در حال ویرایش ممالیک

'''{{جعبه اطلاعات خاندان

| نام = ممالیک

| نام کامل = خاندان مملوکیان

| محل حکومت = مصر و حجاز

| سرسلسله = المنصور نورالدین، معز‌الدین آیبک (648-655)

| مهم‌ترین اقدامات = نفوذ بر مکه و مدینه - تقابل با مغولان

| مناصب مهم =

'''ممالیک''' یا مملوکیان سلسله‌ای از حاکمان ترک و چـَرکَس، در مصر بودند. ایشان از 648 تا 923قمری، حدود سه قرن بر [[مصر]] حکومت کردند. سلسله ممالیک نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و مذهبی سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه [[حرمین|حرمین شریفین]] ایفا کردند. در [[فهرست سلاطین مملوکی]] حاکمان متعددی به چشم می‌خورند که در بازسازی و تغییرات [[مسجد النبی]] نقش داشته‌اند.

فرمانروایان ممالیک همچنین به عمران و آبادانی [[مکه]] و [[مدینه]] اهتمام ورزیدند. در دوران حکومت ممالیک، طرح‌های متعددی در بازسازی، مرمت و توسعه اماکن مقدس، به‌ویژه [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] و [[مسجد النبی|مسجدالنبی]]، اجرا شد. این اقدامات، شامل ساخت بناهای آموزشی، رفاهی، مذهبی، تأمین امنیت راه‌ها برای زائرین و نیز احیای تأسیسات آبی و خدماتی در مسیرهای زیارتی بود.

ممالیک جمعِ «مملوک» به معنای «غلام»، بیشتر در مورد غلامان سفیدپوست به کار می‌رود. ممالیک به سلاطینی گفته می شود که در طول سه قرن همزمان بر [[مصر]] و [[شام]] حکومت می کردند.<ref>دولت ممالیک، ص17.</ref> ممالیک اصالتاً از غلامان اقوام ترک یا چـَرکَس بودند. ایشان در ابتدا به‌عنوان قراولان مزدور [[ایوبیان|سلسله ایوبی]](1174-1254م.) خدمت می‌کردند که به‌تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند.<ref>تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص201.</ref>

حکومت ممالیک در سال ۶۴۸قمری/۱۲۵۰میلادی با سقوط [[ایوبیان]] و قدرت‌گیری عزالدین ایبک بر [[مصر]] و [[شام]] آغاز شد پس از حدود 275 سال، سلطان سلیم اول عثمانی، در سال ۹۲۳قمری/۱۵۱۷میلادی مصر را فتح کرد و به حکومت ممالیک پایان داد.<ref>دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص237.</ref>

برخی از سلاطین این سلسله مانند [[بیبرس]]، [[قلاوون]]، ملک الناصر، از سایر حاکمان این سلسله از شهرت بیشتری برخوردارند. از مهمترین وقایع دوران این سلسله، پیروزی آنان بر مغولان بود که پیشروی آنان در غرب جهان اسلام را متوقف کرد.<ref>تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام، ص202.</ref>

حکومت مملوکیان بر شرایط سیاسی و اجتماعی [[مکه]] و [[مدینه]] تاثیر گذار بود و بر حجاز سلطه سیاسی داشت.<ref>اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک، ص 38-67.</ref> این حکومت اقدامات عمرانی مهمی در مکه، مدینه و اماکن مذهبی این دو شهر انجام دادند.

{{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)}}در دوران استیلای ممالیک بحری (۶۴۸–۷۹۲ق.) بر [[حرمین شریفین|حرمین]] و پس از [[آتش‌سوزی مسجدالنبی در سال 654ه.ق|آتش‌سوزی مسجدالنبی]] در اواخر [[خلافت عباسیان|خلافت عباسی]]، بازسازی گسترده‌ای در [[مدینه]] انجام گرفت. نخستین تعمیرات در زمان نورالدین بن عزالدین آغاز شد<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref> و سپس در دوره [[بیبرس بندقداری|بَیبَرْس]] سقف مسجد به‌طور کامل بازسازی و سازه جدیدی برای [[محراب النبی|محراب نبوی]] ساخته شد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص255؛ میقات حج، ج26، ص103.</ref> در عهد سیف الدین قلاوون برای نخستین بار گنبدی بر فراز [[قبر پیامبر|مقبره پیامبر(ص)]] بنا شد که به «[[گنبد مسجدالنبی|قبه‌البیضاء]]» شهرت یافت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=384 وفاالوفا، ج2، ص384 و 385]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=221 عماره المسجدالنبوی، ص 237]؛  ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref> در دوره‌های بعد، سلاطینی چون ناصرمحمد بن قلاوون، ناصرالدین حسن و شعبان نیز بخش‌هایی چون [[مناره‌های مسجدالنبی|مناره‌ها]]، سقف‌ها، رواق‌ها و پوشش گنبد را مرمت کردند و بدین‌سان، [[مسجدالنبی]] شکل معماری منسجم‌تری یافت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref>

* ساخت [[مناره‌های مسجدالنبی|مناره]] باب‌السلام به دستور ملک ناصر محمد بن قلاوون که تاکنون باقی مانده است.(سال ۷۰۶ق.)<ref>اخبار مدینه، ص435؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.</ref>

با توجه به اهمیتی که [[شهر مکه]] برای ممالیک داشته است ایشان اقدامات مهمی در بازسازی و رسیدگی به این شهر انجام دادند:

* نخستین [[پرده کعبه|جامه کعبه]]: ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که بر کعبه جامه پوشاند و سنت ارسال جامه با محمل از مصر را پایه‌گذاری کرد.(سال ۶۶۱ق.)<ref>میقات حج، ج27 ص56؛ ج39 ص127.</ref>

* تعمیر سنگ‌های [[حجر اسماعیل]] توسط ملک ناصر محمد بن قلاوون (سال ۷۲۰ق.)

* ساخت ستون‌هایی در اطراف مطاف و بنا شدن وضوخانه‌ای در برابر [[باب علی در مسجدالحرام|باب علی]](سال ۷۳۶ق.)

* وقف روستای بیسوس برای پرده کعبه توسط صالح اسماعیل ناصر(سال ۷۴۳ق.)

* تعمیر [[مسجدالحرام]] توسط امیر فارس‌الدین (سال ۷۴۹ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص397 و 398.</ref>

* اصلاح پله‌های [[صفا و مروه]] توسط برقوق مملوک(سال ۸۰۱ق.)

* بازسازی مسجدالحرام پس از آتش‌سوزی در سال ۸۰۲قمری توسط امیرالحاج مصری<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص399.</ref>

* ساخت انبار غله و چندین آب‌انبار برای حجاج در مسجدالحرام توسط الغوری(سال ۸۱۷ق.)<ref>تاریخ مکه، ص403.</ref>

* تعویض پرده کعبه با نام سلطان چرکسی مصر(سال ۸۱۹ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>

* بازسازی گسترده اماکن حرم مکی به دست برسبای(سال ۸۲۵ق.)<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص96.</ref>

* اقدامات عمرانی در [[عرفات]]، [[منا]] و [[مزدلفه]] و برداشتن موانع طبیعی مسیرها(سال ۸۴۲ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص398.</ref>

* ملک ناصر مملوکی پرده‌ای برای کعبه فرستاد.(سال ۸۶۵ق.)<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص109.</ref>

* ارسال منبرهای چوبی از مصر به مسجدالحرام(سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ق.)

* بازسازی حجر اسماعیل با سنگ مرمر و ساخت و قبه‌ای بر [[مقام ابراهیم(ع)|مقام ابراهیم]](سال ۸۸۱ق.)<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>

در دوره ممالیک، ساخت کلیدهای طلاکاری‌شده برای درِ [[کعبه]] با آیات قرآن و اسماء الهی مرسوم بود. گاه نام سازنده و [[عباسیان|خلیفه عباسی]] دستوردهنده نیز بر آن ثبت می‌شد. این کلیدها با تشریفات خاص از [[قاهره]] به [[مکه]] ارسال می‌گردید.<ref>میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95؛ ج41 ص101.</ref>

* '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، جعفریان  رسول، تهران، مشعر، 1390ش.

* '''اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء باخبار دارالمصطفی)'''، سمهودی نورالدین  (م.۹۱۱ق.)، تهران، نشر مشعر، 1376ش.

* '''تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان'''، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384ش.

* '''تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه(۱۳۴۴ق.)'''، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385ش.

* '''تاریخ  معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً'''، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419ق.

* '''ساختمان حرم شریف نبوی'''، سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377ش.

* '''سفرنامه حجاز'''، لبیب البتنونی محمد، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، بی‌تا.

* '''شرق نزدیک در تاریخ'''، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان،  تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1382ش.

* '''میقات حج'''، فصلنامه، تهران، نشر مشعر.

* '''وفاء الوفاء  باخبار دار المصطفی'''، سمهودی علی بن عبدالله (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006م.

* '''دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام'''،، عصام محمد شبارو، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱ش.

* ''' تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام (فارسی)'''، زهرا اسلامى فرد، قم، دفتر نشر معارف، 1389ش.{{پایان}}