نسخهٔ فعلی |
متن شما |
خط ۱: |
خط ۱: |
| '''مسجد فاطمه زهرا''' (س) از مساجد [[مدینه]] است که بعد از قرن 14 هجری در جنوبیترین محدوده [[مساجد خندق|مساجد فتح]] ساخته شده و در نزدیکی غرب مسجد حضرت علی قرار دارد. پیامبر(ص) در محدوده این مسجد نماز خوانده اند و این مکان، یکی از موقعیتهای فرماندهی پیامبر(ص) در [[غزوه احزاب|غزوه خندق]] بوده است که همراه صحابه در وقت اذان، نماز اقامه میکردند. مسجد عبارت از یک مستطیل بدون سقف است و دیوارهایی با ارتفاع حدودا یک متر دارد که با حصارهای فلزی احاطه شده از ورود به آن ممانعت میشود. نام دیگر این مسجد را مسجد سعد بن معاذ ذکر کردهاند.
| | {{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۱۷]]|سال=[[۱۴۰۳]]|کاربر=Heidar }} |
| | |
| | [[رده:مقالههای در حال ویرایش]] |
| | |
| | == نام == |
| | یکی از [[مساجد خندق|مساجد هفتگانه منطقه خندق]]، مسجد فاطمه زهرا عليها السلام يا به نوشته برخى از محقّقان سنّى، مسجد سعد بن معاذ است. هيچ يك از اين دو نام، در منابع كهن نيامده است.<ref name=":0">آثار اسلامى مكه و مدينه ( فارسي )، جعفريان، ص۳۰۳.</ref> ممکن است نام سعد بن معاذ بر این مسجد به علت مشارکت او در غزوه خندق و تیر خوردن او در این منطقه باشد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=149 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص149.]</ref> |
| | |
| | وجه تسمیه ای برای نام حضرت زهرا(س) بر این مسجد در کتب و اسناد، یافت نشده است اما سایت ها و خبرگزاری های متعدد فارسی وجه اتصال این مسجد با ایشان را اینگونه بیان کرده اند:«حضرت فاطمه(سلام الله علیها) هنگام جنگ خندق در این مکان برای پدر و همسرش امام علی(علیه السلام) غذا و نان تهیه می کرد»<ref>[https://www.shabestan.news/news/1242273/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A7-%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 خبرگزاری شبستان، کد خبر 1242273.]</ref> |
| | |
| | گزارش های کتب تاریخی حضور حضرت زهرا (س) را در جریان جنگ احزاب برای رساندن نان به پیامبر تایید میکنند ولی اشاره ای به پختن نان در محدوده این مسجد ندارند، در هر صورت صرفا با توجه به یاری رسانی حضرت زهرا برای تغذیه پبامبر(س) خود بهانه مناسبی برای نام گزاری یکی از مساجد هفتگانه به نام ایشان است. در ادامه به تفصیل، گزارش مذکور ارائه میشود: به هنگامه نبرد خندق كه مدينه در محاصره دشمن بود) فاطمه زهرا (عليهاالسلام) نانى را براى رسول خدا (صلى الله عليه و آله) برد. پيامبر (ص) پرسيد: اين چيست؟ فاطمه (ع) پاسخ داد نان پختم و دلم آرام نگرفت تا اينكه برايتان نان آوردم. |
| | |
| | پيامبر (ص) فرمود: «اين اولين غذايى است كه پس از سه روز پدرت بر دهان مى گذارد». [ذخائر العقبى ص 46- طبقات ج 1 ص 114- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 11 ص 129.] و جود مساجد سبعه (هفتگانه) كه يكى از آنها مسجد حضرت زهرا (عليهاالسلام) مى باشد بر دامنه كوه «سلع» كه به عهد پيامبر (صلى الله عليه و آله) هنگام نبرد احزاب، خندق بر كنار آن حفر گرديد، نشان و يادگارى از حضور زهرا (ع) در روزهاى سخت محاصره است. |
| | |
| | |
| | |
| | == بنای مسجد == |
| | به دليل - يا به بهانهء - ازدحام زياد جمعيتِ زن و مرد نمازگزار در آن، در سال 1419 درِ مسجد با بلوكهاى سيمانى مسدود شده و در حال حاضر ، مردم در بيرون آن نماز میخوانند.<ref name=":0" /> |
| | |
| | |
| | |
|
| |
|
| {{جعبه اطلاعات بنا | | {{جعبه اطلاعات بنا |
خط ۸: |
خط ۲۷: |
| | توضیح تصویر = | | | توضیح تصویر = |
| | نامهای دیگر = مسجد سعد بن معاذ | | | نامهای دیگر = مسجد سعد بن معاذ |
| | مکان = [[عربستان]] * [[مدینه]] * در کنار [[مسجد حضرت علی(ع)]] و در حاشیه کوه سلع | | | مکان = [[عربستان]] * [[مدینه]] * در کنار [[مسجد فتح]] و در حاشیه کوه سلع |
| | کاربری = مسجد | | | کاربری = مسجد |
| | بزرگداشت نزد = مسلمانان | | | بزرگداشت نزد = مسلمانان |
خط ۱۴: |
خط ۳۳: |
| | باورها = | | | باورها = |
| | آیینها = | | | آیینها = |
| | زمان پایهگذاری = قرن 14 | | | زمان پایهگذاری = |
| | بنیانگذار = | | | بنیانگذار = |
| | رویدادها = - جنگ احزاب | | | رویدادها = |
| - انسداد درب ورودی در 1418 هجری
| | | بازسازیها = |
| | بازسازیها = در سال 1399ه/1979م توسط سعودی | | | ویژگیهای تاریخی = |
| همچنین: 1430ه/2009م
| | | مساحت = |
| | ویژگیهای تاریخی = نماز خواندن پیامبر(ص) در محدوده این مسجد در جریان غزوه خندق | | | طول = |
| | مساحت = 21م | | | عرض = |
| | طول = 7 | |
| | عرض = 3 | |
| | ارتفاع = | | | ارتفاع = |
| | وضعیت بنا = موجود | | | وضعیت بنا = موجود |
| | گنجایش = | | | گنجایش = |
| | امکانات = | | | امکانات = |
| | بخشهای بنا = دیوارهای جانبی - محراب - | | | بخشهای بنا = |
| | ویژگیها = دارای حصار محافظ در اطراف | | | ویژگیها = |
| | عرض جغرافیایی = 24.475794 | | | عرض جغرافیایی = 24.475794 |
| | طول جغرافیایی = 39.594991 | | | طول جغرافیایی = 39.594991 |
| | توضیح نقشه = | | | توضیح نقشه = |
| }} | | }} |
|
| |
| == موقعیت مکانی ==
| |
| مسجد فاطمه زهرا (س) در جنوبیترین محدوده [[مساجد خندق|مساجد فتح]] قرار گرفته و در نزدیکی غرب مسجد حضرت علی (ع) است. این مسجد در داخل محدوده قدیمی شهر مدینه در تکه مرتفعی از کوه سلع قرار دارد.<ref name=":1">معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص180.</ref>
| |
| [[رده:مقالههای در حال ویرایش]]
| |
|
| |
| == نامهای مسجد ==
| |
| یکی از [[مساجد خندق|مساجد هفتگانه منطقه خندق]]، مسجد فاطمه زهرا عليها السلام يا به نوشته برخى از محقّقان سنّى، مسجد سعد بن معاذ است. گفته شده که هيچ يك از اين دو نام، در منابع كهن نيامده است.<ref name=":0">آثار اسلامى مكه و مدينه ( فارسي )، جعفريان، ص۳۰۳.</ref> برخی گفتهاند که این مسجد به دلیل حضور [[حضرت زهرا(س)]] در جریان جنگ [[غزوه احزاب|احزاب]] برای رساندن نان به [[حضرت محمد (ص)|پیامبر]]، به نام آن حضرت شناخته میشده است.<ref>[https://www.shabestan.news/news/1242273/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A7-%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 خبرگزاری شبستان، کد خبر 1242273.]</ref> بنابر گزارشی در سال 1947 میلادی نام سعد بن معاذ بر روی این مسجد گذاشته شده است.<ref name=":1" /> ممکن است نام سعد بن معاذ بر این مسجد به علت مشارکت او در [[غزوه احزاب|غزوه خندق]] و تیر خوردن او در این منطقه باشد.<ref name=":2">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=149 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص149.]</ref>
| |
|
| |
| == پیشینه مسجد ==
| |
|
| |
| === نماز پیامبر(ص) ===
| |
| مسجد فاطمه زهرا(سلام الله علیها) از جمله مساجد ماثوره{{یادداشت|مأثور به معنای منقول است؛ یعنی مساجدی که روایاتی درباره آنها وجود دارد و طبیعتا جزو مساجد قدیمی صدر اسلام میباشند.}} است که روایاتی درباره آن وجود دارد. پیامبر(ص) در محدوده این مسجد نماز خوانده اند و این مکان، یکی از موقعیتهای فرماندهی پیامبر(ص) بوده است که همراه صحابه در وقت اذان، نماز اقامه میکردند.<ref name=":1" />
| |
| === ساخت مسجد در قرن 14 هجری ===
| |
| در سدههای نخست تاریخ اسلام هیچ کدام از منابع و کتب، اشارهای به وجود مسجدی مطابق با اسامی این مسجد نداشتهاند و این حالت حتی تا قرن 14 هم ادامه داشته<ref name=":2" /> تا جایی که علی بن موسی نیز در سفرنامه خود 1303ه/1885م اشاره ای به این مسجد نداشته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D8%B5%D9%81_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87.pdf&page=17 وصف المدینه المنوره، ص17.]</ref> به ادعای مدینه نگاران معاصر این مسجد بعد از سالهای آغازین قرن14هجری به وجود آمده چرا که در نقشههای قدیمی مدینه (که به 1325ه/1947م مربوط هستند) مسجدی با نام [[سعد بن معاذ]] وجود دارد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=198 المدينه المنوره تطورها العمرانی، ص198] / [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=149 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص149.]</ref>
| |
|
| |
| == تاریخچه معماری بنا ==
| |
| در 1399 هجری/1979میلادی، دولت سعودی اقدام به ترمیم مسجد کرده است.<ref>معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص183.</ref>
| |
|
| |
| در سال 1418 ساختمان مسجد از سه جهت توسط درختان باغ فتح احاطه شده بود. همچین دارای یک زمین مستطیلی شکل به مساحت 21 متر بوده. بنای مسجد بدون سقف و دیوارهایی با ارتفاع حدودا دو متر داشته است. طول آن بیش از 6متر و عرض آن بیش از 3متر بوده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=150 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص150.]</ref>
| |
|
| |
| به دليل - يا به بهانه - ازدحام زياد جمعيتِ زن و مرد نمازگزار در آن، در سال 1419 درِ مسجد با بلوكهاى سيمانى مسدود شده و مردم در بيرون آن نماز میخواندند.<ref name=":0" />
| |
| [[پرونده:مسجد فاطمه1.png|بندانگشتی|تصویر خرابی های پایین دیوارها]]
| |
| در 1430ه/2009م نیز مسجد مورد ترمیم قرار گرفته است. همچنین دیوارهای داخلی مسجد که پایین آنها به علت رطوبت درختان و باغ خراب شده بود، تعمیر شده است. <ref>معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص189.</ref>
| |
|
| |
| == بنای فعلی مسجد ==
| |
| در حدود 23 سال بعد از مسدود سازی مذکور(در بخش قبلی همین مقاله بیان شده)، ساختمان مسجد به کلی دستخوش تغییرات اساسی شده است. بر اساس اطلاعات نقشههای هوایی<ref>گوگل مپ، [https://www.google.com/maps/@24.4758015,39.5949954,50m/data=!3m1!1e3?hl=fa&entry=ttu&g_ep=EgoyMDI0MDkwOS4wIKXMDSoASAFQAw%3D%3D نقشه]/ [https://www.google.com/maps/place/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF+%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%D9%87+%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A7+(%D8%B3)%E2%80%AD/@24.4758035,39.5949911,3a,75y,90t/data=!3m8!1e5!3m6!1sAF1QipOd1WYr7_SjyyLFBxW752VH5Sfq5DGwEW0sNDC_!2e10!3e10!6shttps:%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipOd1WYr7_SjyyLFBxW752VH5Sfq5DGwEW0sNDC_%3Dw203-h360-k-no!7i1080!8i1920!4m9!3m8!1s0x15bdbf1de02eb2c5:0x2dc4ec502060a0f0!8m2!3d24.4758035!4d39.5949911!10e5!14m1!1BCgIgARICCAQ!16s%2Fg%2F11cm0pl5k4?hl=fa&entry=ttu&g_ep=EgoyMDI0MDkwOS4wIKXMDSoASAFQAw%3D%3D تصاویر کاربران بین المللی]</ref> و همچنین سایتهای عربی<ref>[https://fa.alkawthartv.ir/news/307210 وبسایت خبری الکوثر].</ref> و سایتهای ایرانی<ref>[https://www.shabestan.news/news/1242273/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A7-%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 خبرگزاری شبستان].</ref>، تا همین سالهای اخیر یعنی تاسال1400شمسی معادل 2021م/1442ه وضعیت بنای مسجد به شکل پیشین خود باقی بوده که عبارت است از ساختمانی سفید رنگ با خصوصیاتی که توضیح آن گذشت. اما در حال حاضر دو سال است که مسجد به شکل امروزی خود که در تصاویر پیشرو مشخص میباشد، در آمده است و با حصارهای فلزی از ورود به آن ممانعت میشود. بر اساس تصاویر، مسجد بدون سقف است و دیوارهایی با ارتفاع حدودا یک متر دارد.
| |
|
| |
|
| == تصاویر جدید == | | == تصاویر جدید == |
|
| |
| === وضعیت فعلی مسجد ===
| |
| <gallery> | | <gallery> |
| پرونده:2024-09-05 08 07 29-FHGV+8XH، شارع السيح، الفتح، المدينة المنورة 42312، عربستان سعودی - Google M.png|alt= | | پرونده:2024-09-05 08 07 29-FHGV+8XH، شارع السيح، الفتح، المدينة المنورة 42312، عربستان سعودی - Google M.png|alt= |
خط ۷۱: |
خط ۶۰: |
| </gallery> | | </gallery> |
|
| |
|
| === تصاویر پیش از منع امکان ورود با حصار فلزی ===
| | == تصاویر پیش از منع امکان ورود == |
| <gallery> | | <gallery> |
| پرونده:2024-09-05 08 07 54-FHGV+8XH، شارع السيح، الفتح، المدينة المنورة 42312، عربستان سعودی - Google M.png|alt= | | پرونده:2024-09-05 08 07 54-FHGV+8XH، شارع السيح، الفتح، المدينة المنورة 42312، عربستان سعودی - Google M.png|alt= |
خط ۷۸: |
خط ۶۷: |
| پرونده:2024-09-05 08 09 30-FHGV+8XH، شارع السيح، الفتح، المدينة المنورة 42312، عربستان سعودی - Google M.png|alt= | | پرونده:2024-09-05 08 09 30-FHGV+8XH، شارع السيح، الفتح، المدينة المنورة 42312، عربستان سعودی - Google M.png|alt= |
| پرونده:2024-09-05 08 16 03-Google Maps.png|alt= | | پرونده:2024-09-05 08 16 03-Google Maps.png|alt= |
| </gallery>
| |
|
| |
| == تصاویر قدیمی ==
| |
|
| |
| === تصاویر بعد از ترمیم 1399ه/1979م ===
| |
| <gallery>
| |
| پرونده:مسجد فاطمه3.png|محراب و ورودی
| |
| پرونده:فاطمه زهرا 12.png|alt=
| |
| پرونده:فاطمه زهرا 13.png|alt=
| |
| </gallery>
| |
|
| |
| === بعد از انسداد سال 1419ه ===
| |
| <gallery>
| |
| پرونده:مسجد فاطمه2.png|alt=
| |
| پرونده:مسجد فاطمه4.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد فاطمه5.png|alt=
| |
| </gallery>
| |
|
| |
| === بعد از بازسازی سال 1430ه/2009م ===
| |
| <gallery>
| |
| پرونده:مسجد فاطمه 9.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد فاطمه6.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد فاطمه7.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد فاطمه8.jpg|alt=
| |
| </gallery>
| |
|
| |
| == تصاویر هوایی ==
| |
| <gallery>
| |
| پرونده:مسجد فاطمه 11.jpg|alt=
| |
| پرونده:مسجد فاطمه 10.jpg|alt=
| |
| پرونده:2024-09-12 03 26 36-مسجد فاطمه زهرا (س) - Google Maps.png|alt=
| |
| </gallery> | | </gallery> |
|
| |
|
خط ۱۱۶: |
خط ۷۴: |
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| *'''ذخائر العقبى'''، أحمد بن عبد الله الطبری(المحب الطبری)، مكتبة القدسی لصاحبها حسام الدين القدسی-القاهرة، 1356. | | *'''المهذب'''، القاضي ابن البراج. مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، 1406. |
| *'''المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ'''، عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، جزء الرابع، بیروت، 2011. | | *'''مصباح الزائر'''، السيد ابن طاووس، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث - قم، 1417. |
| *'''آثار اسلامی مکه و مدینه'''،رسول جعفریان، تهران ایران: نشر مشعر. ۱۳۹۰. | | *'''إثارة الترغيب والتشويق (ويليه زيارة بيت المقدس لابن تيمية)'''، محمد بن اسحاق الخوارزمي، مكتبة نزار مصطفي الباز - مكه مكرمه، 1418. |
| | *'''المزار'''، محمد بن جعفر المشهدی، نشر القيوم - قم - ايران، 1419. |
| | *'''رحلة ابن جبير(تذكرة بالأخبار عن اتفاقات الأسفار)'''، ابن جبير، الموسسة العربية للدراسات و النشر - دار السويدي - بيروت - ابوظبي، 2008. |
| | *'''رحلة ابن بطوطة (تحفة النظار في غرائب الأمصار وعجائب الأسفار )'''، ابن بطوطة، اكاديميه المملكه المغربيه - رياض، 1417. |
| | *'''التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفة'''، شمس الدين السخاوی، دار الكتب العلمية - بيروت - لبنان، 1414ه-1993م. |
| | *'''الجواهر الثمينة في محاسن المدنية'''، محمد كبريت الحسيني المدني، دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة الاولی، 1417ه. |
| | *'''الرحلة العياشية۱۶۶۱-۱۶۶۳م'''، عبدالله بن محمد عیاشی، ابوظبی - امارات: دار السويدي للنشر و التوزيع، 2ج، 2006. |
| *'''مساجد الاثریه'''، محمد الیاس عبدالغنی، مطابع الرشید بالمدینة المنورة، الطبعة الثانیة، 1419ه. | | *'''مساجد الاثریه'''، محمد الیاس عبدالغنی، مطابع الرشید بالمدینة المنورة، الطبعة الثانیة، 1419ه. |
| *'''الطبقات الكبرى'''، ابن سعد، دار صادر - بيروت، بیتا.
| |
| *'''المدينه المنوره تطورها العمراني'''، صالح لمعی مصطفی، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1981.
| |
| *'''المغازی'''، واقدی، 2ج، نشر دانش اسلامی، 1405.
| |
|
| |
| *'''وفاء الوفا باخبار دار المصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ۲۰۰۱م. | | *'''وفاء الوفا باخبار دار المصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ۲۰۰۱م. |
| | *'''آثار اسلامی مکه و مدینه'''،رسول جعفریان، تهران ایران: نشر مشعر. ۱۳۹۰. |
| *'''الدرة الثمينة في تاريخ المدينة'''، محمد بن محمود ابن نجار، قاهره - مصر: مکتبة الثقافة الدينية، بیتا. | | *'''الدرة الثمينة في تاريخ المدينة'''، محمد بن محمود ابن نجار، قاهره - مصر: مکتبة الثقافة الدينية، بیتا. |
| | | *'''المدينه المنوره تطورها العمراني'''، صالح لمعی مصطفی، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1981. |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| <references group="یادداشت" responsive="0" />
| |