در حال ویرایش سنگاب

[[پرونده:سنگاب.jpg|بندانگشتی|سنگاب ورودی مسجد شاه [[اصفهان]].]]
'''سنگاب'''، ظرف بزرگی بود که از سنگ یکپارچه ساخته می‌شد و در مسجدها و دیگر مکان‌های عمومی، برای آشامیدن یا وضو گرفتن قرار می‌گرفت. سنگاب‌ها بیشتر دایره‌مانند و گاه مستطیل‌شکل ساخته می‌شد و دارای نقش‌ها و کتیبه بود. 

سنگاب، یکی از بهترین ابزارها برای نگه‌داری درازمدت آب شمرده می‌شد. سنگاب خوارزمشاهی، کهن‌ترین سنگاب از دوره اسلامی شناخته شده، که در [[حرم امام رضا(ع)]] قرار داشت. در برخی [[کلیسا]]<nowiki/>های [[اصفهان]] نیز از سنگاب استفاده می‌شد.

==واژه‌شناسی==
واژه‌نامه‌های قدیمی به واژه «سنگاب» اشاره‌ای نکرده<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۵.</ref> و در واژه‌نامه‌های معاصر، شاهدیاز متون گذشته برای آن نیامده است.<ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶؛ فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref> حتی حسن‌خان صنیع‌الدوله، در مطلع الشمس که در سال ۱۳۰۱ش. برای بار نخست منتشر شد،<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1117130 کتاب‌شناسی مطلع‌الشمس]، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.</ref> در گزاش خود از سنگاب خوارزمشاهی، از عنوان «سنگ» بهره برده است.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷، به نقل از مطلع الشمس.</ref> با این همه، برخی، مستحدث بودن این واژه را دور از ذهن شمرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref> گویا سنگاب، نخستین بار، در لغت‌نامه دهخدا، به نقل از یادداشت‌های مؤلف، شرح شده و دیگران مانند محمد معین، خلاصه‌ای از آن را ذکر کرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۶۵؛ فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> این واژه، از هم‌آمیزی «سنگ» و «آب» ساخته شده است.<ref name=":3">فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref>

==چیستی==
سنگاب، ظرف بزرگی بود که از سنگ یکپارچه ساخته می‌شد<ref name=":3" /> و در مسجدها، تکیه‌ها، امامزاده‌ها<ref name=":4">لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> و دیگر مکان‌های عمومی<ref name=":3" /><ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸.</ref> برای آشامیدن یا [[وضو]] گرفتن قرار می‌گرفت. گنجایش آن، چند خروار آب یا یک کُر و بیشتر بود.<ref name=":4" /> مردم با پیاله از سنگاب‌هایی که برای آشامیدن بود، آب برمی‌داشتند.<ref name=":3" /> به باور برخی، گاهی از سنگاب برای مصرف شربت و گردآوری نذورات و صدقات نیز استفاده می‌شد.<ref name=":7">حرم در واژه‌ها، ص٢٩.</ref> یکی از قدیمی‌ترین نمونه سنگاب‌ها که به دست آمده، سنگی از معبد ناهید در کنگاور بوده است.<ref>بغ مهر، ص۱۵؛ برگی از تاریخ آستان قدس رضوی بر روی یک دوستکامی، مشکوة، شماره ۱۲۹،ص۱۳۱.</ref>

==ویژگی‌ها==
[[پرونده:سنگاب۲.PNG|بندانگشتی|نقش گل شاه‌عباسی بر سنگاب چهلستون غربی مسجد جامع عباسی [[اصفهان]].<ref>سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۷.</ref>|جایگزین=|275x275پیکسل]]
بیشتر سنگاب‌ها، دایره مانند و برخی به شکل مستطیل ساخته می‌شد. نوع سنگ آن‌ها، گوناگون بود؛ مانند مرمر، یشم، سنگ پارسی و نوعی از سنگ‌های آهکی.<ref name=":0">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۴.</ref> بیشتر آن‌ها، دست کم با یک ردیف کتیبه فوقانی روی بدنه خارجی، زینت یافته و مضمون کتیبه‌ها بیشتر آیه، حدیث، شعر فارسی و عربی بود. نمونه‌های بسیاری از این سنگاب‌ها هنوز در مسجدها، مدرسه‌ها و بازاهای بافت‌های سنتی شهرهای [[تهران]]، [[یزد]] و [[اصفهان]] دیده می‌شوند.<ref name=":2">سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش، شماره ۴۱ و ۴۲، ص۵۳.</ref> برخی از سنگاب‌ها، دارای پاشویه‌هایی بود که محلی برای ریختن آب‌های اضافی بوده و برخی نیز دارای سوراخی در زیر بدنه بود، که برای خالی کردن آب‌های اضافی و وارد شدن به پاشویه استفاده می‌شد. روی لبه برخی سنگاب‌ها، دایره‌هایی کنده‌کاری شده بود، که محل قرار گرفتن کاسه‌های آبخوری بوده و به آن جامگاه گفته می‌شد.<ref name=":0" />

سنگاب در گذشته و در جاهایی که آب نوشیدنی در دسترس نبود، بهترین وسیله بوده است؛ زیرا هنوز امکان استفاده از مواد دیگری که به قدر سنگ در برابر عوامل طبیعی و گذشت زمان مقاومت کند به وجود نیامده بود. حتی آب‌آنبارها و حوض‌هایی که ساخته می‌شد و مفید نیز بود، مانند سنگاب امتیاز قابل انتقال بودن را نداشتند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref>

برخی، سنگاب را به سبب محتوای نقوش و خطوط به کار رفته روی آن، هنر مقدس [[شیعه|شیعی]] و دارای نوعی نمادگرایی در ارتباط با آب به عنوان سمبلِ یادآور عاشورا دانسته و رایگان بودن آب درون سنگاب‌ها را، نشانه‌ای از اساسی‌ترین اصول شیعیان در رفع نیاز انسان دانسته‌اند.<ref name=":1">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۰.</ref>

==در کلیسا==
در دوران شیوع سنگاب‌ها در [[اصفهان]]، در [[دوره صفویه]]، در کلیساهای جلفا که معابد ارامنه مسیحی مقیم اصفهان بوده است، سنگاب‌هایی نصب شد.<ref name=":5">سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه، هنر و مردم، شماره ۵۲، ص۱۹.</ref><ref name=":6">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۵.</ref> برخی، آن را تقلید [[ارمنی|ارامنه]] از [[اسلام|مسلمانان]] دانسته‌اند. یکی از این سنگاب‌ها، در کلیسای وانک، قرار گرفته و دارای نقوش برجسته و کتیبه‌ای به زبان ارمنی بوده، که تاریخ آن را به سال ارمنی ۱۱۱۶، برابر با ۱۰۷۷ق.<ref name=":5" />  و به نشانه یادبود از آودیک ایساهاکیان (۱۸۷۵ لین آگان)، یکی از چهار رکن ادب و هنر ارمنی معرفی شده است.<ref name=":6" /> بر پایه گزارشی، ارامنه در اطراف آن شمع نیز روشن می‌کرده‌اند و بر پایه گزارشی، تا سال ۱۳۴۵ش. این کار ادامه داشته است.<ref name=":5" />

==سنگاب خوارزمشاهی==
[[پرونده:سنگاب خوارزمشاهی.jpg|272x272px|thumb|سنگاب خوارزمشاهی.|جایگزین=]]
سنگاب خوارزمشاهی، بر پایه کتیبه نوشته شده روی آن، «در سال ۵۹۷ق. به نام علاءالدین محمد [[خوارزمشاهیان|خوارزمشاه]] و وزیرش نظام‌الملک» ساخته شده است.<ref>'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۸۳.</ref> سنگاب خوارزمشاهی، کهن‌ترین و بزرگ‌ترین سنگاب دوره [[اسلام|اسلامی]] شناخته شده است. این سنگاب در یکی از مبادی ورودی [[آستان مقدس امام رضا(ع)|حرم امام رضا(ع)]] قرار داشته<ref>سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، ش۴۱ و ۴۲، ص۵۳-۶۰.</ref> و امروزه در [[موزه آستان قدس رضوی]] نگه‌داری می‌شود.<ref name=":7" />

==مهراس==
[[مهراس]]، سنگابی طبیعی بوده، در درَه [[کوه احد]]، در سمت شمالی غار، که [[امام علی(ع)]] پس از پایان یافتن [[غزوه احد|جنگ احد]]، از آن با سپر خود برای [[حضرت محمد(ص)]] آب آورد. وقتی آب آورده شد، بدبو، بدرنگ و بدطعم بود و پیامبر(ص) با این‌که عطش داشت، آن را ننوشیده و از آن برای شستشوی خون زخم‌های خود استفاده کرد.<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۵۱۹؛ وفاء الوفاء، ج۴، ص۱۵۲.</ref> به باور برخی، آب چنین گودالی از باران‌های زمستانی بوده و جنگ احد در زمانی رخ داد که مدت زیادی از زمستان گذشته بود؛ از این روی، بو، رنگ و طعم نامطلوب آن به علت راکد ماندن زیر آفتاب مدینه، در مهراس بوده است.<ref>مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۴۸.</ref>

==پانوشت==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
*'''بغ مهر ایزد فروغ نگهبان پیمان'''، احمد حامی، بی‌جا، ۱۳۵۵ش.
*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''حرم در واژه‌ها'''، از مجموعه «رهنما»، سید ابراهیم موسوی‌پناه، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.
*[http://www.nlai.ir/ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران].
*'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۵.
*'''سنگاب خوارزمشاهی'''، وقف میراث جاویدان، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش، شماره ۴۱ و ۴۲، ص۵۳.
*'''سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه'''، باغ نظر، زمستان ۱۳۹۲، شماره ۲۷، ص۵۰.
*'''سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه'''، لطف‌الله هنرفر، هنر و مردم، بهمن ۱۳۴۵، شماره ۵۲، ص۱۹.
*'''فرهنگ فارسی عمید'''، حسن عمید، ویرایش فرهاد قربان‌زاده، اَشجَع، ۱۳۸۹ش.
*'''فرهنگ فارسی معین'''، محمد معین، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۴ش.
*'''لغت‌نامه'''، علی‌اکبر دهخدا، مؤسسه لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۲ش.
*'''مدینه شناسی'''، محمد نجفی، مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.
*'''وفاء الوفاء''': السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۲۰۰۶م.
{{پایان}}