرد و سال 851ق. [[تونس]] را به قصد سفر [[حج]] ترک نمود.<ref>جمهرة الرحلات، ج1، ص104-105.</ref> وی [[مناسک حج]] را بر پایه [[فقه مالکی]] اجرا می‌کرد.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص163.</ref> 

===ابوعباس احمد حجری اندلسی===
[[ابوعباس احمد حجری ‌اندلسی|ا'''بوعباس احمد حجری ‌اندلسی''']] مشهور به [[ابوعباس احمد حجری اندلسی|'''اَفُوقای''']] (درگذشت 1051ق.) در کتابش [[ناصر الدین علی القوم الکافرین]] درباره [[حرمین]] آگاهی‌هایی داده است. او که مسلمانی‌اش را در ‌اندلس مسیحی پنهان می‌کرد، به بخش‌هایی از اروپا سفر کرد و نیز به [[حرمین]] رفت .<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص197-199.</ref> 

===محمد بن علی رافعی اندلسی تطوانی===
[[محمد بن علی رافعی ‌اندلسی تطوانی|'''محمد بن علی رافعی ‌اندلسی تطوانی''']] (زنده در1110ق.) سفرنامه [[المعارج المرقیة فی الرحلة الشرقیه]] را نوشت و مراحل و منازل سفرش را در سروده‌ای تنظیم کرد. وی همراه کاروان [[تونس|مغربی]] پس از سپردن سی و چهار مرحله و منزل به [[مکه]] رسید و کنار ‌گزارش از [[حرمین]]، به وصف محمل [[مصر]]، محمل [[شام|شامی]] و کاروان [[بغداد|بغدادی]] و [[بصره|بصری]] پرداخته است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص244-249.</ref>

===حاج موریسکی=== 

[[حاج موریسکی|'''حاج موریسکی''']] (سده 16م.) [[رباعیات حاج ییوی منسون]] را نوشته که در شمار سروده‌ها درباره [[حج]] و وصف [[حرمین]] بوده است.این اثر پس از سلطه مسیحیان بر اندلس نوشته شده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص95، «مقدمه.</ref> 

===اناشید الحاج===

[[اناشید الحاج|'''اناشید الحاج''']] (سده 17م.) سفرنامه منظوم [[اناشید الحاج]]  از واپسین سفرنامه‌های ‌اندلسیان است که پس از سلطه مسیحیان و کاهش جمعیت مسلمانان نوشته شده است. (← اناشید الحاج)

===ابن عاشر اندلسی===

[[ابن عاشر ‌اندلسی|'''ابن عاشر ‌اندلسی''']] (درگذشت 1040ق.) سفرنامه وی ارجوزه‌ای در وصف منازل [[حج]] بوده است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص183-187.</ref>

===احمد بن محمد هشتوکی===

[[احمد بن محمد هشتوکی|'''احمد بن محمد هَشْتُوکی''']] رحله ای با عنوان [[هدایة الملک العلام الی بیت الله الحرام]] نگاشته است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص75، «مقدمه.</ref> 

===عبدارحمن غنامی شاوی=== 

[[رحله عبدالرحمن غنامی شاوی|'''عبدالرحمن غنامی شاوی''']]: [[رحله عبدارحمن غنامی شاوی]] <ref>رحلة الرحلات، ج1، ص281.</ref>  

===محمد فاطمی بن حسین صقلی=== 

[[رحله محمد فاطمی بن حسین صقلی|'''محمد فاطمی بن حسین صقلی''']]: [[رحله محمد فاطمی بن حسین صقلی]]<ref>تاج المفرق، ج1، ص79، «مقدمه».</ref>

==جستارهای وابسته:==
* [[اندلس]]
* [[ابن جبیر]]
* [[سفرنامه ابن جبیر]]
* [[اناشید الحاج]]

==پانویس==
{{پانویس}}
نسخهٔ فعلی		متن شما
خط ۱۶:		خط ۱۶:

	==نکات مهم مورد بحث در سفرنامه های اندلس==		==نکات مهم مورد بحث در سفرنامه های اندلس==



	توجه به اوقاف، صدقات و خیرات همگانی از موارد مهمی است که در سفرنامه های اندلسی به آن پرداخته شده است. به طوری که گستردگی اوقاف و صدقات در دوران ایوبیان در مصر و شام برای تسهیل امور [[حج]] و حج گزاران در سفرنامه ها نمود داشته است. همچنین سفرنامه نویسان اندلس به نبود نهادهای وقفی و خیریه ها در اندلس معترض بودند؛ تا جایی که [[ابن سعید اندلسی\|ابن سعید]] از مرابطون و موحدون از عدم اهتمام به وقف انتقاد کرده است.<ref>رحاله الغرب، ص 256-258</ref> در این سفرنامه ها همچنین به رفتارشناسی مردمان شرق نیز توجه شده است. سختی های سفر نیز در سفرنامه ها نمود داشته است. برای نمونه برخی از سفرنامه نویسان اندلس از بدرفتاری مردم [[اسکندریه]] و ستم کارگزارن و راهداران آن ها درباره مسافران سخن گفته اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص13؛ تاج المفرق، ج1، ص96-97</ref>		توجه به اوقاف، صدقات و خیرات همگانی از موارد مهمی است که در سفرنامه های اندلسی به آن پرداخته شده است. به طوری که گستردگی اوقاف و صدقات در دوران ایوبیان در مصر و شام برای تسهیل امور [[حج]] و حج گزاران در سفرنامه ها نمود داشته است. همچنین سفرنامه نویسان اندلس به نبود نهادهای وقفی و خیریه ها در اندلس معترض بودند؛ تا جایی که [[ابن سعید اندلسی\|ابن سعید]] از مرابطون و موحدون از عدم اهتمام به وقف انتقاد کرده است.<ref>رحاله الغرب، ص 256-258</ref> در این سفرنامه ها همچنین به رفتارشناسی مردمان شرق نیز توجه شده است. سختی های سفر نیز در سفرنامه ها نمود داشته است. برای نمونه برخی از سفرنامه نویسان اندلس از بدرفتاری مردم [[اسکندریه]] و ستم کارگزارن و راهداران آن ها درباره مسافران سخن گفته اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص13؛ تاج المفرق، ج1، ص96-97</ref>