در حال ویرایش پاکستان (بخش)

==پیشینه حج‌گزاری در پاکستان==

با عنایت به تاریخ کوتاه پاکستان به‌عنوان کشوری مستقل، پیشینه حج‌گزاری مسلمانان پیش از استقلال این کشور، با پیشینه حج‌گزاری مسلمانان هند مشترک است و مطالب فراوان با عنوان پاکستان در این زمینه ثبت نشده است؛

===سفرنامه‌های حج===

آغاز حج‌گزاری مسلمانان این منطقه با ورود اسلام به شبه قاره، به ویژه پس از سده پنجم ق. و تصرف بخش‌هایی از هندوستان به دست [[غزنویان]]<ref>اردو دائرة معارف اسلامیه، ج5، ص375.</ref>و پیدایش جامعه کوچک مسلمانان هم‌زمان است.

آن چه می‌توان به آن استناد کرد، سفرنامه‌هایی است که برخی حاجیان هندی از سفر معنوی خویش به [[سرزمین وحی]] و انجام [[فریضه حج]] به یادگار نهاده‌اند. از سفرنامه‌های موجود پاکستان می‌توان به کتاب «[[بیان واقع]]» نوشته [[خواجه کشمیری]] (درگذشت 1198ق.) اشاره کرد که گزارش سفر حج خود را به سال 1154ق. به قلم آورده است؛

مرحوم [[میرحامد حسین هندی]] در سفرنامه‌اش به [[حجاز]] (1282ق.) با عنوان [[اسفار الانوار]] مسیر حرکت حاجیان هندی را از طریق بندر بمبئی، بندر عدن، بندر حدیده و [[بندر جده]] معرفی می‌کند. نویسنده راه حج حاجیان هندی را از هند چنین بیان می‌کند: زائران هندی از بمبئی یا بندر سورت و دیگر بنادر با کشتی راه طولانی اقیانوس هند و دریای سرخ را طی کرده، به حج می‌آمدند.<ref>راه حج، ص16.</ref>این حاجیان همچنین از طریق لکهنو به پنجاب و سپس خیبر رفته، از آن‌جا به [[بغداد]] و آن‌گاه به حجاز سفر می‌کردند. این سفر چهار تا نُه ماه طول می‌کشید.<ref>تاریخ الحج، ص76.</ref>

[[نسیم حجازی]]، نویسنده و رمان‌نویس نامدار اردو زبان که نام اصلی او شریف حسین است، خاطرات و یادداشت‌های سفر حج خود به سال 1378ق./1959م. را با نام [[پاکستان سی سرزمین حرم تک]] (از پاکستان تا سرزمین حرم) به رشته نگارش درآورده است. حجازی در راه مکه، از شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، آنکارا، استانبول، قونیه و بیروت دیدن کرده و بخشی از سفر را همراه رئیس جمهور پاکستان ژنرال محمد ایوب‌خان (حک: 1958-1968م.) بوده و سفر و دیدار رسمی او از [[ایران]] و [[ترکیه]] را گزارش کرده است.<ref>پاکستان سی دیار حرم تک، ص13، 21، 25، 30، 40، 49، 61، 95.</ref> رئیس جمهور پاکستان پس از سفر به آنکارا به کشور خود بازگشته و حجازی با هواپیما از بیروت به جدّه و مکه و سپس مدینه رفته است.<ref>پاکستان سی دیار حرم تک، ص99-100.</ref>

حجازی در این سفرنامه با نگاهی جامعه‌شناختی به [[حرمین شریفین]] و کشورهای اسلامی نگریسته و بدین رو کمتر به وصف آثار و اماکن مقدس حرمین پرداخته است؛ [[میرزا محمدحسین فراهانی]] در سفرنامه‌اش به حاجیان هند و سند، یکی از چهار ایالت پاکستان، اشاره کرده و شمار این حاجیان را به سال 1302ق. میان پنج هزار تا 25 هزار تن یاد کرده است. حاجیان این منطقه در بیشتر منابع فقیر و متکدی معرفی شده‌اند.<ref>سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، ص166؛ صفحات من تاریخ مکة المکرمه، ج2، ص367.</ref>

===مسیرهای حج===

بعد از گسترش اسلام در شرق آسیا، حاجیان چین، هند، برمه، بنگلادش و پاکستان از مسیر دریایی خلیج بنگال، غرب هند و پاکستان عبور می‌کردند و خود را به سرزمین وحی می‌رساندند. این مسیر با توجه به بعد مسافت و سختی راه و نیز به‌سبب شمار فراوان مسافران، یکی از مهم‌ترین مسیر‌های حج به حساب می‌آمد.<ref>طرق الحج الآسیوی، ص263.</ref>

از دیرباز دانشوران منطقه پاکستان برای رفع مشکلات دینی و آموختن مبانی اسلام به شبه جزیره سفر می‌کردند و افزون بر یادگیری [[فقه]] و آداب، چگونگی حکومت‌داری یا همیاری با حکومت را تجربه می‌کردند.<ref>شهور فی دیار العرب، ص22؛ ضیوف الرحمن، ص136.</ref> این روند تا امروز نیز ادامه دارد و دانشجویان پاکستانی برای تحصیل به دانشگاه‌های عربستان سعودی سفر می‌کنند.<ref>فصول من تاریخ المدینه، ص236.</ref>

از‌ اندک سفرنامه‌های بر جای مانده از شیعیان این کشور می‌توان دریافت که حاجیان شیعه پاکستان نخست به ایران سفر کرده، پس از [[زیارت]] حرم مطهر [[امام رضا(ع)]] در مشهد، از مسیر قزوین و همدان به زیارت [[عتبات عالیات]] در [[عراق]] می‌رفتند و در آن‌جا به دیگر کاروان‌ها پیوسته، از آن‌جا همراه حاجیان دیگر کشورها رهسپار [[مکه]] و [[مدینه]] می‌شدند.<ref>نک: بیان واقع، ص2-3، 53-55، 97، 103، 110، 115-139.</ref>

===حج‌گزاری در دوران استعمار===

در دوران استعمار انگلیس، از انجام فریضه حج پیشگیری نشد؛ اما محدودیت‌هایی رخ داد و راه حج در طریق دریایی انحصار یافت و انگلیسی‌ها مسؤولیت حمل و نقل حاجیان را برعهده گرفتند. برخی دانشوران به این محدودیت اعتراض کردند و فتوی دادند که چون فرنگیان بر دریاها چیره شده‌اند و مسلمانان هند برای زیارت مکه ناچارند از راه دریا به حجاز سفر کنند و سفر دریایی برای آن‌ها خالی از خطر نیست، تکلیف حج از آن‌ها ساقط است. بعضی چون [[شاه عبدالعزیز دهلوی]] این فتوی را از دیدگاه فقهی مردود دانستند و بریلوی به سال 1237ق. همراه با 753 تن با کشتی‌های انگلیسی به حج رفت.<ref>تذکرة علمای هند، ص81-82.</ref>

بعضی از دانشوران پاکستان از این‌که کنسول پاکستان در [[جده]] عهده‌دار آمد و شد حاجیان شده بود، اعلام رضایت کردند و این‌کار را موجب رضایت دانستند.<ref>شهور فی دیار العرب، ص580-581.</ref>در میانه سده نوزدهم م. حاجیان پاکستانی از بندر کراچی از طریق دریا به بندر خرمشهر و سپس بندر بصره سفر می‌کردند. سپس از راه زمینی وارد [[کویت]] شده، از آن‌جا به شهر مقدس مدینه رهسپار می‌شدند.<ref>شهور فی دیار العرب، ص23.</ref>

اسلام با عارفان صوفی در پاکستان گسترش یافت و نهادینه شد. به همین سبب، حج که یکی از مهم‌ترین ارکان عرفانی بود، بسیار مورد توجه مسلمانان پاکستان قرار داشته و دارد. از این‌رو، در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های حکومت ساماندهی حاجیان این کشور بوده است.<ref>ضیوف الرحمن، ص136-137.</ref>دولت استعمارگر انگلیس نیز برای حاجیان پاکستان در جده کنسولگری ایجاد کرده بود و برخی حاجیان اموال خود را نزد این کنسولگری به امانت می‌گذاشتند و در صورت فوت حاجی، اموال او به دست کنسول ضبط و به وارثان او تحویل می‌شد.<ref>سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، ص166؛ صفحات من تاریخ مکة المکرمه، ج2، ص367.</ref>

بعد از دهه 80 م. و رسمی شدن زبان انگلیسی و عربی در پاکستان، سفر به عربستان به سبب یادگیری [[زبان عربی]] و تصحیح قرائت قرآن اهمیتی ویژه نزد جوانان پاکستانی یافت.<ref>ضیوف الرحمن، ص155.</ref> فاصله بسیار پاکستان با حجاز و وجود فرهنگ کهن غیراسلامی در بومیان این کشور، سبب شده که بعضی از [[اعمال حج|اعمال]] و [[آداب حج]] پاکستانی‌ها با دیگر کشورها متفاوت باشد. این تفاوت‌ها از دید دانشوران [[سلفی]] پنهان نمانده و آنان از چنین تفاوت‌هایی سخت انتقاد کرده‌اند.<ref>شهور فی دیار العرب، ص417، 507.</ref>

===متولی امور حج===

در پاکستان امروز، حج نقشی کلیدی در سیاست یافته و به‌عنوان شاخصی ممتاز برای سنجش میزان همراهی حکومت‌ها با شریعت و پذیرش آن‌ها از سوی مردم، ارزیابی می‌شود. بدین روی، در ساختار دولت، وزارت امور مذهبی به‌عنوان متولی امور حج تعریف شده و در دهه‌های گذشته، به‌ویژه پس از نبرد پاکستان و هند و کناره‌گیری ایوب‌خان و قدرت یافتن ذوالفقار علی بوتو در انتخابات 1970م. نگاه به حج و حج‌گزاری بسیار متحول گشته است.<ref>ضیوف الرحمن، ص142-143.</ref>

در روزگار ذوالفقار علی بوتو، حج‌گزاری پاکستان ساماندهی شد و معاونتی مستقل زیر نظر وزارت شؤون دینی به نام اداره حج تاسیس یافت. افزون بر آن، مؤسسه‌ای برای نظارت بر چگونگی کاروان‌های حج آغاز به‌کار کرد. این اهتمام ویژه به فرمان حج و روابط حسنه با عربستان در دوران حکومت ذوالفقار علی بوتو، موجب رشد چهار برابری شمار حاجیان پاکستان شد.<ref>ضیوف الرحمن، ص142-143.</ref> با رشد روزافزون [[سفر حج]]، صنایع و اقتصاد مربوط به حج رونقی ویژه یافت و شهرهای صنعتی لاهور و فیصل آباد و چند شهر دیگر با تکیه بر این مهم به رشد خود سرعت بخشیدند.<ref>ضیوف الرحمن، ص150-151.</ref>

===آمار حاجیان===

رقابت دینی میان [[شیعه]] و [[سنی]] به رونق حج در مناطق گوناگون شیعه و سنی‌نشین پاکستان انجامیده است. با توجه به غلبه جمعیت اهل‌سنت، قدرت و امکانات مالی و صنعتی بیشتر در دست اهل‌سنت است. با این‌حال، شهرهای فقیر شیعه‌نشین نسبت به شهرهای صنعتی و غنی سنی‌نشین، سهمی بیشتر در اعزام به حج دارند.<ref>ضیوف الرحمن، ص172-173.</ref>کاروان‌های حج بیشتر قومیتی هستند و شیوه طائفه‌گری در این کاروان‌ها بسیار به چشم می‌خورد.<ref>ضیوف الرحمن، ص178-179.</ref>

آمارهایی پراکنده‌ از حاجیان این کشور در برخی سال‌ها گزارش شده است. شمار حاجیان پاکستان به سال 1370ق. 31339 نفر، 1371ق. 18314نفر، 1372ق. 13305نفر، 1373ق. 19352 نفر، <ref>التاریخ القویم، ج2، ص235-236.</ref> 1383ق. 23059 نفر، <ref>خاطرات سفر مکه، ص220.</ref> 1387ق. 23951 نفر، <ref>درس‌هایی از مکتب اسلام، ش6، س1346ش، ص16، «تعداد افراد شرکت‌کننده در کنگره مسلمانان. </ref> 1404ق. 91872 نفر، <ref>درس‌هایی از مکتب اسلام، ش8، س1363ش، ص25، «آمار حجاج در سال 1404ق.»  .</ref> 1413ق. 87000 نفر، 1414ق. 93000 نفر<ref>آَشنایی با مقررات عربستان، ص18.</ref>و 1990م. 100000 تن<ref>ضیوف الرحمن، ص162.</ref>گزارش شده است.

===سهمیه حج===

سهمیه حج پاکستان به سال 2011م. 110000 تن بوده است. هر گاه درخواست تشرّف به حج بیش از سهمیه مصوب باشد، قرعه‌کشی انجام می‌شود و حذف شدگان برای سال بعد در نوبت تشرف قرار می‌گیرند.<ref>میقات حج، ش36، ص121، «حج‌گزاری حاجیان پاکستانی. </ref>

پس از روی کار آمدن پرویز مشرف در 1999م. دخالت دولت در امور حج بیشتر شد و از حالت سنتی گذشته بیرون آمد. با دستور پرویز مشرف، اداره شؤون حج وظیفه یافت که سهمیه حج را میان استان‌های پاکستان به نسبت ساکنان آن‌ها تقسیم کند.<ref>ضیوف الرحمن، ص179.</ref>

آگاهی‌رسانی درباره ثبت نام برای [[حج تمتع]] برعهده رسانه‌های گروهی است و نیز با فراخوان‌های رسمی از سوی وزارت امور مذهبی انجام می‌شود. برپایه قانون این کشور، شهروندان پاکستانی برای تشرف به حج به صورت چندباره و هرساله محدودیت ندارند و تنها محدودیت شامل افراد ناتوان و زنان بدون همسر است. ثبت نام از خواستاران حج به‌صورت متمرکز انجام می‌شود و زائری که ثبت نام کرده، در صورت انصراف نمی‌تواند سهمیه‌اش را به دیگری واگذار کند.<ref>پنجاه سفرنامه حج، ج5، ص172؛ صفحات من تاریخ مکة المکرمه، ج2، ص367.</ref>

===هزینه حج===

هزینه حج از طریق دولت حدود 270 هزار روپیه (3500 دلار آمریکا) و از طریق شرکت‌های خصوصی سیاحتی و زیارتی، بسته به خدمات آن‌ها، مبلغی بیش از 300 هزار روپیه است. معمولاً انتقال زائران با هواپیما صورت می‌پذیرد و گاه نیز از راه زمین و دریا انجام می‌شود. در سال‌های گذشته، زائرانی بسیار از طریق دریا به جده منتقل می‌شدند که 14 روز به طول می‌انجامید. نمایندگان اعزامی از سوی سازمان حج و زیارت وزارت امور مذهبی پاکستان کمی پیش از عزیمت زائران، منازل مورد نیاز آن‌ها را اجاره می‌کنند. دولت پاکستان در شهرهای مکه و مدینه دفتر نمایندگی دائم دارد که برای اجاره مسکن نیز کارهایی را انجام می‌دهد.<ref>میقات حج، ش36، ص121-123.</ref>

وزارت امور مذهبی برنامه‌های آموزشی را یک هفته پیش از سفر حج برای حاجیان برنامه‌ریزی می‌کند و به آن‌ها آموزش‌های فشرده بهداشتی و زیارتی عرضه می‌نماید. این آموزش‌ها به‌صورت غیر متمرکز و محلی و منطقه‌ای است و در آن از امکانات رسانه‌ای کشور پاکستان نیز استفاده می‌شود. وزارت امور مذهبی حدود 2000 نفر را که آموزش‌های لازم را دیده‌اند، به‌عنوان نیروهای بعثه انتخاب می‌کند و در [[ایام حج]] به‌کار می‌گیرد. این افراد وظایفی اجرایی و هماهنگ دارند.<ref>میقات حج، ش36، ص124-125.</ref>

حجاج پاکستان مانند دیگر حاجیان می‌کوشند برای اقوام و نزدیکان خود از شهرهای مقدس سوغات بیاورند و در کنار هدایای دیگر، با آوردن خرما و [[آب زمزم]] این رسم را به بهترین نحو انجام می‌دهند.<ref>شهور فی دیار العرب، ص605.</ref>