ویکی حج

در حال ویرایش ضریح رسول الله

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
{{جعبه اطلاعات بنا
'''ضریح پیامبر'''، به محفظه فلزی مشبکی گفته می‌شود که گرداگرد حجره شریفه قرارگرفته است.
| عنوان = ضریح پیامبر
| تصویر = ضریح پیامبر.jpg|File.png|300px|thumb|left|
| اندازه تصویر =
| پیوند تصویر =
| توضیح تصویر = 
| نام‌های دیگر =
| مکان = مدینه، مسجدالنبی
| کاربری =
| بزرگداشت نزد = مسلمانان
| وابسته به دین/مذهب = اسلام
| باورها =
| آیین‌ها =
| احکام =
| زیارت کنندگان =
| بازدیدکنندگان =
| زمان پایه‌گذاری = خلافت ولیدبن عبدالملک
| بنیانگذار = عمربن عبدالعزیز
| رویدادها =
| بازسازی‌ها =قرارگرفتن گنبد روی ضریح، افزایش محدوده ضریح با اضافه نمودن خانه فاطمه به آن و قرار گرفتن ضریح چوبی اطراف آن، آتش گرفتن ضریح چوبی و جایگزین شدن ضریح فلزی
| بازسازی کنندگان = قلاوون، حسن بن محمدبن قلاوون، کتبغا، بیبرس، قایتبای
| بخش‌های از میان رفته =
| ویژگی‌های تاریخی =
| متولیان =
| مساحت =
| طول = 16
| عرض = 15متر
| ارتفاع = 8
| وضعیت بنا =
| گنجایش =
| امکانات =
| بخش‌های بنا =
| معمار =
| سبک =
| ویژگی‌ها =
| گنبدها =
| مناره‌ها =
| درها = 6 در، باب التوبه در جنوب، باب التهجد در شمال، در شرقی موسوم به باب فاطمه، در غربی یا باب النبی که به باب وفود نیز معروف است، دو در سمت چپ و راست قسمت مثلثی شکل ضریح اولیه
| رواق‌ها =
| صحن‌ها =
| ایوان‌ها =
| گرداننده =
| نهاد وابسته =
| نهاد نگهدارنده =
| مدیر =
| روحانی =
| نهادهای زیر مجموعه =
| ثبت در =
| شماره ثبت =
| تاریخ ثبت =
| وبگاه =
| عرض جغرافیایی =
| طول جغرافیایی =
}}


'''ضریح پیامبر'''، دیوار فلزی مشبکی است که اطراف [[قبر پیامبر|قبر رسول خدا(ص)]] واقع در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] در شهر [[مدینه]] کشیده شده است. بخش‌هایی از این ضریح از فلز برنج و بخش‌هایی از آهن است. این ضریح در سال ۸۸۸ قمری ساخته شد. در طول تاریخ چند بار دیوارها یا حصارهایی دور [[حجره رسول‌الله|حجره پیامبر]] کشیده شده است. نخستین بار در [[بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)|بازسازی ولید بن عبدالملک]] دیواری پنج ضلعی دور حجره کشیده شد. بعدا در عصر [[ممالیک]] یک بار [[بیبرس بندقداری|بیبرس]] در سال ۶۶۸ قمری یک دیواره مشبک اطراف حجره کشید و بار دیگر قایتبای آن را به سال 888 مجددا ساخت. 
==شکل‌گیری ضریح از آغاز==
[[قبر پیامبر]] در [[حجره عایشه]] یا خانه پیامبر و عایشه، که یکی از اتاق‌های چسبیده به [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] بود، قرار داشت. [[عایشه]] پس از فوت پیامبر در حجره خویش ساکن بود و حائلی بین محل زندگی وی و قبر پیامبر وجود نداشت. اما در دوره‌های بعد همراه با [[بازسازی مسجدالنبی]]، حجره شریفه و محدوده [[قبر نبوی]] به‌صورت بخشی مجزا درآمد.
===اولین دیوار دور قبر نبوی===
در بازسازی دوره [[بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)|ولید بن عبدالملک]] دیواری پنج‌ضلعی دور [[حجره شریفه]] کشیدند. با ایجاد این دیواره، بخشی از [[روضه شریفه]] نیز داخل ضریح قرار گرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=66 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 66]</ref> شکل پنج‌ضلعی آن به این خاطر بود که شبیه به [[کعبه]] نباشد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=63 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 63]</ref> همچنین کسانی که در پشت آن به سمت قبله نماز می‌خواندند، چون قسمت مثلثی آن برابرشان بود، رو به قبر بودن بر آنان صدق نمی‌کرد.<ref>آثار اسلامی مکه  ومدینه، ص 218</ref>
===شکل گرفتن محدوده نهایی ضریح در عصر ممالیک===
در سال 668 قمری [[بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)|ملک ظاهر بیبرس]] مملوکی، مقصوره‌ای چوبی (دیواره مشبک چوبی) به ارتفاع 3/5 متر، اطراف [[حجره رسول‌الله|حجره]] کشید.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref> این دیواره به شکل مستطیل حول ضریح اولیه ایجاد شد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 219</ref> او محوطه [[خانه فاطمه(س)|خانه حضرت فاطمه]] را نیز وارد در این مقصوره کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref> حد این مقصوره در سمت شمال تا [[محراب تهجد]] بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=387 وفاءالوفا، ج2، ص 387]</ref> سه در نیز برای مقصوره ایجاد شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=215 عماره المسجد النبوی، ص 231]</ref> این ضریح در سمت [[قبله]]، شرق و غرب حجره شریفه<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=387 وفاءالوفا، ج2، ص 387]</ref> و مابین ستون های [[ستون وفود|وفود]]، [[ستون سریر|سریر]] و [[ستون حرس|حرس]] قرار گرفت. به‌طوری که نیمی از این ستون‌ها داخل ضریح قرار گرفتند.<ref>وفاءالوفا، ج1، ص 268</ref> اما در سمت شمال  آن ضریحی قرار نگرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=387 وفاءالوفا، ج2، ص 387]</ref>
در سال 694 قمری [[بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)|الملک العادل زین‌الدین کتبغا]]، پنجره دائره ای شکل را در مقصوره چوبی ایجاد نمود و ارتفاع دیواره‌های مقصوره را تا سقف افزایش داد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=388 وفاالوفا، ج2، ص 388]</ref>
=== ضریح ساخته شده در زمان قایتبای ===
در سال 888 در زمان حکومت قایتبای ضریح یا دیوار دور قبر پیامبر(ص) دوباره بازسازی شد. این ضریح را مطابق آن‌چه بیبرس ایجاد کرده بود، بنا نهادند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=325 عماره المسجد النبوی، ص 347]</ref> با این تفاوت که در شمال [[حجره رسول‌الله|حجره شریفه]] نیز ضریحی ساختند و آن را به قسمت‌های شرقی و غربی متصل نمود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=322 عماره المسجد النبوی، ص 344]</ref> بدین ترتیب ضریح  جدید چهار در داشت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=325 عماره المسجد النبوی، ص 347]</ref> برخی پژوهشگران تصریح کرده‌اند که ضریحی که امروزه محل قبر پیامبر (حجره شریفه) را در بر گرفته است همان است که در سال ۸۸۸ به دستور قایتبای ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%AC%D8%B2%D8%A14_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%AF1.pdf&page=223 معالم المدینة المنورة، بخش چهارم، مجلد اول، ص۲۲۳]</ref> 
بر اساس توصیف کعکی در کتاب معالم المدینه المنوره، دور [[حجره رسول‌الله|حجره شریفه]] دو دیوار وجود دارد. دیوار خارجی حصاری است مشبک به شکل ضریح که برخی جاها از جنس برنج نقش‌دار است و برخی جاها از آهن است. به این دیوار که به شکل ضریح است شباک می‌گویند. این ضریح شش تکه دارد که دو تکه‌اش در وسط قرار گرفته و در برابر قبر پیامبر و قبر ابوبکر و عمر است. روی قسمتی که به موازات قبر پیامبر است یک دایره فلزی بزرگ نصب شده است. این همان مکانی است که مردم برای زیارت و سلام بر نبی در برابرش توقف می‌کنند. این ضریح در واقع دیوار بیرونی حجره است. در داخل محدوده این ضریح، در اطراف قبور پیامبر و خلفا، یک دیوار پنج ضلعی قرار دارد و همان دیواری است که اولین بار عمر بن عبدالعزیز دور حجره پیامبر ساخت. آن را دیوار پنج ضلعی (حائط الخماسی) می‌نامند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%AC%D8%B2%D8%A14_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%AF1.pdf&page=223 معالم المدینة المنورة، بخش چهارم، مجلد اول، ۲۲۳-۲۲۴]
</ref>
[[پرونده: ضریح دوره قایتبای.jpg|File.png|300px|thumb|left| بازسازی ضریح در دوره قایتبای]]
==درهای ضریح==
ضریح پیامبر دارای 6 در به شرح زیر می‌باشد:
# در جنوبی به نام «باب التوبه»، بالای این در کتیبه ای  نقره ای قرار دارد که تاریخ ساخت را 1026ه.ق ذکر کرده است.
# در شمالی که آن را «باب التهجد»، نامیده اند.
# در شرقی موسوم به «باب فاطمه» است.
# در غربی یا «باب النبی» که به باب الوفود نیز معروف است.
# دری در طرف راست مثلث، داخل ضریح.
# دری در طرف چپ مثلث، داخل ضریح.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=64 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 64]</ref>
==ستون‌های داخل در ضریح==
از میان [[ستون‌های مسجدالنبی|ستون‌های متبرک مسجدالنبی]]، [[ستون وفود]]، [[ستون حرس]] و [[ستون سریر]] از زمان بیبرس در قسمت بدنه ضریح قرارگرفتند. بدین نحو که نیمی از آن داخل در ضریح است.<ref>وفاءالوفا، ج1، ص 268</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=387 وفاءالوفا، ج2، ص 387]</ref>پس از اصلاحات قایتبای و ایجاد ضریح فلزی در قسمت شمالی [[حجره شریفه]]، که [[خانه فاطمه(س)|خانه فاطمه]] نیز به آن داخل شده بود، [[ستون مربعةالقبر|ستون مربعه القبر]] داخل ضریح قرار گرفت<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=322 عماره المسجد النبوی، ص 344]</ref> و این قضیه موجب اعتراض علما به قایتبای شد، چراکه این ستون متبرک از دسترس مردم خارج شده بود.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص447؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج3، ص239.</ref> به همین نحو [[ستون تهجد]] که در منتها الیه حد ضریح در قسمت شمالی واقع شده بود، با قرارگرفتن ضریح فلزی در این قسمت درون ضریح جای گرفت. به نحوی که نیمی از آن درون ضریح قرارداشت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=322 عماره المسجد النبوی، ص 344]</ref>
=نگارخانه=
<gallery mode="packed" heights="150">
پرونده:ضریح رسول‌الله۲.JPG
پرونده:ضریح رسول‌الله نمای نزدیک۱.JPG
پرونده:نقشه حجره شریفه و روضه النبی.jpg
</gallery>
== جستارهای وابسته ==
* [[حجره رسول‌الله|حجره پیامبر]]
* [[قبر پیامبر]]
* [[خانه فاطمه(س)|خانه فاطمه]]
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
*'''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، رسول جعفریان، مشعر
* '''عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ'''، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
*'''عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی'''، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001
* '''المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری'''،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م
* '''معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ'''، عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، ناشر:مولف، مدینه، ۲۰۱۱م.
*'''موسوعه مکه المکرمه و المدینه المنوره'''، احمد زکی یمانی، مؤسسه الفرقان، ۱۴۲۹ق
*'''وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی'''،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001
*'''وفاء الوفاء'''، السمهودی (م.۹۱۱ق.)‏، ج1، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
[[رده:مسجدالنبی]]
[[رده:مسجدالنبی]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/ضریح_رسول_الله»