در حال ویرایش صلح حدیبیه

صلح حدیبیه پیمان صلحی میان پیامبر و مشرکان قریش بود که در سال ششم هجری و در نزدیکی مکه، محلی به نام حدیبیه رخ داد. از این صلح به عنوان فتح المبین یادشده است.

حديبيه، مصغّر «حدباء» محلي در 25کيلومتري مسجدالحرام، در غرب مکه، و در مسير قديمي جدّه است.<ref>. اخبار مکه، الفاکهي، ج5، ص70؛ معجم المعالم الجغرافيه، ج1، ص84.</ref> نام‌گذاري اين منطقه به حديبيه به جهت وجود چاه حديبيه يا درخت «حدباء» در آنجا بوده است.<ref>. معجم البلدان، ج2، ص229.</ref>  

پیامبر در سال 6 ق.، پس از شکست قریش در جنگ احزاب و با هدف ایجاد صلح و تعامل با دشمن و فراهم ساختن زمینه برای دعوت خود ، براي انجام دادن عمره، راهي مکه شد.<ref>المغازی، ج2، ص572</ref>  

پيامبر در اين سفر، قصد جنگ نداشت؛ از همين رو فرمان داد تا از حمل هر نوع سلاحي، جز شمشير غلاف شده '''-'''که برداشتن آن در سفر، معمول بود'''-''' خودداري کنند.<ref>المغازی، ج2، 572-573، طبقات الکبری، ج2، ص73</ref>  

پیامبر در روز دوشنبه، اول ذي‌قعده از ماه‏‌هاي حرام، همراه مهاجران و انصار، روانه مکه شدند.<ref>المغازی، ج2، ص573-574، طبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> برخی منابع تعداد مسلمانان را در اين سفر، 1400 نفر ذکرکرده اند .<ref>تاریخ طبری، ج2، ص621</ref> چهار زن نيز، از جمله ام سلمه، همسر پيامبر(ص)، در اين جمع حضور داشتند.<ref>المغازی، ج2، ص574</ref> پيامبر ، عبدالله بن ام مکتوم<ref>المغازی، ج2، ص 573</ref> و به نقلي نميلةابن عبدالله ليثي را به جانشينی خود درمدينه برگزید .<ref>السیره النبویه، ج2، ص774</ref>  

پيامبر و همراهانش، در ذوالحليفه (مسجد شجره)، جامه احرام پوشيدند و کوهان 70 شتر را، به نشان قرباني، خون‌آلود (اشعار) کردند.<ref>المغازی، ج2، ص 573، الطبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> لبيک پيامبر اکرم مقارن با احرام، چنين گزارش شده است: «'''لبيك، اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، انّ الحمد والنّعمة لك والملك لا شريك لك'''».<ref>المغازی، ج2، ص 574</ref>  

پیامبر، در راه، از بادي ه‏نشينان خواست تا او را همراهي کنند. ولي آنان، با بهانه ‏هاي مختلف، از پذيرش دعوت ايشان خودداري مي‌کردند. <ref>. المغازي، ج2، ص574-575.</ref>  

قريش پس از آگاهي از عزيمت پيامبر، تصمیم گرفتند از ورود او به مکه جلوگيري کنند. آنها از احابيش و هم‌پيمان‌هاي خود در ثقيف درخواست کمک کردند. همچنین خالد بن وليدرا با سپاهی به منطقه کراع الغميم، فرستادند. قریش به همراه زنان و فرزندان، از شهر خارج شده، در منطقه «بَلْدح» اردو زدند.<ref>. المغازي، ج2، ص579؛ الطبقات الکبری، ج2، ص73.</ref>آن‌ها براي جذب قبايل عرب، در نقاط مختلف مکه، به اطعام پرداختند<ref>. امتاع الاسماع، ج1، ص280.</ref> و از همه امکانات خود بهره گرفتند تا مانع ورود مسلمانان به مکه شوند. قرآن کريم اين تصميم قريش را، که باعث تعطيلي عمره آن سال شد، به شدت نکوهش مي‏کند. (فتح/48، 25)

پيامبر در منطقه عُسْفان، از آمادگي قريش براي رويارويي آگاه شد و براي روبه‌‏رو نشدن با آنان، مسیر خود را تغییر داد و با عبور از بیراهه به حديبيه رسيد.<ref>. المغازي، ج2، ص583-585.</ref>

خالد بن وليد و سوارانش در حديبيه مقابل مسلمانان صف کشيدند. هنگام نماز ظهر، پيامبر با مسلمانان نماز را به جماعت ادا کردند. سپاه قريش منتظر برگزاري نماز عصر بود تا به مسلمانان يورش برد که خداي متعال با نزول آيه 102 نساء/4 نماز خوف را، هنگام احتمال حمله غافلگيرانه دشمن، تشريع کرد و بر آمادگي آنان، حتي در حال نماز، تأکيد ورزيد.<ref>المغازی، ج2، ص 582</ref>

هنگام رویارویی مسلمانان و قریش، افرادی از سوی دو طرف برای انتقال پیام فرستاده‌شدند.

'''فرستادگان قریش''': عروة بن مسعود ثقفي، <ref>. المغازي، ج2، ص598.</ref>مکرز بن حفص<ref>. المغازي، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>حليس بن علقمه، رئيس احابيش<ref>. المغازي، ج2، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>

'''فرستادگان پیامبر''': خراش بن اميه ، <ref>. السيرة النبويه، ج2، ص314؛ سبل الهدي، ج5، ص46.</ref> عثمان<ref>. المغازي، ج2، ص600-602.</ref>  

عثمان فرستاده پیامبر نزد قریش، سه روز در مکه ماند. تأخير در مراجعت عثمان، باعث پخش شدن شایعه کشته شدن او شد.  در این هنگام پیامبر که زير درختی نشسته بود از مسلمانان، براي دفاع از اسلام بيعت گرفت. از آنجا که پيامبر با مردم زير درخت بيعت کرد، اين بيعت را «بيعت شجره» خوانده‌‏اند.<ref>المغازی، ج2، ص 619-620، انساب الاشراف، ج1، 439-440، السیره النبویه، ج2، ص315</ref> همچنین خدا در آيه 18 فتح/48 رضايت خود را از بيعت‏ کنندگان اعلام کرد. از اين ‏رو اين بيعت را «بيعت رضوان» نيز ناميده‏‌اند.

درخت سمره يا اراک، که بيعت شجره زير آن واقع شد،<ref>. بحارالانوار، ج38، ص217.</ref> محل نماز و عبادت برخی از مسلمانان شد. عمر، خلیفه دوم آنان را منع کرد و آن را نوعی بت پرستی قلمداد نمود. <ref>. الطبقات الکبری، ج2، ص76؛ عيون الاثر، ج2، ص125.</ref> بعدها مسلمانان، در جاي اين درخت، مسجدي به نام شجره بنا کردند.<ref>. ارشاد الساري، ج6، ص349.</ref>  

1. قريش، خود را متولي کعبه و خادم زائران بيت الله می‌دانست و اگر مانع عمره گزاری پیامبر می‌شد با اختلاف داخلي و مخالفت هم‌پيمانان مواجه مي‌شد.

2. قريش پس از حدود 20 سال دشمني و مبارزه با پيامبربه اين نتيجه رسيده بود که بسياري از امکانات خود را هدر داده و توان بر‌اندازي اسلام را ندارد.<ref>. المغازي، ج2، ص593؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74؛ امتاع الاسماع، ج1، ص286.</ref>

 

3. پيمان مسلمانان بر جهاد تا سر حدّ مرگ (بيعت رضوان)<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص440.</ref> ، بيانگر آمادگي رزمي بالاي آنان بود.

 

4. رونق اقتصادي مکه و قريش در گرو امنيت راه تجارتي به شام بود؛ راهي که از مدينه مي‌گذشت و طبعاً اين امنيت، در صورت صلح محقق مي‌شد.

 

5. جنگ با مسلمانان، قريش را در برابر مردان جنگي خزاعه قرار مي‌داد که هم‌پيمان پيامبر در اطراف مکه بودند<ref>. سيره رسول خدا، ص582.</ref>

پس از توافق برای صلح، و مذاکرات شفاهي و توافق بر آزادي اسيراني که طی اين چند روز از يکديگر گرفته بودند، قرار شد تا عهدنامه نوشته شود. امام علي(ع) مأمور نوشتن صلح‌نامه شد. <ref>المصنف، ج5، ص343، البدایه النهایه، ج4، ص 192، مکاتیب الرسول، ج3، ص 84-85</ref> موقع نوشتن سهیل بن عمر، به نوشتن بسم الله الرحمن الرحیم، و رسول الله اعتراض کرد که به جای آن‌ها باسمک اللهم <ref>المغازی، ج2، ص 610، تفسیر الثعلبی، ج5، ص 291</ref>و محمد بن عبدالله نوشته شد.<ref>المغازی، ج2، ص610-611</ref>

شروطی که بر آن‏ها توافق شد، چنين بودند:

* تا ده سال جنگ نباشد و مردم در امنيت باشند و هيچ سرقت پنهاني و خيانتي رخ ندهد.

* هر طايفه‌‏اي مي‏‌تواند با محمد يا با قريش هم‌پيمان شود.

* اگر کسي بدون ‏اجازه وليّ خود نزد محمد رفت، بايد به مکه بازگردانده شود و چنانچه کسي از اصحاب محمد به سوي قريش بازگردد، به سوي محمد بازگردانده نمي‏شود.

* محمد و اصحابش امسال را بازگردند و سال آينده، براي سه روز، در مکه مي‏‌مانند و جز سلاح مسافر، که شمشير غلاف شده است، نبايد سلاح ديگر داشته باشند.<ref>. تاريخ الطبري، ج2، ص281؛ انساب الاشراف، ج1، ص439-440؛ الطبقات الکبری، ج2، ص77.</ref>

* هريک از اصحاب محمد که براي حج يا عمره به مکه می‌آیند، امنيت خواهد داشت؛ چنان‌که هر نفر قريشي که براي رفتن به شام يا مصر از مدينه بگذرد، جان و مالش در امان خواهد بود.<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص441.</ref>

در پي قرارداد صلح، قبيله خزاعه با پیامبر و قبيله بني‌بکر از کنانه با قريش هم‌پيمان شدند. چندي بعد، تعرض قبيله بني‌بکر به خزاعه و حمايت قريش از بني‌بکر، مقدمات نقض قرارداد و فتح مکه را در سال 8 ق. فراهم آورد.<ref>. المغازي، ج2، ص612، 781، 785-786؛ الطبقات الکبری، ج2، ص75؛ فتوح البلدان، ص46-47.</ref>

پس از پيمان حديبيه، زني از مکه گريخت و به مسلمانان پناه آورد. خويشاوندانش بازگشت او را مطالبه کردند، اما پیامبرگفت این پيمان، شامل زنان نمی‏‌شود.

مشکل مردان مهاجر نيز پس از مدتی حل شد. تعدادی از مسلمانان که از مکه فرار کرده بودند در مکانی به نام عیص به کاروان های تجاری قریش آسیب می‌زدند. این وضیعت موجب شد تا قریش از امتیاز خود چشم پوشی کرده و از پیامبر خواستند این افراد را به مدینه بخواند.<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص 284-285</ref>

از ديدگاه بيشتر مفسران، پيروزي آشکار که آيات نخستين فتح/48 از آن سخن گفته‌‏اند، پيروزي مسلمانان در صلح حديبيه است:<ref>جامع البیان، ج26، ص89-90، روح المعانی، ج13، ص239، المیزان، ج18، ص251-252</ref>

 

روایاتی از پیامبر<ref>عیون الاثر، ج2، ص124-125، سبل الهدی، ج5، ص58-59</ref> و ائمه<ref>مناقب، ج1، ص 175</ref> نیز فتح المبین بودن صلح حدیبیه را تأیید می‌کند.

پيامبر(ص) در ماجراي حديبيه، از ذوالحليفه به نيت عمره محرم شد. از اين رو فقها، اقدامات آن حضرت را در اين واقعه، مستند احکام شرعي فراواني قرار داده‌اند؛ از جمله اقدامات پيامبر، همراه آوردن 70 شتر براي قرباني<ref>. تاريخ اليعقوبي، ج2، ص54؛ امتاع الاسماع، ج1، ص276.</ref> و اشعار و تقليد در ذوالحليفه بود.<ref>. المصنّف، ج8، ص367؛ جامع الخلاف، ص216؛ امتاع الاسماع، ج1، ص275.</ref> اشعار، به معناي شکافتن يک طرف کوهان شتر و خون‌آلود کردن آن و تقليد، به معناي آويختن نعل و چيزهاي ديگر بر گردن حيوان است که نشانه‌اي بر اختصاص حيوان براي قرباني شدن است.<ref>. المغني، ج3، ص574؛ المجموع، ج8، ص357؛ جواهر الکلام، ج18، ص57.</ref> از اين رو فقهاي اسلام، اشعار و تقليد را در عمره مستحب دانسته‌اند.<ref>. المغني، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص357-358؛ مستند الشيعه، ج13، ص105.</ref> همچنين فقها با استناد به عمل پيامبر، به خواندن دو رکعت نماز پيش از احرام در ميقات فتوا داده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص332؛ البحر الرائق، ج2، ص563.</ref>  

بيشترين استناد به عمل پيامبر در حديبيه، موضوع ممانعت دشمن از انجام حج يا عمره، پس از احرام است<ref>. المبسوط في فقه الاماميه، ج1، ص332؛ المهذب، ج1، ص270؛ المعتمد، ج5، ص449.</ref> که اهل سنت آن را به «احصار» و شيعه به «صد» تعبير کرده‌اند.

فقها، با استناد به عمل پيامبر، بر تحلل و خروج از احرام اتفاق نظر دارند<ref>. المبسوط، سرخسي، ج4، ص106؛ المجموع، ج8، ص294؛ مسالک الافهام، ج2، ص388.</ref> و به استثناي فقيهان مالکي<ref>. الموطا، ج1، ص360-361.</ref>، همه فقهاي مسلمان، براي تحلل، قرباني را لازم دانسته‌اند<ref>. الام، ج2، ص180؛ الخلاف، ج2، ص423-424؛ المغني، ج3، ص371.</ref> و مکان قرباني را همان محل احصار و صد ذکرکرده‌اند<ref>. المقنع، ص244؛ المغني، ج2، ص373.</ref>؛ چنان‌که به وجوب حلق در احصار و صد<ref>. الکافي، ص218؛ المجموع، ج8، ص299؛ کشاف القناع، ج2، ص610.</ref>يا ترجيح آن بر تقصير<ref>. المبسوط، سرخسي، ج4، ص107؛ شرائع الاسلام، ج1، ص211؛ مواهب الجليل، ج4، ص294.</ref>، نظر داده‌اند. همچنین به اتفاق همه فقهاي اسلامي قضاي حج يا عمره‌اي که به واسطه احصار يا صد ناتمام مانده، واجب است.<ref>. مختصر المزني، ص72؛ الدروس الشرعيه، ج1، ص482؛  حاشية الدسوقي، ج2، ص95.</ref>