در حال ویرایش مسجد ابوبکر(خندق)

{{جعبه اطلاعات بنا

| عنوان = مسجد ابوبکر در منطقه خندق

| تصویر = مسجد ابوبکر خندق.jpg|File.png|300px|thumb|left|

| اندازه تصویر =  

| پیوند تصویر =  

| روحانی =  

  | نهادهای زیر مجموعه =

}}

به نقل از منابع در زمان [[غزوه احزاب|جنگ احزاب]] هریک بزرگان در گوشه‌ای از منطقه خندق و دامنه کوه سَلع نماز برگزارکرده‌اند که بعدها به یاد آن‌ها مساجدی در این مناطق ساخته شده‌است. مسجد ابوبکر نیز از جمله این مساجد است که به اسم [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] بنا شده است.

 

درباره وجود مسجد ابوبکر در این منطقه، منابع گزارش‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند. برخی تنها به وجود چهار مسجد در این منطقه بدون نام و تعیین محل پرداخته‌اند. برخی منابع مانند مطری از وجود مسجدی در کنار [[مسجد سلمان]] و [[مسجد امام علی (مدینه)|علی]] نام می‌برد که در زمان وی مخروبه‌ای از آن باقی بوده است. از میان منابع سمهودی تحقیق بیشتری درباره وجود مسجد ابوبکر انجام داده‌است. او با استناد به سخنان مطری و یافتن تشابهاتی بین آثار مخروبه به‌جا مانده از مسجد مخروبه‌ای که مطری به آن اشاره کرده بود و مسجد فتح و نیز اقبال مردم به این مکان برای نماز و تبرک، مکان این مخروبه‌ها را مسجد ابوبکر معرفی می‌کند.

 

نکته‌ای که درباره مسجد ابوبکر در خندق مورد بحث قرار گرفته، جابجا شدن نام آن با مسجد امام علی است.

 

منابع معاصر به این مسأله پرداخته و آن را تأیید می‌کنند. از جمله لمعی مصطفی از مورخان معاصر در تحقیقی با مقایسه نقشه شهر مدینه در سال 1974م و نیز یافته‌های سمهودی از موقعیت مسجد ابوبکر بر این امر صحه می‌گذارد. او همچنین به نوشته عباسی مورخ قرن دهم نیز اشاره می‌کند که به وجود مسجدی با نام ابوبکر در همان موقعیتی که سمهودی ذکر کرده بود، پرداخته است. و در نهایت به جابجایی نام مساجد ابوبکر و علی(ع) تأکید می‌کند و مکان مسجد ابوبکر را در آخرین نقطه جنوبی منطقه مساجد فتح، بالای تپه ذکر می‌کند که برای رفتن به آن باید پلکانی را طی نمود.

 

حال آن‌که آن‌چه امروزه از آن با نام مسجد ابوبکر یاد می‌شود در وسط خیابان قراردارد.

در شمال غربی [[مدینه]] در دامنه غربی [[کوه سلع|کوه سَلْع]]، تعدادی مسجد وجود دارد که آن‌ها را مساجد فتح یا مساجد خندق می‌نامند. این کوه مشرف بر خندقی بوده است که مسلمانان در [[غزوه احزاب|جنگ احزاب]] در شمال مدینه حفر کردند. <ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص295</ref>

==وجه تسمیه==

در زمان جنگ احزاب، فرماندهان و بزرگان سپاه در چند نقطه و دامنۀ  كوه سَلع مستقر و يا به روايت ديگر در آن مكان‌ها نماز مى‌گزاردند. بعدها به ياد این بزرگان، مساجدى در آن‌جا ساختند كه به نام هريك از آن صحابه معروف شد.<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ص 264</ref>

ابن شَبّه، تاریخ‌نگار قرن سوم قمری، از وجود مساجدی در منطقه خندق، بدون ذکر نام و تعیین مکان مشخص نام برده است. اما منابعِ پس از آن، نام چهار مسجد با نام های [[مسجد فتح (مدینه)|فتح]]، [[مسجد سلمان|سلمان]]، [[مسجد امام علی (مدینه)|علی]] و ابوبکر را ذکر کرده اند.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 295</ref>ابن جُبَیر (540-614ق)، جهانگرد اهل اندلس، در خلال زیارت خود از [[مدینه]] در سال 580ق/1184م از سه مسجد به نام‌های فتح، سلمان فارسی، علی یاد می‌کند. ابن نجار نیز به وجود سه مسجد به جز مسجد فتح در این اشاره می‌کند و ذکر می‌کند تنها دو مسجد آباد هستند و یک مسجد تخریب و آجرهای آن را برده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=191 المدینه المنوره، ص 191]</ref> محمدبن احمد مَطَری، تاریخ‌نگار قرن هشتم قمری، هم در گزارش خود به سه مسجد علاوه بر مسجد فتح اشاره کرده و مسجدی که در جنوب مسجد فتح واقع شده را مسجد علی و دومین مسجد که شمال آن قرار دارد را مسجد سلمان ذکر می‌کند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=141 التعریف، ص 141]</ref> مطری همچنین از مسجد سومی نیز یاد می‌کند که تخریب شده‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=142 التعریف، ص 142]</ref>

سمهودی نیز مطالب مطری درباره مساجد حول مسجد فتح را تکرار کرده و عنوان می‌کند مسجد سومی که تخریب شده، مسجد ابوبکر بوده‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=189 وفاءالوفا،ج3،ص 189]</ref>

به این ترتیب که مسجد ابوبکر که در اصل مسجد امام علی بوده، در خیابان قرار گرفته و مسجد امام علی که در اصل مسجد ابوبکر است در بالای تپه قرار دارد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 297</ref>

لمعی مصطفی از مورخان معاصر، در تحقیقی با مقایسه نقشه مدینه در سال 1947م و  منابع قدیمتر از جمله سمهودی و نیز عباسی در قرن دهم هجری که خبر از ساخت مسجد در محل مخروبه‌هایی که سمهودی به آن اشاره کرده،می‌دهد؛ بر جابجا شدن نام مساجد ابوبکر و علی در دوران معاصر تأکید می‌کند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=191 المدینه المنوره، ص191]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=192 المدینه المنوره،ص 192]</ref>

 

منابع قبل از سمهودی تنها به وجود مسجد ابوبکر، بدون تعیین موقعیت آن اشاره کرده‌اند. سمهودی در گزارش خود، موقعیت مسجد ابوبکر را در سمت جنوب مسجد علی می‌داند. او با استناد به گفته مطری، که از تخریب مسجد ابوبکر سخن گفته بود، در تحقیقات خود به خرابه‌ها و ستون‌هایی در جنوب مسجد امام علی برمی‌خورد و با توجه به شباهت سبک معماری ستون مذکور به معماری ستون [[مسجد فتح (ابهام‌زدایی)|مسجد فتح]]، که [[عمربن عبدالعزیز]] بنا نهاده بود، و نیز تبرک جستن و نمازگزاردن مردم در این مکان، که آن را منسوب به ابوبکر می‌دانستند، این موقعیت مکانی را مسجد ابوبکر می‌داند. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=189 وفاءالوفا، ج3، ص189]</ref>

 

براین اساس، مسجد ابوبکر، در آخرین نقطه جنوبی منطقه مساجد فتح، در زمینی مرتفع  واقع شده‌است که برای رسیدن به آن باید پلکانی را طی کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=193 المدینه المنوره، ص193]</ref>