در حال ویرایش ممالیک

'''ممالیک (مملوکیان)''' سلسله حکمرانی بودند که حدود سه قرن از 648 قمری تا 923 در [[مصر]] حکومت داشتند. این سلسله نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و مذهبی سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه [[حرمین|حرمین شریفین]] ([[مکه]] و مدینه) ایفا کردند. ممالیک در اصل غلامان ترک و چرکسی بودند که در حکومت [[ایوبیان]] به عنوان نیروی نظامی به کار گرفته شدند و بعدها به مقام‌های بلند نظامی رسیدند و جانشین ایوبیان شدند.

== واژه‌شناسی ==
ممالیک جمعِ «مملوک» به معنای «غلام» است و بیشتر در مورد غلامان سفیدپوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند<ref>دولت ممالیک، ص17.</ref>، اصالتاً از غلامان ترک یا چرکسی بودند و ابتدا به‌عنوان قراولان مزدور ملک صالح ایوبی خدمت می‌کردند. آنان به‌تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند.

== تاریخچه حکومت ممالیک ==
حکومت ممالیک در سال ۶۴۸ق / ۱۲۵۰م با سقوط [[ایوبیان]] و قدرت‌گیری عزالدین ایبک بر [[مصر]] و [[شام]] آغاز شد و در سال ۹۲۳ق / ۱۵۱۷م با فتح مصر توسط سلطان سلیم اول [[عثمانی]]، پس از حدود ۲۷۵ سال، پایان یافت.<ref>دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص237.</ref>

در طول بیش از دو قرن و نیم، دو سلسله از ممالیک به فرمانروایی رسیدند:

* سلاطین مملوکی بحری (دولة الأتراک / دولة الترک) که از سال 648 تا 793 قمری قدرت داشتند.
* سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چرکسی) که از سال 793 تا 923 حاکم شدند.

ممالیک بحری اصالتاً از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند، ولی ممالیک برجی از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا) برخاسته بودند.<ref>تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص201.</ref>

برخی از سلاطین این سلسله مانند بیربرس، قلاوون، ملک الناصر، از شهرت زیادی در تاریخ برخوردار بوده‌اند. از وقایع مهم در دوران این سلسله، پیروزی آنان بر مغولان بود که پیشروی آنان در غرب جهان اسلام را متوقف کرد.

== اقدامات مذهبی و عمرانی ممالیک در حرمین ==
حکومت مملوکیان بر شرایط سیاسی و اجتماعی مکه و مدینه تاثیر گذار بود و بر حجاز سلطه سیاسی داشت.<ref>اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک، ص 67-38</ref> در دوران این حکومت برخی اقدامات عمرانی مهم در حرمین انجام گرفت.

=== خدمات ممالیک در مدینه و مسجدالنبی(ص) ===
فهرستی از اقدمات سلاطین مملوکی در مسجدالنبی و اماکن دیگر مدینه منوره به شرح زیر است:‌

الف) دوره ملک ظاهر بیبرس (حک: ۶۷۶–۶۵۸ق)

در سال ۶۶۴ق، منبر جدیدی برای مسجد نبوی فرستاد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص259.</ref>

در سال ۶۶۸ق، دستور داد نرده‌هایی گرد خانه پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) نصب کنند تا از فضای مسجد جدا شود.<ref>میقات حج، ج26 ص103.</ref>

در همین سال و سال ۶۹۴ق، مقصوره‌های چوبی بر حجره شریف نبوی ساخته شد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص255.</ref>

مقصوره مزبور، که اتاقکی پیرامون حجره مطهر بود، از اقدامات شاخص بیبرس به‌شمار می‌آید.<ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref>

ب) دوره منصور قلاوون (حک: ۶۷۸–۶۸۹ق)

در سال ۶۷۸ق، گنبدی بر قبر مطهر پیامبر(ص) بنا شد که بخش زیرین آن بر ستون‌های مربعی و بخش فوقانی آن به شکل هشت‌ضلعی بود.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص273.</ref>

این گنبد با ورق‌های سربی پوشیده و دارای پنجره‌ای به سقف زیرین مسجد بود.<ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref>

ج) مرمت‌های پسین در گنبد نبوی

در دوره ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (حک: ۷۴۸–۷۶۲ق) و ملک اشرف شعبان (۷۶۵ق)، گنبد مذکور ترمیم و استحکام یافت.<ref>میقات حج، ج26 ص144.</ref>

د) دیگر اقدامات عمرانی در مدینه

ساخت وضوخانه‌ای در کنار باب‌السلام در سال ۶۷۸ق.<ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref>

بازسازی چهارمین مناره که در زمان سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶–۹۹ق) ویران شده بود.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص247؛ اخبار مدینه، ص230.</ref>

در سال ۷۰۶ق، ساخت مناره باب‌السلام به دستور ملک ناصر محمد بن قلاوون که تاکنون باقی مانده است.<ref>اخبار مدینه، ص435؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.</ref>

در سال ۷۳۳ق، بازسازی مسجد قبا.<ref>اخبار مدینه، ص265.</ref>

در سال ۷۵۵ق، تجدید بنای سور مدینه.<ref>اخبار مدینه، ص253.</ref>

در سال ۷۶۰ق، وقف قریه‌ای در مصر برای هزینه‌های پوشش کعبه و حجره مقدسه.<ref>میقات حج، ج26 ص144.</ref>

در قرن هشتم، سلطان حسن قلاوونی مسجد غمامه را بازسازی کرد.<ref>اخبار مدینه، ص439.</ref>

در سال ۸۴۰ق، ملک اشرف برسبای سقف مسجد قبا و دو رواق مسجدالنبی را تجدید بنا نمود.<ref>اخبار مدینه، ص266 و 424.</ref>

=== اقدامات ممالیک در مکه و مسجدالحرام ===
الف) نخستین جامه کعبه

ملک ظاهر بیبرس در سال ۶۶۱ق، نخستین پادشاه مصری بود که بر کعبه جامه پوشاند و سنت ارسال جامه با محمل از مصر را پایه‌گذاری کرد.<ref>میقات حج، ج27 ص56؛ ج39 ص127.</ref>

ب) تعمیرات مسجدالحرام و اماکن مقدس

در سال ۷۲۰ق، ملک ناصر محمد بن قلاوون سنگ‌های حجر اسماعیل را تعمیر کرد.

در سال ۷۳۶ق، ستون‌های اطراف مطاف و وضوخانه‌ای در برابر باب علی ساخته شد.

در سال ۷۴۳ق، صالح اسماعیل ناصر روستای بیسوس را وقف پرده کعبه نمود.

در سال ۷۴۹ق، امیر فارس‌الدین از ممالیک ترک اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص397 و 398.</ref>

در سال ۸۰۱ق، برقوق مملوکی پله‌های صفا و مروه را اصلاح کرد.

پس از آتش‌سوزی سال ۸۰۲ق، امیرالحاج مصری در سال ۸۰۳ مأمور بازسازی مسجدالحرام شد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص399.</ref>

در قرن نهم، ملک ناصر فرج بن برقوق بنایی در محل مولدالنبی ساخت.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص184.</ref>

الغوری در سال ۸۱۷ق انباری از غله و آب‌انبارهایی برای حجاج در مسجدالحرام بنا کرد.<ref>تاریخ مکه، ص403.</ref>

در سال ۸۱۹ق، زیباترین پرده کعبه با نام سلطان چرکسی مصر تهیه شد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>

در سال ۸۲۵ق، برسبای بازسازی گسترده اماکن حرم مکی را انجام داد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص96.</ref>

در سال ۸۴۲ق، اقدامات عمرانی در عرفات، منا و مزدلفه صورت گرفت و موانع طبیعی مسیرها برداشته شد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص398.</ref>

در سال ۸۶۵ق، ملک ناصر مملوکی پرده‌ای برای کعبه فرستاد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص109.</ref>

در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ق، منبرهای چوبی از مصر به مسجدالحرام فرستاده شد.

چرکسی‌ها حجر اسماعیل را با سنگ مرمر بازسازی کرده و قبه‌ای بر مقام ابراهیم در سال ۸۸۱ق ساختند.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>

ج) امنیت زائران

ممالیک مصر راه‌های حجاج مصر و شام به مکه را از راهزنان و ناامنی‌ها پاکسازی کردند.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص405.</ref>

=== ۳. کلیدهای طلایی کعبه ===
در دوره ممالیک، ساخت کلیدهای طلاکاری‌شده برای درِ کعبه با آیات قرآن و اسماء الهی مرسوم بود. گاه نام سازنده و خلیفه عباسی دستوردهنده نیز بر آن ثبت می‌شد. این کلیدها با تشریفات خاص از قاهره به مکه ارسال می‌گردید.<ref>میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95؛ ج41 ص101.</ref>

== اقدامات عمرانی سلطان قایتبای در مکه و مدینه ==
سلطان قایتبای (سلطان مملوکی مصر، قرن نهم هجری) از جمله فرمانروایانی بود که توجه ویژه‌ای به عمران و آبادانی حرمین شریفین ـ مکه و مدینه ـ داشت. وی در دوران حکومت خود، طرح‌های متعددی در بازسازی، مرمت، و توسعه اماکن مقدس، به‌ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی، اجرا کرد. این اقدامات، شامل ساخت بناهای آموزشی، رفاهی و مذهبی و نیز احیای تأسیسات آبی و خدماتی در مسیرهای زیارتی بود.

=== اقدامات عمرانی قایتبای در مکه، بازسازی مساجد و اماکن مذهبی ===
{{ستون-شروع|۲}}

* بازسازی مسجد خیف در منا و ساخت گنبدی بزرگ و مرتفع بر فراز محراب آن در سال ۸۷۴ قمری. <ref>اتحاف الوری، ج۴، ص509.</ref>
* تعمیر و بازسازی مسجد نمره (که با نام‌های مسجد عرفه یا مسجد ابراهیم نیز شناخته می‌شود). <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* مرمت و بازسازی مسجدی بر فراز کوه قُزَح در مشعرالحرام. <ref>سفرنامه حجاز، ص300.</ref>
* احیای منابع آب و قنوات
* لایروبی و احیای قنات عرفات و ساخت آب‌انبار یا مخزن بزرگی در عرفات برای دسترسی آسان‌تر حجاج، به‌ویژه فقرا، به آب در موسم حج. <ref>الارج المسکی، ص280؛ وفاء الوفاء، ج۲، ص234.</ref>
* بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات». <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص (در حدود صد کیلومتری شمال مکه). <ref>وفاء الوفاء، ج۲، ص234.</ref>
* تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* لایروبی آبراه زبیده که به دستور زبیده همسر هارون‌الرشید برای آبرسانی به مکه ساخته شده بود. <ref>میقات حج، ج۱۳، ص143.</ref>
* بازسازی نشانه‌ها و تأسیسات مسجدالحرام
* تجدید بنای انصاب حرم مکی در سال ۸۷۴ ق. <ref>میقات حج، ج۱۶، ص94.</ref>
* ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* ساخت مدرسه‌ای به نام خود در کنار مسجدالحرام برای تدریس فقه مذاهب اربعه، همراه با رباطی شامل ۷۲ حجره برای سکونت فقرا و ایتام. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* ساخت مدرسه‌ای دیگر برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و اختصاص سهمیه سالانه گندم برای ساکنان فقیر و یتیم این بناها. <ref>منائح الکرم، ج۳، ص۸۱–۸۵؛ تاریخ مکه (سباعی)، ص۳۹۵–۳۹۶.</ref>
* احداث باب قایتبای در مسجدالحرام، که از مدرسه قایتبای به مسجد باز می‌شد و ساخت مناره‌ای بر بالای آن. <ref>منائح الکرم، همان؛ تاریخ مکه، همان.</ref>
* تعویض سالانه پرده کعبه. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* ساخت سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام. <ref>جستاری بر تاریخ مکه، ص493.</ref>
* تأسیس کتابخانه‌ای در مکه با شمار زیادی از کتاب‌ها. <ref>منائح الکرم، ج۳، ص۸۵–۸۶.</ref>
{{پایان}}
=== اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه ===
اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره تقسیم می‌شود:

==== الف) اقدامات پیش از آتش‌سوزی (۸۷۹ تا ۸۸۱ ق) ====

* مرمت دیوارها و سقف‌های شامی و رواق جبرئیل.
* تعمیر بخش شرقی مقصوره (دیوار مثلثی‌شکل اطراف قبر شریف) و تجدید سقف روضه مطهر و گنبد مرقد نبوی. <ref>تعمیر و توسعه مسجد نبوی، ص141؛ مدینه‌شناسی، ج۱، ص57.</ref>

==== ب) اقدامات پس از آتش‌سوزی (۸۸۶ ق به بعد) بازسازی و توسعه مسجدالنبی ====

* بازسازی مناره اصلی کنار قُبّة الخضراء. <ref>التحفه اللطیفه، ص382.</ref>
* بازسازی دیوارها، ستون‌ها و سقف‌ها؛ ساخت گنبدی بر فراز محراب عثمانی؛ احداث سه گنبد دیگر (مجارید) در اطراف آن و دو گنبد بر بالای ورودی باب‌السلام. <ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۲، ص156؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص219.</ref>
* ارسال منبری از سنگ مرمر برای مسجدالنبی در سال ۸۸۹ق پس از سوختن منبر پیشین در آتش‌سوزی ۸۸۶ق. <ref>التحفه اللطیفه، ج۲، ص382.</ref>
* بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی (که بنای فعلی نیز یادگار همان دوران است). <ref>التحفه اللطیفه، ج۲، ص382.</ref>
* مرمت گنبد پیامبر(ص) در سال ۸۸۷ق (معروف به «قبة الزرقاء» یا گنبد نیلگون) و توسعه‌ای در شرق مسجد به مساحت حدود ۱۲۰ متر مربع. <ref>اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109.</ref>
* ساخت گنبدی بر فراز حجره حضرت فاطمه(س). <ref>مدینه‌شناسی، ج۱، ص84.</ref>
* تجدید بنای حجره شریف (ضریح مطهر) در دو مرحله: یکی در سال ۸۸۱ق پیش از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ق پس از حریق. <ref>اخبار مدینه، ص215.</ref>
* بازسازی گنبد مطهر و مناره اصلی پس از ایجاد شکاف؛ تخریب کامل مناره، گودبرداری و استحکام‌سازی بنیاد آن، سپس ساخت مجدد مناره‌ای به ارتفاع ۶۰ متر که تا امروز پابرجاست. <ref>تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.</ref>
* تعمیر دوباره مناره اصلی پس از آسیب ناشی از صاعقه در صفر ۸۹۸ق. <ref>مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.</ref>
* ساخت مناره‌ای جدید در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ق، متصل به مدرسه محمودیه؛ این مناره در توسعه نخست سعودی‌ها از بین رفت. <ref>مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.</ref>
* احداث ۳۰۵ ستون جدید در بازسازی مسجد پس از آتش‌سوزی. <ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.</ref>
* تهیه قندیل‌ها، چلچراغ‌ها و نسخه‌های قرآن جایگزین برای مواردی که در آتش سوخته بودند. <ref>تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146؛ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص247؛ مدینه‌شناسی، ج۱، ص59.</ref>
* تأسیس مدارس، کاروانسراها و بناهای خدماتی در اطراف مسجدالنبی. <ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص219.</ref>

==== عمران سایر اماکن مدینه ====

* تجدید مناره مسجد قُبا و بازسازی دیوار غربی آن در سال ۸۷۷ق. <ref>اخبار مدینه، ص266.</ref>
* توسعه و بازسازی مقبره و حرم حضرت حمزه(ع) در سال ۸۹۳ق و ساخت ضریح آهنین بر قبر ایشان. <ref>تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۲، ص159؛ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298.</ref>
* حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای استفاده زائران و نصب پلکان جهت دسترسی به آب. <ref>تاریخ معالم المدینه، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۱، ص187.</ref>
* ساخت وضوخانه‌های متعدد در محدوده حرم حضرت حمزه. <ref>اخبار مدینه، ص297–298.</ref>
* مرمت قبه قبور همسران پیامبر(ص) در بقیع در سال ۸۹۵ق. <ref>اخبار مدینه، ص296.</ref>
* بازسازی بخشی از دیوار پیرامون شهر مدینه (سور مدینه). <ref>اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.</ref>
* وقف املاک و آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات و ارسال آن به مردم مدینه. <ref>الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص247.</ref>

== بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری) ==
'''بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)'''، مجموعه‌ای از بازسازی‌ها و اصلاحات در بنای مسجد‌النبی است که در عصر حکومت ممالیک بحری (648-792ق.) مصر صورت گرفت. این حکومت پس از سقوط خلافت عباسی، بر حجاز و مکه و مدینه استیلا داشتند. سلاطین [[مملوکی]] کار بازسازی [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] را که در اواخر دولت عباسی دچار آتش‌سوزی شده بودند برعهده گرفتند.

در عصر ممالیک بحری مهم‌ترین ساخت‌ و ساز‌ها در مسجد‌النبی در دوران سلطنت سلطان [[بیبرس بندقداری|بیبرس]] (676-658ق) و سلطان قلاوون (698-708) انجام شد.  تعمیر سقف و ایجاد دو سقف زیرین و بالایی برای مسجد و ساخت مقصوره چوبی دور مقبره نبوی از مهم‌ترین اقدامات عصر بیبرس، و ساخت نخستین گنبد بر مقبره نبوی که به نام قبه البیضاء شناخته می‌شد از مهم‌ترین اقدامات در دوره قلاوون است.

==== نورالدین بن عزالدین ====
در دوره سلطنت نور الدین بن عز الدین (۶۵۷-655 ق./59-1257م.) اولین بازسازی پس از آتش‌سوزی اواخر دوره [[بنی‌عباس|عباسی]] صورت گرفت. البته در اواخر دوره [[بازسازی مسجدالنبی (دوره عباسی)|مستعصم]] قبل تسلط مغول بر بغداد، سقف [[ضریح پیامبر|حجره نبوی]] و اطراف آن تا دیوار شرقی، تا [[باب جبرئیل]] و از جنوب تا دیوار قبله و از غرب تا [[منبر پیامبر|منبر]] ساخته شده بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref>

در این زمان، معماری مسجد تا [[باب السلام (ابهام‌زدایی)|باب‌السلام]] در دیوار غربی ادامه یافت. پادشاه یمن، مظفر شمس‌الدین یوسف، نیز در سال 656 منبری را برای مسجد ارسال نمود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص79]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>

==== سیف الدین قُطُز ====
کار بازسازی زمان در زمان سیف الدین [[قطز]] (658-655ق./1260-1257م.) ادامه یافت. بازسازی در جهت جنوبی یعنی جناح قبله از باب‌السلام و [[باب الرحمه (ابهام‌زدایی)|باب‌الرحمه]] در جهت غربی تا باب جبرئیل و باب‌النسا در جهت شرقی تکمیل شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>

==== سلطان بیبرس ====
{{بیشتر|بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)}}در زمان حکومت بیبرس (676-658ق/1277-1260م.) تعمیر سقف مسجد کامل شد. سقفی بالای سقف مسجد ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref> اما سقف شمالی فقط یک سقف داشت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص80]</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>

همچنین در این زمان، [[گلدسته|مناره‌ها]]، درها، مخازن و همه اثاث مسجد، تجدید شد. مصالح بازسازی نیز برحسب نیاز همواره تأمین می‌شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>

در مکان نمازگزاردن پیامبر محرابی مجوف (کنده شده در دیوار) قرارگرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=211 عماره المسجد النبوی، ص 227]</ref>

=== سلطان قلاوون ===

==== ساخت اولین گنبد بر قبر پیامبر(ص) ====
در زمان سيف الدين قلاوون (678-689) به سال 678 قمری برای اولین بار بر مقبره نبوی [[گنبد مسجدالنبی|گنبد]] قرار گرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=221 عماره المسجدالنبوی، ص 237]</ref> از این گنبد با نام [[قبه البیضاء]] نیز یاد شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=223 عماره المسجد النبوی، ص239]</ref> این گنبد، همان گنبد اصلی [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] است که در دوره‌های بعد تکامل یافته‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=221 عماره المسجدالنبوی، ص 237]</ref> سطح مقطع این گنبد، مربع و بالای آن هشت ضلعی بود. جنس این گنبد از چوب و بر ستون‌ها قرار داشت. روی آن با سرب پوشانده شده بود. این گنبد دارای پنچره‌ای بود که مشرف بر سقف زیرین مسجد بود. سقف زیرین با مشمع پوشانده شده بود سطح نزدیک گنبد با سرب احاطه شده‌ بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=384 وفاالوفا، ج2، ص 384]</ref>ناظر ساخت گنبد، کمال‌الدین بن برهان ربعی بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=385 وفاالوفا، ج2، ص385]</ref>

==== ساخت وضو‌خانه ====
در این دوره، در سال 686ق./1287م. وضوخانه‌ای در خارج مسجد، نزدیک باب السلام ساخته‌شد. ناظر ساخت آن علاءالدین، معروف به اقمر بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref>

=== زین الدین کَتبُغا ===
در این دوره، [[کتبغا]]، در سال 694قمری، پنجره مشبک دائره‌ای شکل را به [[ضریح پیامبر|مقصوره]] چوبی اضافه کرد و مقصوره را تا سقف بالا برد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=388 وفاالوفا، ج2، ص 388]</ref>

=== ناصرمحمدبن قلاوون ===
[[محمدبن قلاوون]] (698-708) در سال 701ه/1301م، سقف مقبره نبوی را مرمت نمود. و در سال‌های 6-705 سقف رواق‌های شرقی و غربی مقابل صحن را بازسازی  کرد و آن را با سقف شمالی که در دوره بیبرس ساخته شده بود هم تراز کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref>

در این دوره، شیخ‌الحرم<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref>، مأذنه جنوب غربی (مأذنه باب السلام<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref>) را با ارتفاع 95 ذراع (47/31 متر) احیا کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref>هزینه این کار را  از ذخایر حرم نبوی و نیز وجه حاصل از فروش ذخائر موجود، فراهم کردند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=125 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 125]</ref>

سمهودی احیای [[مأذنه شمال غربی]] را نیز در این دوره و در سال 706 ذکر کرده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref>

قسمت های مسقف از سمت سایبان قبله، گسترش یافت. در کنار این [[صحن]] دو رواق موازی با دیوار قبله با طاق‌هایی که تا آن زمان در آن‌جا معهود نبود ایجاد شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref> بدین ترتیب در سال 729 قمری، دو رواق به رواق‌های جناح جنوبی اضافه شد و تعداد رواق‌ها به 7 رواق رسید.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref>

=== سلطان ناصر‌الدین حسن ===
در دوره حکومت سلطان ناصر الدین حسن (755-762) دوره اصلاحاتی بر گنبد مقبره نبوی انجام شد و پوشش سربی آن بازسازی شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=125 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 125]</ref>

=== سلطان شعبان ===
آخرین اصلاحات ممالیک بحری در زمان [[سلطان شعبان]] انجام شد. در سال 765 گنبد مقبره نبوی مرمت شد.

در سال 767 نیز بر روی دیوارهای مسجد، کنگره ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=125 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 125]</ref>

== فهرست سلاطین مملوکی ==

=== ممالیک بحری ===
{{ستون-شروع|3||فاصله=۲}}
# المنصور نورالدین، معز‌الدین آیبک (648-655)
# المنصور نورالدین علی (655-657)
# المظفر سیف‌الدین قطز (657-658)
# [[بیبرس بندقداری|بیبرس البندقداری]] (658-676)
# ناصر الدین محمد برکه (676-678)
# بدرالدین سلامش (678)
# سیف الدین قلاوون (678-689)
# صلاح الدین خلیل (689-693)
# ناصر الدین محمد بن قلاوون (693-694)
# زین الدین کتبغا (694-696)
# حسام الدین لاجین (696-698)
# ناصر الدین محمد بن قلاوون (698-708)
# رکن‌الدین بیبرس الجاشنگیر (708-709)
# ناصر الدین محمد بن قلاوون  (نوبت سوم) (709-741)
# سیف‌الدین ابوبکر (74-742)
# علاء الدین کجک (742)
# امیر احمد علی (742-743)
# ملک الصالح اسماعیل (743-746)
# ملک الکامل شعبان (746-747)
# زین‌الدین حاکی بن ناصر محمد (747-748)
# ابوالمحاسن حسن (748-752)
# صلاح ایدن محمد بن قلاوون (752-755)
# ابوالمحاسن حسن  (بار دوم) (755-762)
# صلاح‌آدلین محمد بن سلطان حاجی (762-764)
# زین الدین شعبان بن حسین (764-778)
# علی بن شعبان (778-783)
# الامیر حاج (783-784)
{{پایان}}

=== ممالیک برجی ===
{{ستون-شروع|3||فاصله=۲}}
# الظاهر سیف الدین برقوق (784-790)
# الظاهر سیف‌الدین برقوق (792-801)
# فرج بن برقوق (801-815)
# خلیفه مستعین بالله (815)
# المؤيد ابوالنصر شيخ المحمودي
# الملك‌المظفّر احمد بن مؤيد 824
# الملك‌الظاهر السلطان ططر (سه ماه) 824
# الملك‌الصالح السلطان محمد بن ططر 824-825
# الملك‌الأشرف برسباي 825-841
# الملك‌العزيز ابوالمحاسن يوسف 841-842
# الملك‌الظاهر السلطان جقمق 842-857
# الملك‌المنصور عثمان بن جقمق 857
# الملك‌الاشرف امير اينال‌العلايي 857-865
# الملك‌المؤيد احمد بن اينال 865
# الملك‌الظاهر خشقدم 865-872
# الملك‌الظاهر امير يلباي 872
# الملك‌الظاهر تمربغا 872
# الملك‌الأشرف سلطان قايتباي 872-901
# الملك‌الأشرف (الملك‌الناصر) محمد بن قايتباي (صاحب اللقبين) 901-904
# الملك‌الظاهر قانصوه الأشرفي 904-905
# الملك‌العادل طومان باي اول 906
# القانصوه الغوري 906-922
# الملك‌الأشرف طومان باي ثاني 923
{{پایان}}

== خلاصه بازسازی مسجدالنبی در دوره ممالیک ==

=== دوره ممالیک بحری ===
{{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)}}ممالیک بحری(648-792ق.) مصر، پس از استیلا بر حرمین، بازسازی مسجدالنبی را مدنظر قراردادند.

از مهم‌ترین اقداماتی که در این دوره انجام گرفته می‌توان به ساخت مقصوره در اطراف قبر نبوی، محراب نبوی در دوره بیبرس و نیز ساخت گنبد بر قبر پیامبر در دوره قلاوون اشاره کرد.

==== دوره بیبرس ====
{{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)}}دوره بیبرس، اقدامات زیادی در مسجدالنبی صورت گرفت. مهمترین آن‌ها ساخت مقصوره در اطراف قبر نبوی بود که خانه حضرت را نیز شامل می‌شد.

ساخت محراب در مکان مصلی پیامبر از دیگر اقدامات این دوره است.

=== دوره ممالیک برجی ===
{{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (ممالیک برجی)}}ممالیک برجی، پس از ممالیک بحری، اختیار حرمین را در دست گرفتند.

مهمترین اقدامات سلاطین این دوره فرستادن منبر برای مسجد در زمان برقوق و مؤید، بازسازی سقف در کنار مناره سنجاریه در زمان برسبای، بازسازی سقف مقبره نبوی در زمان جقمق،  ساخت [[محراب سلیمان قانونی|محراب حنفی]] در زمان اشرف اینال، ساخت گنبد بزرگ بر مقبره نبوی در زمان قایتبای بوده‌است.

== بازسازی مسجدالنبی (ممالیک برجی) ==
پس از استیلاء ممالیک برجی بر [[مصر]] و در اختیارگرفتن [[حرمین]] از سوی آنان، مورد توجه سلاطین مملوکی قرارگرفت.

مهمترین بازسازی این دوره در زمان [[بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)|قایتبای]] انجام گرفت، چراکه در این زمان [[آتش‌سوزی دوم در مسجدالنبی|آتش‌سوزی]] گسترده‌ای در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] رخ داد و مسجد از نو بازسازی شد.

ساخت [[محراب سلیمانی|محراب حنفی]] به‌وسیله [[محراب سلیمانی|شیخ طوغان]] در زمان [[اشرف اینال]] از دیگر اقدامات مهم این دوره به‌شمار می‌رود.

در زمان دیگر سلاطین تعمیرات جزئی انجام گرفت، بدین ترتیب که در زمان [[برسبای]] سقف مسجد در جوار مناره سنجاریه بازسازی شد و در زمان [[جقمق]] سقف [[قبر پیامبر|مقبره نبوی]] تعمیر شد.

همچنین در زمان [[برقوق]] و [[مؤید]] نیز برای مسجد، [[منبر پیامبر|منبر]] فرستاده شد.

=== برقوق ===
در سال 797 قمری برقوق، منبری برای مسجد فرستاد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=126 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126]</ref>

=== مؤید ===
در سال 820 قمری سلطان مؤید، منبری را برای مسجد فرستاد که جایگزین [[منبر پیامبر|منبر]] اهدایی برقوق شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=126 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126]</ref>

=== برسبای ===
در دوران برسبای، دو رواق مشرف بر [[صحن]] که در زمان محمدبن قلاوون، در جناح جنوبی به مسجد اضافه شده بود، مرمت شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=126 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126]</ref>

بخشی از سقف جناح شمالی در جوار [[گلدسته|مأذنه]] شمال‌شرقی(سنجاریه)، نیز بازسازی شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=126 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126]</ref>

ناظر این اقدامات، مقبل قدیدی بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref>

=== جقمق ===
در دوره جقمق، بازسازی سقف مسجد،<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=126 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126]</ref> بویژه سقف [[قبر پیامبر|مقبره نبوی]] در سال 853 قمری صورت گرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref>

در جهت شمالی، مأذنه‌ای که در دوره بیبرس ساخته‌شده بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref>([[مأذنه شمال غربی]]: چوبین)، دری قرار گرفت و بالای آن طاقچه‌ای(رف) ساخته شد. زمینش نیز تا حد صحن با مرمر فرش شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=126 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126]</ref>

سطح بین [[ضریح پیامبر|مقصوره]] و دیوار دور مقبره نیز با مرمر و رخام پوشانده شد.

دیوار جنوبی نیز به همین ترتیب با مرمر مزین شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=127 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 127]</ref>

ناظر این اصلاحات، امیر بردبک ناصری بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref>

=== اشرف اینال ===
در دوره اشرف اینال، طوغان شیخ، [[محراب|محرابی]] در غرب منبر، برای [[حنفی]] مذهب‌ها (مکانی بعدا محراب سلیمان قانونی در آن ساخته‌شد) ساخت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=127 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 127]</ref>

این محراب در سمت راست مقبره نبوی، کمی پایین‌تر از موقعیت کنونی آن ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=127 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 127]</ref>

=== قایتبای ===
{{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)}}بازسازی در دوره قایتبای طی دو مرحله صورت گرفت.

مرحله اول قبل از حریق: این دوره با یک وقفه یک‌ساله مجدد از سرگرفته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref>

در این دوره طاق‌های مشرف بر صحن در جهت شرقی و در پی آن سقف رواق تخریب شد. ستون‌ها از سرب ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref>

گنبد داخلی روی مقبره پیامبرساخته شد و به‌جای سقف چوبی قرار گرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=83 المدینه المنوره، ص 83]</ref>

مرحله بعد از حریق دوم، مربوط به آتش گرفتن مسجد در اثر صاعقه بود. در اثر این حریق، همه چیز جز گنبد داخلی قبر نبوی از بین رفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=84 المدینه المنوره، ص 84]</ref>

مهمترین بازسازی‌های این دوره عبارت بود از:

* ساخت [[گنبد]] بزرگ برای مسجد که در مکان بالای [[روضه شریفه]] قرارداشت<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=421 وفاءالوفا، ج2، ص 421]</ref>
* بازسازی و توسعه محراب عثمانی و ساخت [[گنبد]] بر روی آن مکان<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=85 المدینه المنوره، ص 85]</ref>
* احیای محراب پیامبر<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=85 المدینه المنوره، ص 85]</ref>
* توسعه‌ در جهت شرقی مسجد <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=421 وفاالوفا ج2 ص 421]</ref>
* رنگ‌آمیزی سقف مسجد با رنگ لاجوردی<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=85 المدینه المنوره، ص 85]</ref>

== جستارهای وابسته ==

* [[مسجدالنبی]]
* [[بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)]]

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}

* '''عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ'''، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.


* '''عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی'''، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

* '''المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری'''،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م 

* '''وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی'''،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001
آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان  رسول، تهران، مشعر، 1390. 

 ''' اتحاف الوری باخبار ام القری، ابن فهد عمر بن محمد (م۸۸۵ ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری، 1983

  اخبار مدینه ( ترجمه خلاصه الوفا ء باخبار دارالمصطفی )، سمهودی نورالدین  (م۹۱۱ ق)، ترجمه سید کمال حاج سید جوادی،  تهران، نشر مشعر، 1376 

              الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک والخلفاء، علی بن عبدالقادر (م ۱۰۷۰ ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و... ، مکه،  مکتبه التجاریه، مصطفی احمد الباز، 1416 

              الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام، نهروالی محمد بن احمد (م990ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و ...، مکه مکرمه، المکتبه التجاریه، 1416 

تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.

تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، دیار بکری حسین بن محمد (م۹۶۶ ق )، بیروت، دار صادر، بی تا. 

             

              تاریخ  معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً ، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419

              تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385 

              تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان اصغر، تهران، نشر مشعر،1374. 

              تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام  و المشاعر العِظام والحرم و وُلاتها الفِخام، مالکی مکی محمد بن احمد(م ۱۳۲۱ق)، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی،1424.                                                                                                           

              التحفه اللطیفه  فی تاریخ المدینه الشریفه،  سخاوی محمد بن عبدالرحمان (م ۹۰۲ق)، مدینه، فهرسه مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1430.

              تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی،  عبد القادر انصاری  - ناجی محمد حسن ،  ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر مشعر1385.

              جستاری بر تاریخ مکه، فیض عباس،  به کوشش جمال الدین محمد فیض،  قم، کمال الملک، 1383.

دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، عصام محمد شبارو، تحقیق د. شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱. 

ساختمان حرم شریف نبوی، د. سلمی سمر دملوجی،  تهران، نشر مشعر، 1377.

ساختمان مسجدالحرام -مکه مکرمه،  د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.                                                                 

سفرنامه حجاز، لبیب البتنونی محمد، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، بی تا.

شرق نزدیک در تاریخ، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)،  تهران، انتشارات علمی فرهنگی،  1382.                               

مدینه شناسی، نجفی محمد باقر، تهران ، خرمایستان،1367. 

مرآه الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377.

              معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی عبدالعزیز، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 2007.

              منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و وُلاه الحرم، سنجاری علی بن تاج الدین(م ۱۱۲۵ ق )، تحقیق جمیل عبدالله محمد، مکه، جامعه ام القری، 1419.

              میقات حج، فصلنامه، تهران، نشر مشعر. 

وفاء الوفاء  باخبار دار المصطفی، سمهودی علی بن عبدالله (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006.
----


[4] - آثار اسلامی مکه و مدینه،259.

[5] - میقات حج،ج91 ص109.

[6] - میقات حج،ج26 ص103.

[7] - آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 255.

[8] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[9] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص 273.

[10] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[11] - میقات حج، ج26 ص144.

[12] - ساختما ن حرم شریف نبوی،ص 25.

[13] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص247؛ ونگ: اخبار مدینه،ص230.

[14] - اخبار مدینه،ص435. 

[15] - نگا: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.

[16] - اخبار مدینه، ص265.

[17] - اخبار مدینه،ص 253.

[18] - میقات حج، ج26 ص144.

[19] - اخبار مدینه،ص439.

[20] - اخبار مدینه، ص266 و 424.

[21] - میقات حج، ج27 ص56.

[22] - میقات حج،ج39 ص127.

[23] - تاریخ مکه (سباعی)،ص397 و 398.

[24] - تاریخ مکه (سباعی) ،ص 399.

[25] - آثار اسلامی مکه و مدینه ،ص 184.

[26] - ساختمان مسجد الحرام ،ص28.

[27] - تاریخ مکه ، ص403س

[28] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 402.

[29] -آثار اسلامی مکه ومدینه، ص 96.

[30] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 398.

[31] - آثار اسلامی مکه ومدینه، ص109.

[32] - تاریخ مکه (سباعی)، ص402.

[33] - تاریخ مکه ( سباعی )، ص405. 

[34] - میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95 و ج41 ص101.

[35] - تحصیل المرام ج1 ص532.

[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.

[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[38] -- الارج المسکی، ص280.

[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[41] - سفرنامه حجاز،ص300.

[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[44] - میقات حج،ج16 ص94.

[45] - میقات حج،ج13 ص143.

[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.

[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان. 

[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.

[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.

[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.

[54] - التحفه اللطیفه،ص382.

[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.

[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382

[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.

[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109

[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.

[60] - اخبار مدینه،ص215.

[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.

[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.

[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.

[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.

[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.

[68] - اخبار مدینه،ص266.

[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.

[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298

[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.

[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.

[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.

[74]- اخبار مدینه،ص296.

[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.

[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.
[[رده:تاریخ حجاز]]
[[رده:ممالیک]]
[[رده:بناهای تاریخی مکه و مدینه]]