در حال ویرایش ممالیک (بخش)

== نام ==
ممالیک، جمع مملوک به معنای غلام و بیشتر در مورد غلامان سفید پوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر، که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند،<ref>دولت ممالیک، ص17.</ref> اصالتا از غلامان ترک یا چَرکَسی و  ابتدا جز قراولان مزدور ملِک صالح ایوبی بودند و به تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند. بیش از دو قرن ونیم، دو سلسله از ممالیک به فرمانروایی رسیدند: 1- سلاطین مملوکی بحری (  دولة الاتراک/ دولة الترک ) 2- سلاطین مملوکی بُرجی ( دولت چَرکَسی). ممالیک بحری اصالتاً و بیشتر از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند ولی ممالیک برجی اصالتاً از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز ( سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا).<ref>تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان،ص201.</ref> 

حکومت ممالیک در سال648ق (1250م)  با سقوط ایوبیان و با حکومت عزّ الدین ایبک از ممالیک بحری بر مصر و شام آغاز شد و در سال 923 ق (1517م) با فتح مصر توسط یکی از سلاطین عثمانی (سلطان سلیم اول ) بعد از حدود 275 سال به پایان رسید.<ref>دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص237.</ref> 

سلاطین مملوکی اقدامات گسترده‌ای در مکه و مدینه و بعضاً برای زائران حج و عمدتاً با اهداف سیاسی، مذهبی و با هدف کسب مشروعیت بیشتر انجام دادند.  اما بیشترین و مهمترین این اقدامات تنها از سوی ملک اشرف قایتبای (حک: 901-872ق) انجام شد. در ذیل به جزئیات برخی از این اقدامات اشاره می‌شود: 

در سال ۶۶۴ ق  یک منبر جدید، توسط حاکم مملوکی مصر ملک ظاهر بَیبرَس (حک: 676- 658 ق) برای مسجد  نبوی فرستاده شد.[4] گز ارشی حاکی از آن است که در سال666 ، بیبرس منبر جدید را فرستاده که این منبر از بالا تا پایین پایه‌های آن اندکی بیش از ۷ زراع بود و دری داشت با دو لنگه و در هر لنگه دستگیره‌ای از نقره تعبیه شده بود.[5]      در سال ۶۶۸ به دستور ملک ظاهر بیبرس دور خانه پیامبر(ص) و حضرت زهرا (س)که جزء فضای مسجد بود، نرده کشیدند و از مسجد جدا کردند و تا پیش از این امکان نماز خواندن در خانه پیامبر (ص) وخانه حضرت زهراء (س) وجود داشت.[6] در همین سال  و سال۶۹۴ به فرمان برخی از سلاطین مملوکی مقصوره‌های چوبی بر حجره شریف رسول خدا ساخته شد.[7] مقصوره( اتاقکی ) که در گرداگرد حجره مطهر پیامبر (ص) و خانه حضرت زهرا (س) بنا شد، از مهمترین اقدامات ملک ظاهر بیبرس بود.[8] در سال ۶۷۸ ق  سلطان منصور قلاوون مملوکی (حک:689- 678ق) گنبدی روی قبر مطهر نبوی بنا کرد. در حالی که تا پیش از آن، تنها دیوار این قسمت؛ قدری از دیوار بخش‌های دیگر مسجد بالاتر بود. قبه قلاوون روی قبر مطهر در پایین؛ روی ستون‌های مربعی شکل قرار گرفته اما بخش فوقانی آن، به صورت هشت ضلعی بود.[9] در خود قبه ( گنبد) نیز ورق‌های سربی به کار رفته و پنجره‌ای در آن به کار رفته بود که به سقف  زیرین مسجد، اشراف داشت.[10] این قبه در ایام  ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (حک: ۷۴۸ -۷۵۲ و ۷۵۵ -۷۶۲ ق) تعمیر شد و در عصر ملک اشرف شعبان در سال ۷۶۵ ترمیم و محکم گردید.[11]  در سال ۶۷۸ در خارج از فضای مسجد و در کنار باب السلام، وضوخانه‌ای ساخته شد. از نوسازی‌های این دوران بازسازی چهارمین مناره‌ای است که در زمان  سلیمان بن عبدالملک (حک: 99-96 ق) ویران شده بود.[12] در سال ۶۵۴ سه سال پیش از سقوط عباسیان به دست مغولان آتش سوزی گسترده‌ای در مسجد النبی رخ داد که خلفای عباسی فرصتی برای بازسازی آن نیافتند. از این رو ممالیک مصر معمارانی را برای بازسازی فرستادند. پس از آن  سلطان الناصر محمد بن قلاوون ( حک:۶۹۸ -۷۴۱ ق) سقف‌هایی در قسمت غربی و شرقی مسجد زد و در سال‌های ۷۰۵ و ۷۰۶ رواق‌های دیگری برای مسجد ساخته شد که با اصلاحات دیگری که صورت گرفت، مسجد صورت نخست خود را بازیافت.[13]   در سال ۷۰۶  نیز مناره‌ای در ضلع غربی مسجد نبوی به نام مناره باب السلام  به دستور ملک الناصر محمد بن قلاوون ساخته شد[14] که امروز به همان صورت باقی است.[15] در سال ۷۳۳ ملک ناصر محمد بن قلاوون بعضی از مواضع مسجد قبا را تجدید بنا نمود.[16] در سال ۷۵۵ پسر ناصر بن قلاوون سور مدینه را تجدید بنا کرد.[17] در  سال ۷۶۰ در عصر سلطان صالح اسماعیل بن محمد بن قلاوون قریه‌ای از بیت المال در مصر خریداری شد که آن را برای امور پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی وقف کردند.[18] در قرن هشتم سلطان حسن مملوکی نوه قلاوون مسجد غمامه ( مسجد المصلی ) را تعمیر اساسی کرد.[19] سال ۸۴0 نیز ملک اشرف بَرَ سبای (حک:841  - ۸۲۵ ) غالب سقف مسجد قبا را تجدید بنا کرد. در عصر او دو رواق مسجد النبی نیز تجدید بنا گردید.[20] 

ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که در سال ۶۶۱ق بر کعبه جامه پوشاند.[21] در زمان پادشاهان مملوکی مصر ارسال جامه(پرده) کعبه به وسیله مَحمِل برای نخستین بار به صورت یک سنت درآمد  و در این راستا سلطان بیبرس اولین کسی است که به  ارسال این محمل اقدام کرد.[22]  در سال 720ملک الناصر محمد بن قلاوون سنگهای حجر اسماعیل را تعمیر نمود. در سال736 در عصر او به دستور وی ستونهای اطراف مطاف  نیزتعمیر شد.  بین هر ستون چوبی نصب شد که قندیل‌ها به آن آویزان می‌شد. ملک ناصر وضوخانه‌ای هم در برابر باب علی بنا کرد. صالح اسماعیل ناصر در سال ۷۴۳ق روستایی در اطراف قاهره  به نام«بیسوس» وقف کرد تا درآمد غله آن برای پرده کعبه استفاده شود.  در سال ۷۴۹ امیر فارس الدین از ممالیک ترک اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد و ستون‌های اطراف مطاف را تعمیر نمود. منصور علی بن اشرف مملوکی در سال ۷۸۱ تعمیراتی داشت. وی دری برای کعبه ساخت. برقوق مملوکی در سال ۸۰۱ به اصلاح مروه پرداخت و پله‌های آن را درست کرد.[23] در پی  آتش‌سوزی در سال ۸۰۲ و سوختن سقف‌ها و رواق‌های مسجدالحرام تا باب الباسطیه، امیر الحاج مصری در سال ۸۰۳ از طرف سلطان وقت مملوکی مصر مکلف شد تا آنچه از میان رفته بود اصلاح کند.[24]  ملک الناصر فرج بن بَرَقون  (حک:815-810 ق) از سلاطین مملوکی در مکه در مولِد النبی بنائی ساخت.[25] در عصر او به دلیل آتش سوزی در یکی از بناهای اطراف مسجدالحرام؛ بخش غربی مسجدالحرام در آتش سوخت و امیر بیست ظاهری به نیابت از سلطان مملوکی به بازسازی مسجد پرداخت.[26] در سال ۸۱۷ الغوری اقدامات رفاهی برای زائران مکه فراهم ساخت. از جمله در سمت راست و چپ داخل مسجد از باب ابراهیم در زمین مسجد، انباری از غله درست کرد و از آن برای نیازمندان حجاج مقرری معین نمود. در سمت رکن یمانی مخزنی نیز برای تامین نیاز زائران به آب و مخزنی بزرگ برای جمع آوری آب باران از سطح مسجد درست کرد.[27] در سال ۸۱۹ برای در کعبه بهترین و زیباترین پرده را که تا آن زمان بود درست کردند که روی آن نام سلطان چرکسی مصر نقش شده بود.[28] در تمام دوره مملوکی بنای رواق‌های اطراف  مسجد الحرام، هر از چندی ترمیم و در مواردی از اساس بازسازی می‌شد. بَرَسبای از سلاطین مملوکی  در سال ۸۲۵ بازسازی بخش‌های زیادی از اماکن حرم مکی را که رو به ویرانی نهاده بود بر عهده گرفت.[29] در. در سال ۸۴۲ ناظر سپاه چرا کسی و مدیر حرم که به او «سودون» گفته می‌شد کارهای زیادی در منا و مزدلفه و عرفات کرد و بسیاری از تپه‌های بزرگ خار و صخره‌های بزرگ را که غارتگران پشت آنها پنهان می‌شدند از سر راه عرفات برداشت .[30] در سال ۸۶۵ق ملک ناصر مملوکی معروف به ابوسعید خوش قدم پرده‌ای بوسیله محمل برای کعبه ارسال کرد.[31]   چراکسه در سال 815 منبر چوبین برای مسجد فرستادند. منبرهای دیگری هم از مصر در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ برای مسجد الحرام فرستاده شد. چراکسه حِجر اسماعیل را هم با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر مشکی که آن را از داخل و خارج بپوشاند، فرستادند. چراکسه  در سال ۸۸۱ روی مقام ابراهیم قبه‌ای ساختند.[32] تامین امنیت راه‌های حجاج مصر و شام به مکه نیز از اقدامات ممالیک مصر بود.[33] 

در دوره  مملوکیان؛ ساخت کلید برای درب کعبه نیز مرسوم بودکه با طلاکاری روی آن و با آیاتی از قرآن وگاه اسماء حسنای خداوند که روی آن نوشته می‌شد، تزیین می‌گشت و گاه نام سازنده کلید و اسم خلیفه عباسی که دستور ساخت آن را داده در حاشیه ثبت می‌شد. این کلید با تشریفات خاص و هیئت ویژه که آن را همراهی می‌کرد، از قاهره به مکه فرستاده می‌شد.[34]